Адамзат дамуыныњ єр кезењі ѓылым мен мєдениеттіњ, єдебиеттіњ ќалыптасуы,µркендеуі, зерттелуі туралы µзіндік пікірлерімен ерекшеленіп, жања баѓыттар, жања танымдыќ аппарат пен жања терминология тудырып отыратыны белгілі

127 
мақтанышы болған ақын-жазушылардың шығармаларын жатқызса, әлсіз әдеби 
мәтіндерге өз кезеңінде ғана танымал, ал оқырмандардың кейінгі буындарына 
таныс емес шығармаларды атайды. Зерттеуші болжамы бойынша, бұл құбылыс 
көркем туындының эмоционалды-эстетикалық сапасына байланысты емес, ол 
шығарманың оқырман жадында сақталуына, оған әсер етуіне, оның түрлі 
оқиғалармен ассоциация тудыруына байланысты. Ал әдеби емес күшті 
прецедентті мәтіндер қатарына халық арасына кең тараған ән, фильм, тіпті 
жарнама үзінділерін, қоғам қайраткерлерінің сөздерін жатқызады да, мысалға 
В.А. Черномырдиннің (Хотели сделать лучше, а получилось как всегда),
президент М.С. Горбачевтің (Процесс пошел) сөздерін келтіреді. Мұндай 
қолданыс қазақ тілінде де кездеседі. Мәселен: «Мен өстіп басымды шайқап 
күліп келе жатқанда – түрлеріне қарағанда, мектеп оқушысы - жас қыздар 
темекі сұрады. Мен барынша нұрлана жымиып, темекі тартпайтынымды 
айтып, кешірім өтіндім. Сосын тағы тыныш тұрмай, әзілім тасып: 
«Денсаулық министрлігі темекі шегудің денсаулыққа зиян екенін ескертеді» 
дедім. (Әзілімнің сұры!). Осы мысалдағы тырнақшаға алынған сөйлем әрбір 
темекі қорабының сыртында басылған, көшелердегі түрлі бильбордтар арқылы 
қоғамның кез келген мүшесіне таныс жарнама. Автор оны өз шығармасының 
қажеттілігіне қарай цитата ретінде келтіреді және лексикалық индикаторлар, 
жақшада қосымша түсініктеме (комментарий) беру арқылы өзі суреттеп 
отырған жағдайға өзінің субъективті көзқарасын білдіру үшін қолданғанын 
нақтылайды. Ал цитата өзіне жат контекске түскендіктен, әңгіменің сатиралық 
семантикасын түзуге қызмет етеді. 
Мына мысалдағы әдеби емес күшті мәтін қазір өзектілігін жоғалтқанмен, 
оқырмандардың біразына таныс. Жайылма эпитет болып тұрған претекст өзі 
түскен контекспен айқын контраста. Ақын Р. Ниязбеков шумағында претекстің 
графикалық ресімделуі – ақпарлы: теріс коннотация мәтін модальділігін түзуге 
мүмкіндік берген: 
Уа, партиям – «ақыл-ой, ар-ұятым!» 
Маған да арай халқымды, саған да арай,
Сөйлемедің тегінде қараламай. 
Күнің, сірә, болды ма жүрген сенің 
Ұлттар мен ұлттарды алаламай? 
Әрине, Г.В. Денисованың жоғарыдағы топтамасы бұрындары орыс 
зерттеушілері А.Е. Супрун [29], Е. Козицкая [134], Н.А. Фатеева [38], И.В. 
Арнольд [8] көрсеткен прецедентті мәтіндерді қамтитынына қарамастан, 
қолданыс аясы, жиілігі, жалпы тілдік-мәдени қоғамның, ұжымның, 
қауымдастықтың белгілі бір кезеңдегі тілдік жадына байланысты 
жасалғандықтан, көңілге қонымды деп есептейміз. Өйткені күнделікті өмірден 
де байқалатындай, тұрмыстық және ресми, оның ішінде көркем 
коммуникацияда да бір кезеңде жекелеген претекстер белсенді қолданыста 
болады. Мысалы, өткен ғасырдың 90-жылдары ортасында Е. Раушановтың 
«Қара бауыр қасқалдақ, қайда кеттің пыр-пырлап» өлең жолдары жалпы қазақ 
баласына қатысты қолданылғаны ақиқат, ал бұл шығарма негізінен Д.А. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

