К ВОПРОСУ О ЧЕРЕДОВАНИИ  МОРФЕМ В ПРОЦЕССЕ ОБРАЗОВАНИЯ

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
9 
 
чередование  морфем  в  результате  образования  апеллятивов  с  формантами  -ок  и  -ец  в  русском  языке. 
Материальной  базой  избраны  словари  русского  языка:  1)  Словарь  современного  русского  литературного 
языка,  т.т.  1-17,  М.-Л.,  1948-1964;  2)  Ожегов  С.И.  Словарь  русского  языка.  М.,  1961;  3)  Толковый  словарь 
русского  языка  под  ред.  Д.Н.Ушакова,  т.т.  1-4,  М.,  1935-1940;  4)  Словарь  русского  языка  академии  наук 
СССР,  т.т.  1-4,  М.,  1957  –  1961.  Материалы  этих  словарей  полностью  отражены  в  «Обратном  словаре 
русского языка» (М., Советская энциклопедия, 1974). 
Чередование морфем вызывается явлениями фонотактического характера, когда формант не может 
присоединиться    к  мотивирующему  слову  из-за  фонетических  законов  русского  языка.  Когда  происходит 
процесс  образования  слов,  то  учитывается,  что  не  все  звуки  могут  сочетаться  друг  с  другом,  что  есть 
фонетические  законы,  запрещающие  некоторые  сочетания,  существуют  законы  сочетаемости  звуков.  Не 
каждые  два  звука  могут  находиться  непосредственно  друг  с  другом.  ''На  уровне  фонем  обусловленная 
сочетаемость  проявляется  в  совместимости  или  несовместимости  их  дифференциальных  признаков  (во 
многих языках не могут сочетаться глухие и звонкие согласные, твѐрдые согласные и гласные переднего ряда 
и  т.  п.).  В  случае  сочетаемости  фонем  с  несовместимыми  признаками  происходят  их  комбинаторные 
(позиционные) изменения '' [3, с.482]. 
Чередование  основывается  на  закономерностях  морфемных  соединений  в  слове.  Структурным 
препятствием при словопроизводстве являются конечные элементы мотивирующего слова, которые не могут 
вступать  в  сочетаемостные  связи    с  формантом  -ок  и  -ец.  Как  и  другие  морфонологические  явления, 
чередование может быть продуктивным и непродуктивным. Насколько чередование,  как морфонологическое 
явление,  продуктивно в образовании производных с суффиксами -ок и -ец?  
Чередование  гласных  для  русского  словопроизводства    менее  характерны,  чего  не  скажешь  о 
чередовании  согласных.  В  русском  словопроизводстве  значительную  роль  играет  чередование    гласного  с 
нулѐм звука, которое встречается внутри корневых и на границе аффиксальных морфов. Например:  кубок – 
кубка, сынок – сынка, прыжок – прыжка, стишок – стишка, саратовец – саратовца, любимец – любимца и 
т. п. Морфонема гласная/нуль в образовании апеллятивов на -ок и -ец  является малопродуктивной.  Наиболее 
продуктивным  чередованием  в  образовании  апеллятивов  с  суффиксом  -ок  является  чередование  на 
морфемном шве корня (к//ч):  табак  – табачок, кабак  – кабачок, наждак  – наждачок, бык  – бычок, жук – 
жучок,  ученик  –  ученичок  (всего  176  примеров);  для  образования  производных  с  формантом  -ец  это 
чередование нехарактерное явление. Суффикс -ец, сочетаясь с основой на [ч'], образует всего 2 производных 
(кольчец,  древоточец),  а  суффикс  -ок,  сочетаясь  с  основой  на  [ч'],  в  отличие  от  суффикса  -ец,  представляет 
довольно большую группу производных (176): судачок, чердачок, казачок, скачок, пиджачок, наждачок и др. 
В данных производных наблюдается такой фонетический процесс, как переход [к] в [ч]. Например:  судак – 
судачок,  чердак  –  чердачок,  казак  –  казачок  и  т.  д.    Объясняется  это  тем,  что  звуки  [ч']  и  [ц]  –  довольно 
редкие  звуки  в  русском  языке;  их  сочетание,  естественно,  особенно  редко,  а  [ц]  вовсе  не  сочетается  с 
суффиксами  -ок  и  -ец.  Звук  [ч']  –  передненѐбный,  мягкий,  глухой,  следовательно,  свободно  сочетается  с 
суффиксом  -ок. В процессе образования производных на  -ок  наблюдается чередование на морфемном шве 
(г//ж): ватага-ватажок, очаг-очажок, рычаг-рычажок, флаг-флажок, снег-снежок, берег-бережок (всего 46  
примеров);  к//ч:  табак-табачок,  кабак-кабачок,  бык-бычок,  жук-жучок,  ученик-  ученичок  (всего  126 
примеров);  г//ч:  флаг-флачок  (всего  1  пример);  х//ш:  запах-запашок,  смех-смешок,  посох-посошок,  штрих-
штришок,  стих-стишок,  слух-слушок,  пастух-пастушок  (всего  17  примеров).  Среди  морфонологических 
явлений можно отметить чередование на морфемном шве корня б//б‘: голубь-голубок (всего 1 пример); д//д‘: 
гвоздь-гвоздок  (всего  1  пример);  н//н‘:  гребень-гребешок,  ремень-ремешок,  кремень-кремешок,  корень-
корешок  (всего  6  примеров):  т//т‘:  ноготь-ноготок,  коготь-коготок,  локоть-локоток,  ломоть-ломоток, 
пять-пяток (всего 24 примера); р//р‘: зверь-зверок (всего 1 пример); ж//жд‘//д: сажать-садок, вырождать-
выродок,  подсаживать-подсадок,  высаживать-высадок,  пересаживать-пересадок  (всего    7  примеров); 
чередование в корне «нуль-и»: рвать-рывок, кувыркаться-кувырок, фыркать-фырок (всего 3 примера ). При 
образовании  производных  на  -ец  наиболее  продуктивны  следующие  виды  чередования  согласных:  парные 
твѐрдые  согласные  с  мягкими  б//б‘:  хлеб-хлебец,  погреб-погребец,  столб-столбец,  озноб-ознобец  (всего  20 
примеров);  в//в‘:  хлев-хлевец,  залив-заливец,  Стаханов-стахановец  (всего  22  примера);  г//ж:  лгать-лжец, 
Прага-пражец, ковчег-ковчежец, Норвегия-норвежец (всего 11 примеров). д//д‘: мармелад-мармеладец, обед-
обедец,  комод-комодец,  урод-уродец,  бутерброд-бутербродец  (всего  37  примеров);  з//з‘:  заказ-заказец, 
рассказ-рассказец,  указ-указец  (всего  12  примеров):  л//л‘:  перевал-перевалец,  оскал-оскалец,  скандал-
скандалец,  колокол-колоколец,  стол-столец  (всего  17  примеров);  м//м‘:  терем-теремец,  ром-ромец,  изюм-
изюмец, Вьетнам-вьетнамец (всего 18 примеров); н//н‘: атаман-атаманец, роман-романец, туман-туманец, 
Дагестан-дагестанец  (всего  48  примеров);  п//п‘:  суп-супец,  укроп-укропец,  столп-столпец,  уступ-уступец 
(всего 12 примеров); р//р‘: забор-заборец, сахар-сахарец, удар-ударец, характер- характерец, амбар-амбарец 
(всего  27  примеров);  с//с‘:  атлас-атласец,  запас-запасец,  запрос-запросец,  навес-навесец,  допрос-допросец 
(всего 12 примеров);  т//т':  перехват-перехватец, раскат-раскатец, балет-балетец, билет-билетец, привет-
приветец (всего 34 примера); ф//ф‘: штоф-штофец (всего 1 пример). 
Чередование на морфемном шве корня (б // б', в // в', д // д', з // з', л // л', м // м', н // н', п // п', р // 
р',  с  //  с',  т  //  т'  )  вызвано  тем  обстоятельством,  что  в  результате  сочетаемости  с  суффиксом  -ец 
действует  закон  смягчения  согласных  перед  [э],  согласно  фонетическим  законам  русского  языка.  В 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
10 
 
положении  перед  [э]  твердые  согласные  [б],  [в],  [д],  [з],  [л],  [м],  [н],  [п],  [р],  [с],  [т]  смягчаются  перед 
гласным переднего ряда [э] согласно фонетическим законам русского языка. 
Таким  образом,  чередование  является  одним  из  важных  морфонологических  явлений  в 
процессе словопроизводства апеллятивов на -ок и -ец. 
 
1.
 
Вендина  Т.И.  Дифференциация  славянских  языков  по  данным  словообразования.  -М.., 
1990.-123 с. 
2.
 
Горпинич  В.А.  Морфонологические  связи  суффикса  –ск  в  русских  адъектонимах 
(сравнительно  с  украинскими  и  белорусскими)  //  Русский  язык  в  его  связях  с  украинским  и  другими 
славянскими языками. - Симферополь, 1973.- С.33-37. 
3.
 
              Лингвистический  энциклопедический  словарь.-  М.:Советская  энциклопедия,  1990.- 
682с. 
4.
 
Обратный словарь русского языка. - М.: Советская энциклопедия, 1974. 
5.
 
Словарь современного русского литературного языка. Т.Т. 1-17. М.-Л., 1948-1964. 
6.
 
Толковый словарь русского языка. / Под ред. Д.Н.Ушакова. - Т.Т.1-4, М., 1935-1940.  
 
Тҥйін 
Сӛзтудыру  нәтижесінде  морфтардың  ӛзара  бейімделу  кезеңдері  толығымен  ескеріледі. 
Морфонологиялық қҧбылыстар сӛзтудырудың негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Бҧл мақалада ӛзге 
морфонологиялық қҧбылыстармен қатар тҧратын морфтар тҥрлері ҥйлесуінің алмасуы қаралады 
 Summary 
All  the  stages  of  interaccomodation  of  morphemes  in  the  result  of  word  creation  are  taken  into 
consideration. One of the important facts in the words‘ formation is morphological phenomenon. The author of the 
present article considers interchange as one of the type‘s combination of morphemes, standing in the same row with 
other morphological phenomena. 
ЖАҢА ҚОЛДАНЫСТАРДЫҢ  ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ 
     Б.Қасым – 
ф.ғ.д., профессор, мемлекеттік тіл кафедрасының меңгерушісі,  
Абай атындағы ҚазҦПУ 
Жаңа  аталымдар  қайдан,  қалай  жасалады?  Бҧл  жердегі  «жаңа»  деген  сӛз  шартты. 
Әдетте,  жаңа  сӛз  –  тілде  бҧрыннан  бар  сӛздерге  жҧрнақтар  жалғануы,  бір-бірімен  қосақталуы 
(бірігуі,  кірігуі,  жҧптасуы),  тіркесуі,  қысқарып  барып  бірігуі  (аббревиатура),  мағына  ауыстыруы 
сияқты  амал-тәсілдердің  бірі  арқылы  жасалған  тҥрлері.  Жаңа  аталымдар  да  осындай 
бҧрынғының  жаңғырықтары.  Бірақ  олар  естіліп  барып  ӛшіп  кететін  дыбыс  жаңғырықтары  емес, 
материалдық  дҥниелер  –  тіл  бірліктері,  яғни  белгілі  бір  ҧғымды  білдіретін  дербес  аталымдар, 
сӛздік  қазынаны  молайтатын,  тілдің  ілгері  даму  ҥдерісін  кӛрсететін  бағалы  қҧндылықтар, 
дҥниеліктер. 
Тіл – әрқашанда адам ӛмірінің ажырамас, ең маңызды қарым-қатынас қҧралы. Сондықтан 
да  қоғам  ӛзгерген  сайын,  адам  баласының  санасы  ӛзгеріп,  дамып  ол  –  белгілі  бір  экономикалық 
жетістіктерге  жетіп,  тілдің  қолдану  аясы  кеңейе  тҥсетін  заңды  қҧбылыс.  Осы  кезде  тілдің  ең 
қажетті бірлігі сӛздің де мағынасы  ҥнемі ӛзгеруде,  дамуда болады.  Сӛйтіп  тҥбір сӛздің бҧрынғы 
мағынасы ҥнемі ӛзгеріп, сӛз алғашқы мағынасымен қатар жаңа мағынасында да қолданылып, екі 
немесе одан да кӛп сӛздердің қызметін атқарады. Бҧл қҧбылыс сӛзжасамда лексика-семантикалық 
тәсіл  арқылы  жҥзеге  асырылады.  Яғни,  лексика-семантикалық  тәсіл  деп  бір  сӛз  мағынасынан, 
екінші  сӛз  мағынасына  ауысуын  айтылады.  Мәселен,  «ҥй»,  бҧл  сӛздің  мынадай  ортақ,  жалпы 
мағыналары  бар:  ошақ  қасы,  апан,  итжатақ,  киіз  ҥй,  отбасы,  жанҧя  т.б.    Бҧл  мағыналардың 
барлығының негізіне осы сӛздің толық мағынасындағы «тҧрғын ҥй» деген жалпы тҥсінік жатыр. 
Бҥгінгі кӛппәтерлі жақсы жабдықталған ғимараттар да ҥй деп аталады. Бҧл адам қоғамның дәйекті 
дамуы  мен  сол  қоғамда  болып  жататын  әлеуметтік  ӛзгерістер  сӛз  тҥбірлерінің  лексикалық 
мағыналары  әрқашанда  жаңа  мазмҧнмен  жаңартып  байытатынын  кӛрсетеді.  Бірақ  та  бҧл  сӛздің 
негізіне жататын мағына жалпы болып, ал ол туралы тҥсінік кең болып қалады. 
Кейде  баршылықпен  басқа  мағыналары  іргетасы  болып  қабылданған  сӛздің  алғашқы 
мағынасы тірек бола тҧра, негізгі тҥбірдің шығу тегімен сәйкес келмеуі де мҥмкін. Ӛйткені кейбір 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
11 
 
тілдерде  ол  сақталып,  ал  басқаларда  ӛзгерістерге  ҧшырайды.  Соның  нәтижесінде  сӛздің 
семантикалық мағынасы кеңейеді. Осы тҧрғыдан келгенде қай мағынаның тірек болып тҧруының, 
ал қайсысының ауысқан мағына екендігін анықтау кейде мҥмкін емес болады.  
 Қазіргі жаңа атаулар негізінен мынадай жолдармен жасалынған: 
1. Жұрнақтар жалғау. Кейбір жҧрнақтардың белсенді қызметке тҥсуі. Олар: 
-кер,  -гер  (майдангер,  ғарышкер,  мақсаткер,  абаргер,  саясаткер,  баспагер,  киногер, 
атамгер, жалаугер, мерейгер, айтыскер т.б.). 
-нама  (дәірнама,  жаднама,  дерекнама,  ғарышнама,  тарихнама,  сапарнама,  қҧбылнама, 
халықнама, ӛмірнама, мадақнама т.б.). 
-хана  (перзентхана,  жетімхана,  мәйітхана,  зергерхана,  жазхана,  дыбысхана,  дәмхана, 
ҧстазхана, ойынхана т.б.) 
- қы /- кі, - ғы /-гі (басытқы, қҧрылғы, жылытқы т.б.). 
-ым  /-ім  /-м  (қойылым,  басылым,  бастырым,  терім,  тҧтым,  ҧсталым,  бағым,  сҧраным 
т.б.) 
-ма/  -ме  (борлама,  нҧсқанама,  жариянама,  қиғаштама,  қҧлақтама,  сығымдама, 
жиектеме, безендірме, талдама, бағдарлама, дәйектеме, анықтама, кепілдеме) т.б. жҧрнақтар. 
-қыш  /-ғыш.  Жаңа  техникалық  қҧрал-жабдықтар  атауларын  беруде    жҧрнағы  да  жиірек 
қолданылып жҥр: ҥккіш, сыдыражыртқыш, қаржыртқыш, шаңсорғыш, еттартқыш т.б. 
ІІ.  Түбірлерді  біріктіру:  жағажай,  гҥлтәжі,  қонысмай,  ойынсерік,  ақжайма,  гҥлпарақ, 
тӛсекақы,  зейнетақы,  тілашар,  ӛгейшешек,  тҧсқағаз,  қасбет,  қҧлақілдік,  аяқжол,  кҥнқалқа, 
газқағар,  бетесеп,  қаршақыз,  айнамҧз,  айлабҧйым,  аспансерік,  пікірсайыс,  тӛстабан,  жолсерік, 
сӛзтізбек, алқагҥл, жерқойма, жекеменшіктендіру,ҧлтжандылық, келіссӛз, доптыаяқ т.б. Бҧл – 
жаңа атау жасаудағы қазіргі кездегі ең ӛнімді тәсіл. 
ІІІ.  Сөз  қосарлану:  әлеуметтік-тҧрмыстық,  ақылшы-ҧстаз,  жӛндеуші-реттеуші, 
қоғамдық-саяси, таңдау-балама, айырып-қосқыш, айтыс-тартыс, кҥйме-бесік т.б. Бҧл ӛзгелерге 
қарағанда ӛрісі тарлау амал. 
ІҤ. Сөздердің тіркесуі: азаматтық қоғам, атқарушы билік, саяси билік, ӛкілетті билік, 
алты  алаш,  алтын  кітап,  жаяу  әскер,  жастар  саясаты,  саяси  ахуал,  қанаттас  серік,  қой 
тоғытпа, қайта қҧру, қосалқы бӛлшек,  жер шары, т.б. 
Ҥ. Бұрынғы сөзге жаңа мағына жүктеу, үстеу. Бҧл амал кӛбінесе сӛзге нақты терминдік 
мән беруде пайдаланылады. Мысалы,  сапар атауы қазіргі публицистикада жай жол жҥру дегенді 
емес,  мемлекет,  ҧйым  т.б.  басшыларының  ӛзге  елдерге  ресми  тҥрде  қызмет  бабымен  немесе 
арнайы шақырумен баруы (визит) деген ҧғымдағы саяси-қоғамдық терминді білдіреді. Сол сияқты 
желік деген қарапайым сӛз әскери желік тіркесінде келіп «военный психоз» деген терминдік мән 
алғанын  кӛрінеді.  Жариялылық,  сауаттылық,  апталық,  тӛрешілдік,  ілгерішіл,  қоғамдастық, 
теңгермешілдік, зайырлы, зиялы, ҧсыныс, саясаткер, заңнама, заңгер, лаңкес, лаңкестік, кепілдік, 
отырыс,  алаштық,  жаһандану,  жаһандық,  егеменді,  егемендік,  елжанды,  елжандылық, 
ғаламдану, қҧзыреттілік, сӛздері де жаңа терминдік мағынаға ие болған байырғы тілдік бірліктер. 
Олардың  «жаңа  қолданыс»  ретінде  танылуы    мағыналарының  сонылығына  байланысты.  Сӛйтіп, 
бҥгінгі таңдағы қазақ тілінде жаңа сӛздер мен жаңа тіркестер пайда болып бҧрынғы атаулар мен 
бҧрынғы  тіркестердің  жаңа  мағынада  жҧмсалуының  орын  алып  отырғанын  кӛрсетуді,  оларды 
қыруар  әдебиеттен  іздеп  тауып,  тіркеп-тҥзеуді  және  тҥсіндіріп  беруді  қолға  алатын  мезгіл  туды. 
Келшекте  жаңа  атаулар,  жаңа  қолданыстарды  сӛздігі  қалың  жҧртшылыққа  назарына  ҧсынылып 
отырса,    жаңа  аталымдардың  тәжірибеде  қолданыс  ӛрісі  кеңейіп,  сӛздік  қордан  орын  алуға 
мҥмкіндік  туары  сӛзсіз. Сӛздік ең алдымен қалың  жҧртшылыққа  пайдалы  болмақ. Ол кҥнделікті 
баспасӛзді,  кӛпшілікке  арналған  ғылыми  әдебиетті,  кӛркем  туындыларды  дҧрыс  тҥсініп  оқуға 
кӛмектеседі,  жаңа  ҧғымдарды  дәл  атауларына,  оларды  орнымен  қолдана  білулеріне  септігін 
тигізеді. Жаңа атаулар мен тіркестер тіл ғылымы ҥшін де ӛте қажет.  Мҧндағы  деректерді тілдегі 
лексикалық,  лексика-семантикалық  жаңалықтардың  қҧрамын,  қҧрылысын,  қызметін  зерттеуге 
мҥмкіндік  береді.  Осы  зерттеу  арқылы  лексикология,  грамматика,  стилистика,  тіл  мәдениет 
салаларының  нақты  мәселелерін  шешуге  болады.  Дегенмен  ескеретін  бір  нәрсе  бар  –  ол  жаңа 
атаулар  мен  сӛз  тіркестерінің  барлығы  бірдей  әдеби  тілге  енген  немесе  енуге  тиісті  жаңа  атау 
бәрін ҧтымды, тиімдеуге болмас. Олардың ішінде сәтті шыққан жиі қолданысқа тҥскен мағынасын 
қалың  жҧрт  ҥшін  тҥсінікті  болып  кеткендері  (тәлімгер,  мердігерлік,  қондырғы,  салауаттылық, 
қолданбалы, егемендік, қҧжат, бағдарлама, пікірсайыс, кепілдеме, ӛтем, жариялылық т.б.). Біреуі 
әлі  орнықпай  екі-ҥш  вариантта  жҥргендері  де  бар:  әмбебап//бесаспап-универсал,  тілдескіш  // 
тілашар-разговорник,  жаяусоқпақ  //аяқжол-тротуар,  кҥлсалғыш  //  кҥлсауыт  //  кҥлдеуіш-
пепельница,  мәйітхана  //  ӛлікхана-морг,  бесікарба  //  кҥймебесік  //  қол  кҥйме-коляска  т.б.    Аса 
қажеттіліктен  тумағандары  да  бар  (жанҧя  –  семья,  безендірме  –  транспарант,  қауындопшы  – 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4 (34), 2010 ж. 
 
