Ахметов кенжебай. ӘДебиеттану әліппесі
Сұрақ. Өнердiң күрделi түрлерiнiң бiрiне атау болып тұрған “Әдебиет” деген сөздiң өзi қайдан шыққан? Жауап
жүктеу/скачать 2,31 Mb. Pdf көрінісі
|
7be5d3766e972ff5b9970344856a2dc2
- Бұл бет үшін навигация:
- “адаб”
| Сұрақ. Өнердiң күрделi түрлерiнiң бiрiне атау болып тұрған “Әдебиет”
деген сөздiң өзi қайдан шыққан? Жауап. Бiздiң тiлiмiздегi “Әдебиет” сөзiнiң түп-төркiнi араб тiлiнде “сөз, үлгiлi сөз” деген мағынаны бiлдiретiн “адаб” сөзiнен; ал өзге тiлдерде “әдебиет” ұғымындағы “литература” сөзi латын тiлiнен тура аудармасында “жазылған, жазуға түскен” деген мағынадағы “lit(t)eratura” сөзiнен өрбидi. Соңғы сөздiң негiзiнде “әрiп, жазу” дегендi бiлдiретiн “lit(t)era” сөзi жатыр. “Әдебиет” терминi адам ойының жазуға түскен көрiнiсi болып табылатын және қоғамдық маңызы бар кез-келген еңбекке қатысты да қолданыла бередi. Мысалы: техникалық әдебиет, ғылыми әдебиет, анықтамалық әдебиет, т.с.с. Әйтсе де “әдебиет” деген түсiнiк, негiзiнен, көркем шығармаларға қатысты айтылады. “Әдебиет” сөзiнiң термин ретiнде қолданыла бастауы бертiнгi дәуiрлерден басталады. Ежелгi дәуiрлерден бастап барлық көркем шығармаларға ортақ атау болып келген, ал қазiргi таңда тек өлең шығармаларға қатысты қолданылатын “поэзия”, “поэтикалық өнер” деген терминдердi ығыстырып, олардың орнына кеңiнен қолданысқа түсуiнiң бастау тұсы XVIII ғасырмен орайлас келедi. “Әдебиет” терминi XV ғасырдың орта тұсында пайда болған кiтап басу iсiне қатысты туғандығы белгiлi. Кiтап басудың пайда болуы сөз өнерiнiң “әдеби” үлгiдегi (яғни “оқуға арналған” деген мағынада) өмiр сүру формасын негiзгi және сөзсiз басымдыққа ие еттi. Бұған дейiн сөз өнерi тыңдарманға арналып, көпшiлiк алдында орындауға арналған және ерекше “поэтикалық тiл” құралдары арқылы бұқараға “поэтикалық” ықпал етудi шебер жүзеге асыру деп ұғынылып келген. Оған дәлел-мысалдарды Аристотельдiң “Поэтика” аталатын танымал еңбегiнен, сондай-ақ, ежелгi және орта дәуiрлерде дүниеге келген эстетикалық трактаттардан көптеп кездестiруге болады. Сұрақ. Өнердiң басты ерекшелiгi образ арқылы қабылдау, ойлау және бейнелеуден туындайтынын айтып өттiк. Бұл жағдай, әрине, әдебиетке де қатысты. Дегенмен әдебиеттiң өзге өнер түрлерiнен айырмашылығы неде? Жауап. Өнердiң басқа түрлерiнен әдебиеттiң өзiндiк ерекшелiгi бар. Сұңғат, мүсiн, ән-әуез, би, т.с.с. өнер түрлерi қандай да бiр зат (бояу, тас) арқылы, немесе iс-әрекет (дене қимылы, үн шығару) арқылы адам сезiмiне әсер етсе, әдебиеттiң құралы – сөз. Әдебиеттi түсiну үшiн сезiммен қатар сана да қызмет етуi қажет. Мәселен, поэзиялық туындыны оқу немесе тыңдау барысында ұйқас, ырғақты (көзбен немесе құлақпен) сезiну аз, сонымен қатар өлеңдi құрап тұрған бөлшектердiң, яғни сөздердiң әрқайсының мағынасын саналы түрде түсiнiп қабылдау керек. Демек, әдебиеттi толық 46 түсiну үшiн сезiм мен сана бiрлiгi болуға тиiс. Жан-дүниеге бойлай енетiн руханилық қасиетi әдебиетке мол мүмкiндiк бередi. Осылайша әдебиеттiң пiшiнi өз бойына заттық-сезiмдiк сипаттарды ұштастырады. Яғни әдебиетте белгiлi бiр дыбыстар жүйелiлiгi (кешенi), өлең мен қара сөздiң ырғағы (бұлар iштей оқығанда да сақталады) болады; дегенмен әдебиеттiң осы тiкелей сезiмдiк жағы көркем сөздiң интеллектуалдық, рухани қатпарларымен үйлесiм тапқанда ғана шынайы мән иеленбек. Пiшiннiң ең қарапайым бөлшектерiнiң өзi (эпитет немесе метафора, баяндау немесе диалог) түсiну процесiнде ғана (сезiмдiк қабылдау арылы емес!) әсерлi болады. Әдебиеттi көктей өтетiн руханилық сипат оған, өзге өнер түрлерiмен салыстырғанда, өзiнiң әмбебаптық мүмкiндiктерiн кеңiнен пайдалануға мүмкiндiк бередi. Себебi әдебиет – өнердiң жоғарғы тегi. Әдебиет адамның сөзi арқылы көрiнедi. Ал сөзде дыбыс та, сурет те, айқын айтылған нақты көрiнiс те бар. Нәтижесiнде өзге өнер түрлерiне жекелей ғана телiнген сипаттардың (дыбыс, сурет, қимыл, т.б.) барлығы да әдебиетке етене сипаттар болып шығады. Сонымен бiрге әдебиеттiң тағы бiр даралық белгiсi – қаламгер жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|