Литература
1.
Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. Перев. С
3-го франц.изд. Г.В. и Т.В. Вентцель. – М., Изд. Иностр. Литер., 1955.
2.
Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию.
Том 2. – М.,изд.АНСССР, 1963.
3.
Вандриес Ж. Язык (Лингвистическое введение в историю). Перев.под
ред. Р.О.Шор. – М.-Л., Соцэкгиз, 1937.
4.
Доза А. История французского языка. Перев. с франц. Е.Н.Шор.Под
ред. М.С. Гурычевой. М., Изд. Иностр. Литер., 1956.
5.
Мусаев А.М. Устойчивость языковой системы и развитие языка (На
материале лексики французского языка). Автореф. дисс. Доктора
филол.наук. – Киев, 1989.
6.
Орысша-қазақша сҿздік. – Алматы, « Қазақ Совет Энциклопедиясы»
ның бас редакциясы: 1том, жалпы редакциясын, басқарған Г.Г.Мүсабаев,
1978, 2 том жалпы редакциясын басқарған Г.Г.Мүсабаев, Н.Т.Сауранбаев
толықтырылың, түзетіліп басылуы, 1981.
7.
Соссир Ф. Курс общей лингвистики. В сб. Его раб. «Труды по
языкознанию». Перев.с франц. Под ред. А.А.Холодовича. – М.,изд.
«Прогресс», 1977.
8.
Таирбекова Л.Н. Тернарная конфронтативность: язык-донатор, язык-
медиатор, язык-рецептор. В сб. «Проблемыконфронтативной лингвистики».
– Баку, изд.АГПИИЯ, 1983.
Таирбекова Л.Н.,
ф.ғ.д., профессор, лингвистика жҽне коммуникация теориясы
кафедрасының меңгерушісі, Абылай хан атындағы ҚазХҚ жҽне ҼТУ,
Алматы, Қазақстан
Қазақ тіліндегі галлорусизмдер жайлы
(мәселе қою)
Қазақ тіліндегі галлорусизмдерді зерттеу қажеттігі заманауи қазақ
тілінің лексика құрылымын зерттеуден туындаған. Басты мҽселе ретінде
қазақ тілінің дамуы, тілдік бастаулар мен оларды қолдану жолдары, одан
бҿлек, тура жҽне жанама кірме сҿздердің алар орны қарастырылды.
Аталмыш мҽселені зерттеу тек қазақ тілі мен түркі тілдес тіл білімі үшін
ғана маңызды емес, сонымен қатар, толықтай тілдік байланыс теориясы мен
жалпы тіл теориясына да қажет болмақ.
Кілттік сҿздер: галлорусизм, просегорикон, ономастикон, донатор-тіл,
медиатор-тіл, рецептор-тіл.
Tairbekova L.N.,
d.ph.sc., head of the theory of linguistics and communication chair, Kazakh
Ablai khan UIR&WL,
Almaty, Kazakhstan
About gallorussinism in Kazakh language
(Basics of the problem)
The basics of gallorussinism research necessity of Kazakh language based on
the opportunity to define the structure of nowadays Kazakh vocabulary, its
development, language sources and ways of its replenishments. Also one of the
important things in this problem is the research of the role and place of borrowing
words. The study of this problem is important not only for Kazakh linguistics and
Turkish language science, but also for language contact theory and general
language theory.
УДК: 801 (574)
Аққожина Б.Қ.,
ф. ғ.к., аға оқытушы, Абылай хан атындағы ҚазХҚ жҽне ҼТУ,
Алматы, Қазақстан
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖӘНДІКТЕРДІҢ ЖЕРГІЛІКТІ АТАУЛАРЫ
Бұл мақалада қазақ тіліндегі жҽндіктердің жергілікті атаулары туралы сҿз
қозғалады, сонымен қатар жҽндіктердің атауларының қосымша қандай
мағына беретіндегі жайлы да айтылады.
Түйін сөздер: құрт-құмырсқа, жҽндік, жергілікті атау, жарыспалы қолдану,
диалектология, даму.
Қай тіл болмасын оның құрамында үйреншікті норма болып
қалыптасқан жалпыхалықтық деңгейде қолданылатын баршаға мҽлім,
түсінікті ҽдеби сҿздермен қатар сҿйлеу тілінде кҿне тілдің кҿрініс ретінде
сақталған ертедегі тайпа тілдерінің қалдықтары, қазақ халқының ҽр дҽуірде
іргелес, кҿрші жатқан халықтармен қарым-қатынасын кҿрсететін ауыс-түйіс
сҿздер де кездеседі. Бұлардың ішіндегі ескі жазба ескерткіштерінде
кездеспейтін, ҽдеби тілде қолданылмайтын, белгілі бір аймақ тұрғындары
тілінде ғана сақталып, сол ҿңірге тҽн тілдік ерекшеліктер ретінде кҿнеден
қалыптасқан жҽне кейінгі кезде пайда болған бірқатар бірліктер бар. Сондай
бірліктердің қатарына құрт-құмырсқа, жҽндіктердің де жергілікті атаулары
енеді.
Тілімізде құрт-құмырсқа, жҽндіктердің жергілікті ерекшеліктері ҽдеби
үлгісімен қатар жарыспалы қолданылуының негізінде тек жергілікті
тұрғындарға ғана емес, баршаға танымал болып келе жатыр. Негізінен құрт-
құмырсқа, жҽндік атауларының жергілікті қолданысы диалектология
ғылымы дамыған кезеңнен бастап-ақ сҿздікке ілігіп, біршама жинақталып
қалды. Қазақ диалектолог ғалымдарының барлығы С.Досқараев,
С.Аманжолов, С.Омарбекова, Ш.Сарыбаев, А.Ибатов, О.Нақысбеков,
А.Нұрмағанбетов, Ғ.Қалиев, М.Атабаевалар ҿз зерттеулерінде жануарларға
қатысты жергілікті атаулар деген лексикалық топтың ішінде құрт-құмырсқа,
жҽндік атауларының да диалектілік ерекшеліктеріне тоқталып ҿтеді.
Жалпы жергілікті тіл ерекшеліктері ішіндегі халық тіліндегі айтылған
ойды дҽл кҿрсететін жергілікті мҽні бағалы атаулар ҽдеби тілге жиі еніп
отырады. Диалектілік құрт-құмырсқа, жҽндік атауларының ішінде де
бірсыпырасы ҽдеби тіл қатарына атау ретінде еніп үлгірді.
Тілдегі говорлар даму процесінде ҿзара сҿз алмасып, бір-бірімен
жақындаса түседі. Демек, олар дамып, ҿсіп, бірте-бірте ҽдеби тілге
жақындай береді. Қай тіл болмасын оның ҿзін жасаған сҿздерін ғасырлар
бойы қолданып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, кемеліне келтіре дамытып
отырады. Бұл жағынан алып қарағанда диалекті тарихи мҽні зор аса
маңызды тілдік құбылыс деп саналады. Ҿйткені онда ескі элементтер, кҿне
құбылыстар ҽдеби тілмен салыстырғанда ұзақ жҽне мол сақталады, – дейді
Ж.Болатов [1,88].
Диалектілік лексиканың құрамы дегенді оны құрайтын жергілікті тілге
тҽн сҿздер мен диалектілік (жергілікті) сҿздердің жүйелі жиынтығы ретінде
түсіну тіл ғылымында ежелден қабылданған. Диалектілік лексикаға тҽн
ҿзгешелік, айырмашылық белгілер де осы жалпыхалықтық тіл мен
диалектілік ерекшеліктердің арақатынасынан, бірінен екіншісіне ҿту
процесінен, бір біріне ҽсерінен туындайды. Бұл диалектілік сҿз жҽне оны
танудың, мағынасын ашудың басқа критерийлері, принциптері бар дегенді
білдірмейді. Олай болуы мүмкін емес. Себебі тіл иесі біреу. Оның таным,
ойлау, түсіну, қоршаған ортаны қабылдау қабілеті де бірегей. Тек
жалпыхалық таныған сҿздердің мағыналық қырлары мен сол мағынаның
диалектілік варианттары немесе диалектілік сҿздің мағыналарының
жалпыхалықтық тіл кҿлеміндегі арақатынасында азды-кҿпті мағыналық, т.б.
ерекшеліктердің болуы заңды құбылыс.
М.С.Атабаева: «Диалект иелерінің сҿйлеу тілі кҿп жағдайда
мағыналық жағынан ҿте аумақты екенін танытады. Диалект иесі сҿздің
жалпыхалықтық
мағыналарымен
бірге
ҿз
аймағында
айтылатын
мағыналарын қатар пайдаланады. Мұндай сҿздердің семантикалық мазмұны,
мҽні кең болады», – дейді [2,118].
Қазақ диалектолог ғалымдардың еңбектерінде жҽне қазақ тілінің
аймақтық сҿздігінде берілген құрт-құмырсқа, жҽндік атауларын жинақтай
келе оларды мынадай жүйеде талдауды жҿн деп санадық:
1. Қҧрт және қҧртқа қатысты атаулар:
Айкелді – қарақұрт шаққан адамды, малды дұғамен оқығанда ыдысқа
салатын шыбынды осылай атайды. Ақ құрт – малды індетке ұшырататын
құрт түрі. Алакүлік – жер құртының бір түрі. Мысалы: Жүрмек болып
кҿңілі бітті дейді, Малға айналып ҿмірім ҿтті дейді, Желі толған түйеңді,
жан шешеке, Алакүлік ҽкетсін депті дейді (Қозы Кҿрпеш – Баян Сұлу).
Балық қарын ара – құрт. Балық қарын ара деп шервекті айтады. Бауырқұрт
– қойдың қалдық суды ішкеннен ішіне түсіп, ауруға шалдықтыратын құрт.
Биыл бауырқұрттан қой аман. Буақұрт – аттың аяғына түсіп ауыртатын
құрт. Жерқұрт – жауын құрт, шылаушын. Жұлдыз – үстінде түгі бар
құрттың үлкендеу түрі, жұлдызқұрт. Жұмыр құрт – қойда іш ауруын
тудыратын құрттың бір түрі. Көмей құрт – түйенің танауына түсіп,
бырылдатып, басып шайқатып ауыртатын құрт. Қарақас – егінге түсетін
құрт, қаракүйе. Қастауыш – қаракүйе. Құрт ауру - жылқының беліне
түсетін құрт, артқы аяғы сүйретіліп қалады. Оқыра – сиырдың арқасына
түсетін құрт. Піте – күйе құрты. Түлкішек – түк жүнді құрт. Тіле –
мақтаның зиянкес құрты. Чағылдақ – құрт. Чуалчаң – жауын құрты.
Шуалшаң/шұбалшаң – жауын құрты. Шылаушын – жауын құрты [3].
2. Кесіртке атаулары:
Айқұлақ батпа – қауіп тҿнгенде құмға батып кететін кесіртке түрі.
Батбат – құмда ҿмір сүретін кесіртке. Батпа – құмда ҿмір сүретін жалпақ
бас кесіртке. Ешкіемер – кесірткенің үлкен түрі. Жалпақбас – кесіркенің
бір түрі. Жыланбас – басы жыланның басына ұқсас, үсті жылтыр кесіртке.
Молдабас - құмды жердегі кесірткенің түрі. Тарбақ – кесіртке т.б.
3. Жылан атаулары:
Аждарқа – айдаһар. Аю жылан – үлкен улы жылан. Бүке – аждаһа,
абжылан. Құлағы бар жылан – құлағы адам құлағына ұқсас жылан түрі.
Мар – жылан.
4. Шыбын-шіркей атаулары:
Ала шыбын – шыбынның бір түрі. Аяқшы – масаның бір түрі.
Әйкелді – қанатты құмырсқа. Әрене – сона тектес жҽндік. Боқшыбын –
малды құрттататын, құрт түсіретін шыбын. Борша/бҧрша/бҥрше – бүрге.
Бүргелтай – қора бүргесі. Бытықана – қорадағы ұсақ шыбын. Біте –
құмырсқа тҽрізді жҽндік. Түсі сары болады, үйдің, қораның ағаштарын жеп,
үгітіп тастайды. Бітіқана – майда шыбын. Елбелек – кҿбелек. Жөлек – жас
кене. Замбыр – жабайы ара. Құмыты – шіркейден де кіші шыбынның түрі.