128 
Қонаевқа арналғаны белгілі. Саяси қайраткердің ресми биліктен де, қоғамдық 
өмірден де аластатылуы бүкіл қазақ халқының да басынан кешіп отырғаны 
болғандықтан, прецедентті мәтін қолданушысының субъективті пікірін 
білдіруге таптырмас форма, яғни прецедентті құбылыстың дифференциалды 
белгілері, атрибуттары сәйкес келеді. Сондай-ақ он шақты жыл бойы эфирден 
түспеген «Мен қазақ қыздарына қайран қалам» әні үзіндісінің қолданылу 
жиілігі, оған сыйғызатын мәннің сан алуандығы (шын мәніндегі таң қалу, 
сүйсінуден бастап, өкпелеу, жиіркену, ашық сынау, мысқылдау, күлкіге 
айналдыруға дейін) соншалық, бір мезгіл тіпті клишеге айналып, өзінің әу 
бастағы семантикасын, мелиоративті коннотациясын жоғалтып алды. 
Әлсіз әдеби мәтіндер қатарында қазақ тілінде әдетте «Тамаша», «Күлкі 
керуені» бағдарламаларында ойналатын интермедияларды атасақ та жеткілікті. 
Мысалы, «Құдағи, бір партия» деген құрылым бір-бірімен жаңа құда болып 
жатқан адамдар арасындағы жатырқаушылықты, қолайсыздықты жойып, 
қарым-қатынас орнатуды жеңілдету үшін, яғни контакт орнату үшін 
қолданылады. Бұл орайда оны айтушы да (коммуникант), оны қабылдаушы да 
осы коммуникем айтылған ситуативті контексті еске түсіреді, сондықтан бұл 
құрылым қазір тіпті жаңа таныс адамдарға да өз ойын, тілегін жеткізуге 
мүмкіндік береді. Бір ерекшелігі сол – бұл басқа да ситуацияларда қолданылуға 
жарай береді. 
Әлсіз әдеби мәтіндерге жекелеген қаламгер үшін өзіндік орны болса да,
тілдік-мәдени ұжымның барлық мүшелеріне танымалдығы, құндылығы бірдей 
емес, тек белгілі бір кезеңде ғана белсенді қолданыста болып, араға уақыт 
түскен соң ұмытылып кеткен иә болмаса ұмытылып қалатын претекстерді 
жатқызуға болады. Айта кету керек, жалпы қазақ әдеби үдерісінде 
интертекстуалды байланыстар көбіне цитата сөз ретінде көрінетіндіктен, әлсіз 
әдеби мәтіндердің претекст болуы байқалмайды десе де болады.
Ал күшті әдеби мәтіндерге Абай шығармаларын жатқызуға болады. 
Абайдың өлең жолдары әрі поэзиялық, әрі прозалық шығармаларда кейде 
өзгеріске түсіп, кейде еш өзгеріссіз кіргізіліп, мәтін семантикасына әсер етеді. 
Төмендегі мысалдарға назар аударалық: 
Көніп кеп ыстықтар мен суықтарға, 
Бір дана шапағатты туып таңда, 
Сіздің қалың еліңіз – қазағыңыз 
Жұлдыздарға жетуге жуықтауда. (Г. Салықбай) 
Жалына жүйрік жырдың жармасқалы, 
Жанымның жарқ-жұрқ етіп алдаспаны 

жүктеу/скачать 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: