Ахметов кенжебай. ӘДебиеттану әліппесі
Гомер – Ахиллес, Гектор, Андромаха, Одиссей, Пенелопа, т.с.с; Шекспир
жүктеу/скачать 2,31 Mb. Pdf көрінісі
|
| Гомер – Ахиллес, Гектор, Андромаха, Одиссей, Пенелопа, т.с.с; Шекспир –
Гамлет, Макбет, Ромео, Джульетта, Отелло, т.с.с; Әуезов – Абай, Құнанбай, Бақтығұл, Еңлiк, Қаракөз, т.с.с… Әрине, “әдебиеттiң өзектi тақырыбы – адам” дегенде, оның түпкi мәнiн адамның туындыда неғұрлым көп орын алуынан iздемеу керек. Көркем туындыда табиғатқа, хайуанаттар мен заттарға қатысты өрбiп жататын идеялық-көркемдiк жағдайларды жоққа шығаруға болмайды. Алайда бұл тұста олардың қай-қайсы да адам өмiрi мен мiнезiне, адам тiршiлiгiне қатысты қандай да бiр философияға, адамдардың ой-сезiмдерiне, толғаныстарына тiкелей байланысты екенiн есте сақтау қажет. Көркем шығармада жазушылар адамдардың тағдыры мен мiнездерiн аша түсу мақсатында табиғат көрiнiстерiн жиi пайдаланады. Әлбетте, табиғат лирикасында, табиғатты суреттеген прозада бейнелеудiң басты нысаны табиғат болатыны анық. Соның өзiнде табиғат суретi адам өмiрiмен тығыз байланыста көрiнедi. Бұл орайда Горацийдiң: “тоғайды, бұлақты, шулы тасқынды, алуан түстi кемпiрқосақты нашар ақын ғана адамға еш қатыссыз суреттейдi” деген сөзi бар. Ал XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы ағылшын ақындарының бiрi Александр Поп өзiмен-өзi ғана суреттелген табиғат көрiнiстерiн тек қана тұздықтан даярланған тамаққа теңейтiнi және бар. Демек, табиғаттың өзiн жеке бейнелегенде де, ақын оны адамның мүдде- мұратымен, құштарлығымен, iңкәрлiгiмен, ой-толғаныстарымен, үмiтiмен байланыстырады. Әдебиеттегi хайуанаттар бейнесi де осындай. Олардың бойынан да адам құштарлығымен үндес, адам өмiрiн еске салатын, адамдардың рухани дамуы үшiн маңызды жағдайларды байқаймыз. Пейзаж сияқты, хайуанаттар бейнесi де қаламгер туындысында адамға тән нақты бiр қасиеттi тереңдете ашу мақсатында көп жағдайда контрастық үлгiде (мысалы, Толстойдың Холстомерi) пайдаланылады. Кейде хайуанаттар бейнелерi аса маңызды идеялық-көркемдiк қызмет атқарады. Қайсыбiр шығармаларда аң-құстар бейнелерi аллегориялық сипатта қолданылады. Бұл көбiнесе ертегi, мысалдарда, әредiк кейбiр әдеби жанрларда ұшырасады. Аллегориялық сипаты басым туынды үлгiсi ретiнде М.Горькийдiң “Дауылпаз туралы жырын” айтуға болады. 49 Әдеби шығармаларда адам тiршiлiгiнде түрлi мән иеленетiн заттар да көрiнiс табады. Қаламгерлер тұрмыстық заттарды адам мiнезiн немесе мiнездiң жекелеген қырларын ашуға қажеттi кiлт ретiнде жиi қолданады. Кейде туындыдағы заттар өзiн жасаған өнерпаздың күш-қуаты мен шығармашылық мүмкiндiгiн де (мысалы, Ахиллестiң қалқаны) танытады. Тарихи көркем туындыларда тұрмыстық бұйымдарды, үй-жайды, т.с.с. суреттеу шығарма кейiпкерлерiн дұрыс танып-түсiну үшiн қажеттi ұлттық әлеуметтiк-тарихи колориттi құрайды. Шығармашылықпен қолданылған қандай да бiр зат бейнесi, кейде тiптi сол затты еске салып өтудiң өзi, оны пайдаланушы адамның қоғамдағы орнын, өзгелермен қарым-қатынасын, ой- сезiмдерiн танытуға ықпал ете алады. Сұрақ. Сонымен, әдебиеттiң бейнелеу нысаны – адам, мақсаты – адам болмысын танып-бiлу. Алайда, адам болмысын танып-бiлумен физиология, тарих, антропология, этнография, психология, т.