Құрғанат - шымал сияқты ҿте кішкенай жҽндік. Қызыл құрт – қандала.
Май құмырсқа – құмырсқаның ең ұсақ түрі. Мітеген - шіркей. Сармаса –
масаның бір түрі. Сасық – қандала. Саршыбын – адам шағатын түсі сары
масса. Талпан – қандала. Тасқара – масса. Шымал – шыбынның ең ұсағы,
т.б.
5. Қоңыз, бақа, шаян, кірпі, өрмекші атаулары:
Аруана – тор қанат жҽндіктердің бір түрі; қоңыз. Ұзындығы 15-20 мм,
мойыны аруана түйенің мойыны тҽрізді, сондықтан да аты соған сҽйкес
қойылған. Саразбан – қоңыздың бір түрі. Шілде қоңыз – жаздың ыстық
айларында шығатын қоңыз. Тағылан – үлкен кірпішешен. Тарбақа –
тасбақа. Тостақан бақа – тасбақа. Шәрбақа – суда жүретін майда бақа.
Алабүйі - ҿрмекші тобына жататын буынаяқты жҽндік. Қарнында айқыш ақ
дағы болады. Есек жем – қырықаяқ т.б.
6. Шегіртке атаулары:
Бәкі/бәкішек – шегіртке. Бөбішек – кішкене, майда шегіртке.
Кесіртке – кҿк шегіртке. Мылтықшы – дҽуіт. Тұздықшы – күзде
шырылдап ұшатын қара шегіртке.Чекчек – шегіртке.
Құрт-құмырсқа,
жҽндік
атауларына
қатысты
жергілікті
ерекшеліктерді
зерттей
келгенде,
синонимдік,
ононимдік
жҽне
кҿпмағыналылық құбылыстарының да бар екендігі аңғарылды.
Сҿздің
лексико-семантикалық
түрленуінің
нҽтижесі
тілде
кҿпмағыналылық арқылы кҿрінеді. Сҿйленістерде сҿздің лексика-
семантикалық топтары пайда болуының бірнеше жолы аталады. Солардың
ішінде сҿз мағынасын ауыстыру жолы – басты тҽсіл. Кҿпмағыналылықта
сҿздің мазмұндық бүтіндігі бұзылмайды, мағыналық түр ғана ҿзгереді,
дыбыстық құрам сақталады.
Ақкөбелек сҿзі осындай кҿпмағыналылық тудыру құбылысына
ұшыраған. Оның бірінші мағынасы – қабыршақ қанаттылар отрядының
туысына жататын, қанатары ақ түсті күндіз ұшатын жҽндік. Екінші
мағынасы – адамның ақкҿңілділігін, аңқылдақтығын, нҽзік жандылығын
сипаттайтын ауыспалы бейнелі ұғымды білдіреді.
Адамның таным-түсінігіндегі кҿбелек жҽндігінің жеке қасиеттері мен
болмысы екінші мағынаны бейнелеуде белсенді қолданылған. Ақкөбелектің
кей жердегі географиялық синонимі «ақ кҿйлек» қалпында да кҿрінеді.
Тіркестің ең негізгісі, алғашқысы – «ақ» сҿзі, «кҿйлек», «кҿбелек» сҿздерін
кейін халық қосқан қосалқы тұлға деуге болады.
Сол сияқты Жынды көбелек атауының бірінші мағынасы –
кҿбелектер тұқымдасының бір түрі. Алдыңғы қанаты жіңішке жҽне ұзын,
артқысы қысқа келеді. Оның екінші мағынасы – ҿз басына ҿзі пҽле табатын
ұшқалақ адам.
Алақҧрт 1 – жҽндік. Таулы жерлерде жылқының, түйенің, ірі қара
малдың терісінде тіршілік ететін бүрге. Алақҧрт 2 – қолҿнер. Бұйым
шетіне салынатын ұсақ ою-ҿрнек түрі. Құрт түріне сҽйкестеліп, теңбіл-
теңбіл болып жасалады. Алақұрт кҿбінесе ши орауында, сырмақ шетінде
жүкаяқ, асадал сияқты заттардың шеттерінде кездеседі. Алақҧрт 3 –
ҿсімдік. Күнбағыс дҽні.
Жыланбас 1 - жҽндік. Басы жыланның басына ұқсас, үсті жылтыр
кесіртке. Жыланбас 2 - ҿсімдік. Басында жүгері тҽрізді дҽні бар, мысық-
құйрық тектес шҿп.
Кене 1 – жан-жануарлардың қаны мен ҿсімдіктердің сҿлін соратын
паразит жҽндік. Кене 2 – Мал қамау үшін қамыстан жасалған қора.
Маса 1 – адам мен жануарлардың қанын соратын паразит жҽндік.
Маса 2 – шыбын. Маса 3 – мылтықтың шүріппесі.
Шыбын 1 – жҽндік. Шыбын 2 – ойын картасының кресі.
Шілделік 1 – қоңыз. Шілделік 2 – баланың ҽсіресе емшектегі
баланың бетіне шығатын жара,т.б.
Диалектілік лексикадан фразеологизмдер бастапқыда фразеологизм
табиғатын тану тұрғысынан емес, жергілікті ерекшеліктерді тану, жинау,
тіркеу мақсатынан басталған. Құрт-құмырсқа, жҽндіктердің де ҿзіне тҽн
қасиеттері мен ерекшеліктері, пайдасы мен зияны, сыртқы пішіні мен
болмысы адам санасында терең сақталып, құрт-құмырсқа, жҽндіктірдің сол
ішкі ерекшеліктері мен сыртқы болмысы басқа бір ұғымды танытуда
бейнелі түрде белсенді қолданысқа айналып кеткен. Осындай идеомалық,
бейнелі тіркестер мен сҿйлемдердің константалық деңгейге жетуі
нҽтижесінде диалектілік фразеологизмдер қалыптасқан. Мысалы:
Балық үндес, бақа тілдес болу – ым-жымы бір болу.
Басын ара шағып алған жоқ – ақыл-есі дұрыс.
Басына тарақан кіру – мас болу.
Битке өкпелеп тон шешпе – орынсыз нҽрсеге ҿкпелеме.
Битке пышақ суыру – болмашыға ашу шақыру.
Биттің ішіне қан құю – ҿте қу, жылпос.
Битін сығып қанын жалау – ҿте сараң, шық бермес шығайбай.
Борша болғыр – түйе малына айтылатын қарғыс.
Жыланаяқтана күлу – сиқырлана күлу, қулана күлу.
Жыланның аяғын көрген – ҽккі, алаяқ, қу.
Жынды көбелек – ҿз басына ҿзі пҽле табатын ұшқалақ.
Көзі биттеу – азып-тозу.
Тасбақаның аузынан шөп алу – айлакер, қу адам.
Тасбақаның дауылы – алай-дүлей қатты жел.
Тышқан жұтқан жыландай – қалыптан тыс семіздік, буылтық-
буылтық болу.
Шыбыны торғайдай шырылдау – жаны шырқырау.
Шыбыны шиқылдау – бҽйек болу.
Шыж көбелек болу – мазасыздану.
Шыпасына шыбын қонбау – тақыр кедей [3].
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Болатов Ж. Қазақ диалектологиясының кейбір мҽселелері // Қазақ
тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. – Алматы, 1973. – 199 б.
2. Атабаева М. Қазақ тілі диалектілік лексикасының этнолингвистикалық
негізі. – Алматы, 2006. – 288 б.
3. Қазақ тілінің аймақтық сҿздігі. – Алматы, 2005. – 824 б.
Аккожина Б.А.,
к.ф.н., старший преподаватель, КазУМОиМЯ им. Абылай хана,
Алматы, Казахстан
Местные названия насекомых на казахском языке
Анализ названий насекомых, близких по значению во всех тюркских
языках, определить их место и роль в мировоззрении народа.
Akkozhina B.K.,
с.ph.sc., senior instructor, Kazakh Ablai khan UIR&WL,
Almaty, Kazakhstan
Local names of insects in Kazakh
To give the analysis of the insect‘s names, close to the meanings in all
Turkic
languages, to define their place and role in the people‘s world outlook.
УДК: 81’26 + 81’0
Сабитова М.Р.,
к.ф.н., профессор КазУМОиМЯ им. Абылай хана,
Алматы, Казахстан
К ПРОБЛЕМЕ НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНОЙ
МАРКИРОВАННОСТИ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ
Настоящая работа посвящена выявлению национально-культурных
компонентов семантики лексических единиц. Анализ национально-
маркированной лексики фразеологической системы языка, представляется
довольно актуальным в связи с возросшим интересом к исследованию связи
языка и культуры в целом. Национальное своеобразие мировосприятия той
или иной этнокультурной общности коренится в образе жизни и психологии
народа, отраженных в языке семантической структурой вербальных знаков.
Ярко выраженный антропоцентрический характер фразеологических единиц
позволяет выявить этнические стереотипные представления прошлого,
культурные концепты того или иного этноса.
Ключевые
слова:
антропоцентризм,
фразеологическая
семантика,
национально-маркированная лексика, стереотип, культурные доминанты.
В последние годы в лингвистике наблюдается интерес к
антропоцентричности как главному принципу когнитивно-дискурсивной
парадигмы в языке, в основе которой лежит внимание к человеку как к
объекту исследования. И это неудивительно: индивид, являясь мыслящим и
творческим существом, особым образом отражает мир в своем сознании и
определяет свое место в нем, становясь при этом точкой отсчета,
относительно которой воспринимается все сущее.
В центре когнитивной и функционально-коммуникативных систем
языка находится человек, что находит выражение во фразеологизмах, в
которых отражается концептуализация мира через познание самого себя.
Фразеология,
будучи
системой
косвенных
номинаций,
носит
фрагментарный, избирательный характер и тяготеет в основном к
отражению концептуальных сфер, связанных с человеком, и составляет свои
специфические семантические поля эмоций, внутренних переживаний и
психофизических состояний человека, его интеллектуальной и волевой
деятельности. Фразеологическая семантика в целом носит ярко выраженный
антропоцентрический характер.
В
работе
исследуется
семантика
фразеологических
единиц,
характерным признаком которых является их антропоцентрическая
сфокусированность, подразумевающая тесную связь языка с человеком, его
сознанием, мышлением и духовно – практической деятельностью.
Применение методов компонентного, семантического анализа, а также
метода интерпретации фразеологизмов с помощью
лингвокультурологического комментария способствовало раскрытию
национально-культурной специфики фразеологизмов.
Этническая картина любого конкретного народа показывает, что в
процессе его этногенеза складывается определенный психический тип со
стойкими чертами, как результат восприятия от прежних поколений
обычаев, привычек, жизненного уклада, традиций общения с соседями и т.д.
Психические переживания, историческая память этноса передаются новым
поколениям не пассивно, стихийно, не сами по себе, а через духовную
культуру.
Этнический характер – это исторически сложившаяся совокупность
устойчивых психологических черт представителей того или иного этноса,
определяющих привычную манеру поведения и типичный образ действий.
Он существует в форме стереотипов, чувствования и поведения,
преобладающих в структуре личности большинства представителей этноса.
Каждая нация имеет исторически сложившийся стереотип характера,
представляющий собой суждение о наиболее ярких и запоминающихся
чертах нации. Нация создает собственные коллективные представления – те
верования, нормы и ценности, которые человек получает благодаря
воспитанию, овладению культурой, такие представления предполагают
коллективного субъекта, которому свойственны черты, недоступные для
понимания при изучении индивида в целом.
Общечеловеческие
нормы
и
модели
поведения
полностью
детерминированы биологическими свойствами человека, но существенно
коррелируются социокультурными механизмами. В каждой национальной
культуре можно обнаружить специфические черты, которые играют особо
важную роль в формировании национального характера и национального
менталитета. Такие черты называют культурно-этническими доминантами.
Именно они, в первую очередь, и получают закрепление во фразеологии.
Во фразеологизмах, обозначающих внутренние характеристики
человека,
получают
воплощение
первичные
черты
английского
национального характера. Например: as cool as a cucumber –
«невозмутимый, не теряющий хладнокровия», букв. прохладный как огурец
(возможно данное фразеологическое сравнение построено на том факте, что
в жаркую погоду внутри содержимого продукта гораздо прохладнее, чем
температура воздуха); as cold as ice – «холодный как лед»,
«бесчувственный»; as cold as stone – букв. холодный как камень; as hard as
flint (stone) – «каменный, черствый».
Закрепление в качестве основы сравнения компонента stone связано с
прежними условиями проживания этноса. Из камня строились крепости и
замки, холодные и неприступные, как впрочем, и сами их обитатели.
Неслучайно в настоящее время существует некий стереотип, стереотип
«холодные англичане», дающий общее представление об основных чертах
этноса. Холодность, сдержанность проявляется в том, что в английской
картине мира негативно оценивается чрезмерное проявление эмоций.
Стереотип поведения предписывает строго контролировать свои эмоции.
Высокий уровень самоконтроля – это та доминантная особенность,
характерная для английского общества. Ср.: as firm as a rock – «твердый как
скала»; to set one‘s face like granite (flint) – «лицо неподвижное как гранит
(камень)»; as steady (solid) as a rock – «не поддающийся искушениям,
уговорам». Аналогичными признаками, формирующими стереотип камня,
такие как «крепость», «холодность», «неподвижность», являются и в
русском языке, нашедшие отражение во ФЕ, как «каменное лицо», «сердце
не камень», « как за каменной стеной».
Замкнутость, немногословие, жесткая тематическая регламентация
общения в большинстве ситуаций в английском обществе непосредственно
нашли отражение и в ряде фразеологических единиц. Например: as stiff as a
poker – «чопорный, церемонный»; as straight as a ramrod (post) – «cловно
аршин проглотил»; as rigid as a steel – «твердый как сталь»; as stiff as a post –
«чопорный». «Душа человека – не нараспашку в Англии. Не нараспашку и
порок…». Снобизм людей из низших классов и чопорность высших – в этих
отрицательных душевных качествах, по мнению Г.Гачева, есть и
положительная сторона. Они «помогают содержать различные страты
многоэтажного общества герметически закрытыми, сохранять свои качества
и не растворяться в смеси и упрощении» [1, с.165].
Однако невозмутимость и самообладание не были свойственны
«старой» Англии, например 13-ого века, когда народ отличался буйным и
вспыльчивым нравом, обычным зрелищем были публичные казни, и не
существовало моральных ограничений. «Проявление эмоций англичан было
характерно для территории британских колоний, где не существовало
заповедей, а кодекс джентльмена предназначался исключительно для
домашнего применения» [2, с.197].
На сегодняшний день проявление эмоций реализуется при помощи
телевидения. По данным статистики, население Великобритании проявляет
поразительное пристрастие к преступному миру на телеэкранах и страницах
книг. По выражению писателя Джорджа Оруэлла, Англия – страна, где
правонарушение и зло – понятия тождественные, - оказались родиной
Конан Дойля и Агаты Кристи. Таким образом, англичанину приходится
вести постоянную борьбу с самим собой, с естественными страстями своего
темперамента, рвущегося наружу. По мнению английского социолога
Джеффри Горера, это объясняет то, что англичане тяжелы на подъем,
склонны обходить острые углы, что им присуще желание укрыться от
посторонних взглядов, порождающее культ частной жизни [3].
Культ частной жизни, идея индивидуальности находят отражение в
оценке
взаимоотношений
людей,
основанной
на
стереотипных
представлениях о нормах и установках в том или ином обществе.
Речеповеденческие стереотипы понимаются как культурно-заданные
стереотипы в быту, в отношениях с людьми и т.п. Они не только задаются
культурой, но и сами оказываются смыслопорождающим фактором
культуры: они регламентируют когнитивные процессы, поступки и действия
во всех сферах жизнедеятельности [4, с.164].
Речевое поведение личности определяется, в первую очередь, его
языковым и культурным статусом и мировоззрением. В результате
исследования можно получить речевой портрет языковой личности
определенного лингвокультурологического общества.
Характеристика активной речевой деятельности представлена в
английских компаративных пословицах. С учетом характера проявления
вербальной активности человека обнаруживаются общие и культурно-
специфические особенности пословичных суждений. В английской
фразеологии немногословность граничит с тактичностью, одним из
проявлений речевой активности. В образном основании пословиц, которые
описывают различные проявления разговорчивости, лежат ситуации,
нарушающие нормальное течение человеческой жизни. Ср.: The tongue talks
at the head‘s cost – «если держать язык на привязи, голова здоровей будет».
Хотя нормой для народа является правда, а отклонением – ложь,
обнаружены пословицы, оправдывающую последнюю. Облагороженное
худо перевешивает «облегченное добро». Например: Better a lie that heals
than a truth that wounds – «Больше пользы от приводящей к миру лжи, чем от
поднимающей скандал правды».
Лжепроявления имеют некоторые специфические культурные
различия, и врядли найдется общество, где бы его представители не были
знакомы с ложью. Уже на самых ранних этапах развития общества
отношение ко лжи было негативным на государственном и религиозном
уровнях. Огромное количество пословиц, поговорок, крылатых изречений у
различных народов – свидетельство поисков соотношения правды и лжи,
волновавших человечество с древнейших времен. Например: «Правда глаза
колет», «Лучше горькая правда, чем сладкая ложь» популярные в русском
народе, «Правдивому человеку неправду не говорят» - китайская пословица,
«Из страха перед людьми трудно говорить правду, из страха перед совестью
- ложь» - азербайджанская пословица.
Понятие лжи в любой культуре является изначально двойственным,
двуликим. В одной проекции ложь является злом, в другой добром, ведь
нередко ложь получает этическую санкцию, поскольку считается, что ложь
иногда бывает во благо. По негласным законам общества огромнейшая часть
нашей жизни проходит под определенной маской, которую вынужден
носить каждый из нас, скрывая истинные чувства, дабы не оскорблять
окружающих нас людей, не шокировать и не казаться невоспитанным. А
поскольку скрывать какие-либо мысли уже значит лгать, следовательно,
общество законно санкционирует известную долю лжи.
Клевета также является ненормативным, поскольку оно направлено на
распространение заведомо ложных измышлений. Злословие порой
сравнивается с падением. Например: He that falls into the dirt, the longer he
stays there the fouler he is; Better speak truth rudely than lie covertly – «Лучше
высказать правду в лицо, чем злословить тайно, за спиной»; Better deny at
once than promise long – «Лучше сразу отказать, чем постоянно обещать».
В английской фразеологии обещание ассоциируется с неким легко
бьющимся, ломающимся предметом. Promises are like pie crust, made to be
broken «Обещания, как хлебная корка, даются, чтобы их ломать». Лесть
занимает промежуточное положение между ложью и хвалой. В народных
изречениях подчеркивается красноречивость льстеца, его угодливость,
раболепие. Ср.: As a wolf like a dog, so is a flatterer like a friend.
Этнокультурная специфика интеллектуальной оценки наблюдается в
результативности умственной деятельности. Для англичан актуальным
является признак быстроты соображения. Сравните: as smart as paint –
«находчивый, проницательный»; as smart as a whip – «ловкий, находчивый»;
mind like a steel trap – «быстрый, сообразительный»; to know better than that
(than to do smth) – «прекрасно понимать, соображать, что к чему».
В оценке интеллектуальной деятельности человека зачастую
используется разговорный стиль. Сравните: to have a head like a sieve –
пренебр. «иметь дырявую голову (говорится о рассеянном, беспамятном
человеке)»; like a bump on a log – пренебр. «как пень, как чурбан»; to have a
mind like a sewer – пренебр. «иметь мозги как сточная труба»; like a stuffed
dummy – «как набитый манекен».
Таким образом, национальное своеобразие мировосприятия той или
иной этнокультурной общности коренится в образе жизни и психологии
народа, отраженных в языке семантической структурой вербальных знаков.
Народная фразеология хранит выражения, отражающие этнические
стереотипные представления прошлого, культурно-этнические доминанты
лингвокультурного
общества.
Социально-общественное
положение,
особенности состояния, темперамент, интеллектуальные возможности,
поведение – все, что заключает внутреннюю сущность человека, получает во
фразеологии меткую образную характеристику. Наблюдения над
особенностями языка позволяют увидеть источник национальной специфики
тех или иных явлений культуры, исследовать те реальные формы, в которых
воплощаются самобытные черты культуры народа в процессе созидания
общечеловеческих ценностей.
Достарыңызбен бөлісу: |