Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Жіктеу есімдігі. Жалпы есімдіктер қата-
рында сөйлем ішінде әлдеқайда белсенді қол- данысқа т‰сетін сөздердің бірі ретінде жіктеу есімдіктерін танимыз. Зерттеу еңбектерінде де (А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, Р.Әмір, т.б.) жіктеу есімдігі есім- ді сөйлемдерде баяндауыш қызметін атқа- ратын негізгі сөз табы ретінде ұсынылып ж‰р. Қара сөздерде есімді сөйлемдер жасауға мен жіктеу есімдігі ғана қатысады және ол екі-ақ сөйлемде кездеседі. Енді сол сөйлемдерге на- зар аударайық: Орынсыз, болымсыз нәрсеге ‰йір қылмай, бойды таза сақтайтұғын, к‰нәкәрліктен, көр- сеқызар жеңілдіктен, нәфсі шайтанның азғы- руынан құтқаратұғын, адасқан жолға бара жатқан бойды қайта жиғызып алатұғын мен емес пе? (Абай) Жұмсақ төсекте, жылы ‰йде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып ж‰р- ген киімсіздің, тамақсыз аштың к‰й-жәйі қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегін- де дөңбекшітетұғын – мен. (Абай) Бұл сөйлемдердегі предикативтілік есім- шелі бастауыш пен жіктеу есімдікті баян- дауыштың арасындағы байланыс арқылы ж‰- зеге асып отыр. Мұндағы мен есімдігі қимыл атауының объектісін білдіріп, сөйлемді тия- нақтап тұр. Ал қимыл иесі – -тұғын формалы есімшелер. Сақтайтұғын, құтқаратұғын, жи- ғызып алатұғын, дөңбекшітетұғын есімше- лері субстантивтеніп барып, бастауыш қыз- метін атқарып тұр. Жалпы есімшенің мұндай формасы Абай тіліне тән ерекшелік болып табылады. Мен есімдігі өз бастауышымен ір- гелес тұрып алғашқы сөйлемде көмекші сөз бен сұраулық шылаумен тіркесу арқылы к‰р- делі баяндауыш ретінде, ал кейінгі сөйлемде нөлдік тұлғада дара бастауыш ретінде қол- данылған. Ал енді семантикалық сипаты тұр- ғысынан бұл сөйлемдерді, Р.Әмір айтқандай, «ойдың бір құрамын – субъектіні, объектіні актуализациялайтын типті» сөйлемдерге жат- қызамыз[2]. Мұндағы актуализациялау қыз- меті сөйлемдегі етістіктердің есімше форма- сын алып, бастауыш қызметіне, ал мен есім- дігінің баяндауыштық позицияға көшуіне бай- ланысты ж‰зеге асып отыр. Яғни, мен жіктеу есімдігі актуализацияланатын сөз (объекті) дәрежесінде ойды тиянақтау қызметін атқа- рады. Мәселен: Жиғызып алатұғын – жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|