с.с. ғылымдар да айналысатыны мәлiм. Бұл жағдай бiзге көркем әдебиеттiң өзiндiк ерекшелiктерiн неғұрлым терең де жiтi танып бiлу қажеттiгiн байқатады. Ендеше, әдебиет нысаны жайында тағы да қандай мәселелерге назар аударған жөн? Жауап. Бұл орайда әдебиет нысанының тұтастығы мен жалпылық мәнi жайында бiрер сөз айта кеткен орынды. Ғылымда табиғаттағы нақты құбылыстардан оларға ортақ дерексiз ұғымдар анықталады. Бұл дерексiздiк ол құбылыстардың негiзгi, мәндi қасиеттерiн қамтығанымен, олардың жанды тұтастығын сақтамайды. Өнер мен әдебиетте бұлай емес, керiсiнше. Өнер мен әдебиетке тән бұл ерекшелiк көркемдiк таным үрдiсiн ғылыми таныммен салыстыра қарағанда көзге анық байқалады. Мысалы, өнерде – образ, ғылымда – дерек. Өнер мен әдебиеттiң тағы бiр маңызды ерекшелiгi оның жалпылық мәнi (общезначимость) болып табылады. Бейнеленген нәрсенiң оқырманға әсерi қаншалықты керемет болса да, егер ол көпшiлiк үшiн аса маңызды мәселелердi қозғамаса, өз мақсатына жете алмасы анық. Олай болса, өнер мен әдебиетке тән жалпылық мән дегенiмiз не? Оның фактiлерге негiзделген ғылыми шындықтың жалпылық мәнiнен айырмасы қандай? Ең әуелi ескеретiн мәселелердiң бiрi мынадай – әдебиет пен өнер өзегiне тек әсем нәрселер ғана емес, ұнамсыз жәйттер де алына бередi. Себебi өнер аясы әсем дүниемен ғана шектелмей, өмiрдегiнiң бәрiн де қамтиды. Ол өмiрлiк ақиқатқа зерттеушi ретiнде емес, кәдiмгi адами көзбен үңiледi. Барша адамды қызықтырған нәрсе өнердi де қызықтырады. Оның дәлелiн әдеби туындыларға назар аударсақ, байқай аламыз. Кез келген шығармада ұнамды- ұнамсыз кейiпкерлер аралас кездеседi. Тiптi кейбiр шығармалардың кiлең ұнамсыз типтерден тұратыны да бар. Мысалы, Н.В.Гогольдiң “Ревизоры”. Бұл – заңды құбылыс. Себебi – өмiрдi түсiнiп, өзiнiң өмiрден алар орнын анықтау үшiн адамдар ғажайып пен сыйықсызды, асқақтық пен мiскiндiктi, қасiрет пен қуанышты, қайғылы мен күлкiлiнi тани бiлуi қажет. Идеялылық, адамгершiлiк, эстетикалық жағынан адам баласы үшiн аса мәндi де, баршаға 50 ортақ болып табылатын құндылықтарды танып-бiлу арқылы адам баласы өзiнiң тiршiлiк сипатын нақтылауға, не үшiн өмiр сүрiп жүргенiн түсiнуге мүмкiндiк алады. Өнер мен әдебиеттiң мiндетi де осы мәселелерден өрбидi. Өнер мен әдебиет адамға өмiрдi танып-бiлуге жәрдемдеседi. Әдебиетте қамтылған құбылыстар адамды “зерттеушi ретiнде емес, адам ретiнде” қызықтырады. Олар қаншалықты ауқымды болғанымен, идеялық, адамгершiлiк, эстетикалық тұрғыдан көркем шығармада қамтылған шектеулi көлемдi ғана қамти алады. Әрине, жоғарыда айтылған пiкiрлерден қаламгерлер ғылымға қатысты құбылыстарды, ғылыми iстердi немесе ғылыми жаңалықтарды бейнелемейдi деген ой тумаса керек. жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|