 
12 
 
регбист т.б. ) ҧшырамайтындары да бар (тудіңгек // тутҧғыр - флагшток, мҥлікбасы -товаровед 
т.б.), бҧрыннан қалыптасып қалған сӛздердің жарыспа дублеті ретінде қолданылғандары (бҧрын 
қонақ ҥй//мейманхана деп атап келгендердің ҥшінші жарыспасы қонақхана, сәтсіз шыққандары да, 
яғни  жаңа  мағынасынан  гӛрі  бҧрынғы  мағынасы  басым  тҥсетіндері  кездеседі.  Мысалы,  сувенир 
дегенді базарлық деп беру, иллюзионист дегенді  амалшы деп ҧсыну, кнопканы  жапсырма шеге, 
киімге тігілетін молнияны сындырма темір деп жаңаша беру аса жатық, қонымды дкуге болмас; 
бҧлардың  қай  мағынадағы  сӛз  екені  орысшасын  қоса  кӛрсетіп  отырмаса  белгісіз,  яғни  оларды 
бҧрынғы  мағынасында  тҥсініледі).  Бір  тҧлғаны  екі  тҥрлі  жаңа  мағынада  ҧсыну  да  бар.  (Мысалы 
жиектеме  сӛзі  тесьма  және  оправа  деген  екі  бӛлек  атаудың  баламасы  ретінде  қолданылғаны 
кездеседі,  жазба  сӛзі  де  бірнеше  ҧғымның  жаңа  атауы  ретінде  жҧмсалып  жҥр).  Сондықтан  бҧл 
жаңа  қолданыстардың барлығы әдеби тіл лексикасының нормасы ретінде, міндетті тҥрде осылай 
пайдалануға  тиісті  сӛздер  деп  ҧсынылып  отырған  жоқ.  Олардың  басым  кӛпшілігін  әлі  де  толық 
тәжірибе  елегінен  ӛткізіп  кӛру  қажет,  сол  кҥнде  сәтті  табылғандары  норма  ретінде  қалыптасып 
кетпек.  Жарыса  қолданып  жҥргендерінің  біреуі  таңдалып,  сҧрыпталып,  тҧрақталмақ,  сәтсіздері 
қолданыстан мҥлдем шығып қалмақ.   
 
Әдеби  тілдің  белгілі  бір  саласының  айталық  лексикасының  нормалана  тҥсуі  –  таңдау, 
іріктеу, сҧрыптау тәжірибеде (қолданыста) тҧрақтандыру, сарапқа салу сияқты ҥдерістер арқылы 
жҥзеге  асырылатыны  мәлім.  Сондықтан  жаңа  қолданыстардың  кӛздейтін  мақсаты  –  осындай 
таңдап-талғауға  қажет  тілдік  деректерді  жинақтап,  реттеп  ҧсыну.  Тіл  тәжірибесінде  лексикалық 
жаңалықтар ең алдымен кҥнделікті БАҚ -та баспасӛз беттерінде орын алатындығы белгілі, себебі 
бҧлар - ӛмірге ілесіп отыратын, ондағы ӛзгеріс жаңалықтардың тілдегі кӛрінісін қолма-қол беретін 
хабарлама ақпарат қҧралдары. Сондықтан жаңа қолданыстар  осы салаларда жиі қолданыс табады. 
Ал  лексикалық  бірліктер  мағыналық,  семантикалық  жағығанан  сапалық  ӛзгеріске  тҥскен  жаңа 
атаулар,  оның  ішінде  бағалауыш  мәнге  ие  болған    нҧсқалар  кӛркем  шығарма  тілінде  жиі 
ҧшырасады.  
Сонымен  қатар  қазақ  лексикасындағы  жаңа  қолданыстарды  қараудың  негізгі  бағыты 
сӛзжасам саласындағы сӛзжасамдық мағына, сӛзжасамдық  тип, сӛзжасамдық тәсіл, сӛзжасамдық 
парадигма, сӛзжасамдық ҧя, сӛзжасамдық тізбек болғандықтан, алдымен осы жаңа қолданыстарды 
сӛзжасам жҥйесінде қарастырылғаны жӛн. 
Сӛйтіп,  бҥгінгі  қоғамдағы  ӛзгеріс  –  қоғамдық  ӛмірдің  тҥрлі  саласына  қатысты  тілде  де, 
оның  сӛздік  қҧрамында  да  сӛз  мағынасының  ӛзгеруіне,  жаңа  мағынаның  қалыптасуында    ӛзінің 
әсерін  тигізетіні  белгілі,  сондықтан  ӛмірде  жаңа  сӛздер  туып,  қалыптасып,  дамып    отыратыны 
заңды қҧбылыс. Осыларды тіркеп, тҥсіндіріп, жасалу жолдарын, мағынасын тҥсіндіру. айыру – тіл 
білімінің  лексикология,  сӛзжасам  салаларының  міндеті.  Бірақ  қашан  да,  қай  тілде  де 
лексикография ӛмірден («тіл тіршілігінен») кейінірек жҥріп отырады, ол – заңды қҧбылыс. Соған 
қарамастан тіл мамандары мҧндай ӛзгеріс жаңалықтарды тауып хатқа тҥсіріп жҥйелеу міндетінен 
бас таратқан емес. Қай тілде де бҧл жҧмыс жҥйелі қолға алынады. 
Резюме 
В данной статье рассматриваются  система словообразования, способы образования новых 
номинаций  в  результате  функции  словообразовательных  единиц,  их  значения,  особенности 
словообразования. 
Summary 
This article describes the system-building, identified ways of creating new categories, as a result 
of the function slovoobrazovatel′nyh units, their values, especially the building. 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: