кесте. Уәждеме бойынша сауалнамадағы сұрақтар мысалдары

Analysing Quantitative Data

535

SPSS-те мәліметтер базасын түзу

Осы тарауда біз менің жеке мәліметтер базамдағы мысалдардан келтіре отырып, 

SPSS мәліметтер базасын түзу кезінде есепке алу қажет кейбір сипаттамаларды 

қарастыратын боламыз. Егер сіз сайтқа ауысатын болсаңыз, онда сіз ол жерден SPSS 

көмегімен мәліметтер базасын түзу бойынша нұсқаулықты таба аласыз, оларды бір 

тараудың аясында пайдалы ретінде қабылдайсыз. Тараудың соңында мәліметтер 

базасын қалай түсінгеніңізді тексеру үшін сізге тапсырма ұсынылып отыр. SPSS 

бағдарламасындағы бос мәліметтер базасы оларды алғаш рет ашқан кезде Excel 

беттеріне ұқсас көрінеді, алайда Excel қарағанда мәліметтер базасын екі тәсілмен 

бейнелеуге болады: «Мәліметтерге шолу жасау» (data view) мен «Айнымалыларға 

шолу жасау» (variable view). 

 

 

«Мәліметтерге шолу жасау» (мәліметтер базасын ашу кезінде таңдалып 

қойған) мәліметтер базасына енгізілген мәліметтерді көруге мүмкіндік береді. 

Әрбір қатар бір «бақылауға» (case) сәйкес келеді. Мен шамамен 1700 оқушының 

мәліметтерін жинақтап алдым, сондықтан менің мәліметтер базамда шамамен 1700 

қатар бар. Бақылаулар міндетті түрде белгілі бір адамдарға сәйкес келуі міндетті 

емес. Егер, мәселен, оқушылар туралы емес, мектептер туралы мәліметтерді 

жинайтын болсаңыз, онда қатарлар әрбір мектепті білдіретін болады. Бағандар сіз 

мәліметтер жинап отырған әрбір айнымалыны ұсынады. Менің зерттеу жұмысымда 

бұл демографиялық мәліметтер (мәселен, жынысы), танымдық даму деңгейінің балы, 

және сауалнамадағы әрбір сұраққа жауаптар болатын. Сонымен бірге әрекет етуші 

айнымалылардан айнымалылар қатарын мәліметтер базасында түздім. Мәселен, әрбір 

уәждеме өлшемі бойынша жалпы балдың айнымалысы бар. 

 

«Айнымалыларға шолу жасау» сіздің айнымалыларыңыздың әрқайсысы 

туралы ақпаратты қамтиды. Бұл SPSS бағдарламасының электронды кестеден бірінші 

айырмашылығы - өйткені бұл мәліметтер базасы, ол Excel кестесі жасай алмайтын 

сіздің айнымалыларыңыз туралы барлық түрлі пайдалы ақпаратты қамти алады және 

бұл ақпарат статистикалық талдау жүргізу үшін қажет. Мәліметтерді енгізбес бұрын, 

Айнымалыларға шолу режимінде өз айнымалыларыңызды белгілей аласыз. Мұнда 

әрбір қатар бір айнымалыға сәйкес келеді, ал бағандар айнымалының жекелеген 

ерекшеліктерін білдіреді. Келешекте аяушылыққа жол бермеу үшін, мәліметтерді 

енгізбес бұрын өз айнымалыларыңызды толықтай анықтап алу ұсынылады, өйткені 

SPSS барлық айнымалылар үшін сәйкес келмейтін ұстанымдарға ие. 

 

Сіздегі мәліметтердің не үшін жиналғанына қарамастан, әрбір бақылаудың 

ерекше сәйкестігі ретінде алғашқы айнымалыны белгілеген дұрыс. Қажет болған 

жағдайда бастапқы жиналған мәліметтерге кейіннен қайту мүмкіндігі болуы қажет. 

Мәліметтерді қорғау үшін және этикалық ұстанымдарға сәйкес сізге тип түрінде 

емес, код түрінде сәйкестендіргішті белгілеу қажет. Сондықтан мен өзімнің бірінші 

айнымалымды «ID» атадым. Айнымалының аты сегіз белгімен шектеледі, егер сіз 

көбірек белгіні енгізуге тырыссаңыз, онда SPSS оларды қысқартады. Алайда сіз атын 

Analysing Quantitative Data

536

толықтай енгізе аласыз, мәселен, «ерекше сәйкестендіргішті» «белгі» (label) астына, 

және кейінірек талдау барысында SPSS өзінің соңғы нәтижелерінде айнымалы атын 

емес, белгі астындағы нәрсені көрсеткен.

 

Басқа тақырыптар үшін, SPSS ақпаратты белгіленуі бойынша жинақтайды. 

Дегенмен олардың көпшілігі сәйкес келмейді, сізге типті (type), мәндер белгісін (val-

ues), болмайтын мәндерді (missing) және өлшем шәкілін (measure) таңдау қажет. 

SPSS-те түрлі нұсқалар сақталған. Мәселен, тип түрі ретінде сіз сандық және қатарды 

қамти алғанда, көптеген нұсқаларының бірін таңдай алар едіңіз. Мен оқушының әрбір 

жауабының ең қарапайым сәйкестендіргіші ретінде әрбір оқушыға нөмір беріліп, 

танымдық дамуға тестілер/мөрқағаздардағы нөмір қойылады деп шештім. Сондықтан 

айнымалының сәйкестендіргіші ретінде (ID) айнымалы тип (type) қатарындағы 

«сандық» (numerical) таңдап алып, сіз сандық емес кодтарды, мәселен, лақап аттарды 

алғыңыз келеді (алайда, сіздегі бақылаулар саны көп болса, есте сақтаңыз, бұл тез 

арада шатасып кетеді, өйткені санды пайдаланған дұрыс). Бұл жағдайда айнымалы түрі 

ретінде «қатарды» (string) таңдайсыз, және екі бірдей жағдайда да өлшем бірлігі (mea-

sure) қалыпты (nominal) болады. 

 

Мәндер белгісін (values) және түсіп қалған мәндерді (missing) пайдалануды 

түсіну үшін, басқа айнымалыға жүгіну қажет. Мен кейбір базалық демографиялық 

ақпаратты жазғым келді және мүмкіндігінше сіз де солай істейсіз деп ойлаймын. 

Мәселен, мен әрбір оқушының жынысын көрсеткім келді. Алдын-ала ойлай отырып, 

мен ер балалар мен қыз балаларды көрсеткіштер қатары (мәселен, «Тапсырма» 

уәждеме шәкілі бойынша балдар) бойынша салыстырғым келетінін білдім. Осындай 

талдау түрі үшін сізге қатарлық айнымалылар емес, сандық айнымалылар түзу қажет, 

сондықтан айнымалы түрі ретінде мен «сандықты» (numerical) таңдап алдым, ал 

өлшем шәкілінен (measure) мен қалыптыны (nominal) таңдап алдым. 1 кодымен 

балаларды белгілеп, 2 кодымен қыздарды белгілеп алдым да, осы ақпаратты мәндер 

белгісі (values) қатарына енгіздім. Айнымалылар белгісі жағдайындағыдай, SPSS 

талдауда сандық кодтарды емес, мән белгілерін көрсетеді, бұл жағдай ыңғайлы, 

өйткені сізге «1» санының ер балалар немесе қыз балалар үшін екендігін есте сақтау 

қажет емес (дегенмен, сіз кез келген уақытта мұны Айнымалыларды шолу режимінен 

тексере аласыз).

 

Мәліметтері жоқ болуы мүмкін айнымалылар үшін түсіп қалатын мәндерді 

(missing) белгілеу маңызды. Мәселен, оқушылардан сауалнама басында өз жынысын 

көрсетуді сұранғанның өзінде, кейбіреулер оны көрсетпейді, және жынысты аты 

бойынша тұрақты анықтауға болмайды (мәселен, Сэм қыздың да, баланың да аты 

болуы мүмкін), бұл жағдайларда оны түсіп қалатын мән ретінде көрсету қажет. 

Түсіп қалатын мәліметтер үшін арнайы сандық кодты белгілеу SPSS бағдарламасы 

арқылы бақылауларды тануға мүмкіндік береді, олар бойынша мәліметтер жоқ және 

оларды нақты бір талдаудан шектеуге де мүмкіндік алады. Сіз «missing» қатарынан 

түсіп қалатын мәліметтерді білдіретін бір немесе бірнеше мәнді белгілейсіз. Ережеге 

сәйкес, қандай болса да бір мәнді белгілейсіз, егер бұл мән бұрын сіздің кодыңызда 

пайдаланылмаған болса (сондықтан мен жыныс үшін 1 немесе 2 санын көрсете 

алмадым), алайда дәстүрлі түрде түсіп қалатын мәліметтер көрінуі үшін «9» немесе 

«99» пайдаланады. Сіз әртүрлі айнымалы үшін түрлі мәнді пайдалана аласыз, алайда 

мен мұны жасауға кеңес бермес едім, өйткені бұл жағдай тығырыққа тиеуі мүмкін. Сіз 

Analysing Quantitative Data

537

бірнеше түсіп қалушы мәнді мәліметтердің жоқтығының түрлі себептерін белгілеу 

үшін көрсете аласыз – мәселен, «оқушы тестті жүргізу күні болмады» немесе «оқушы 

тесттің бір сұрағын тастап кетті», алайда мәні қарапайым болғаны дұрыс. 

 

Барлық айнымалыларды белгілей отырып, өз мәліметтеріңізді енгізуді бастаңыз. 

Сіз мұны Мәліметтерге шолу жасау (data view) режимінде жасай аласыз, мұнда 

бағандардың атаулары сіз белгілеген айнымалыларға сәйкес келеді. Мәліметтерді 

енгізу – әрбір бақылаудың әрбір айнымалысы үшін тиісті мәліметтерді қарапайым 

енгізу болып табылады. Ережеге сәйкес, екіншіге ауыспас бұрын, бірінші бақылау 

үшін барлық мәліметтерді енгізесіз, алайда, әрине, сіз кез келген уақытта қайтып 

келіп, кейіннен жиналған түсіп қалған мәліметтерді қоса аласыз. Сондықтан сіздің 

мәліметтер базаңызда мен қолымдағы бар мәліметтерді бірінші оқушыдан бастап 

«ID» бағанына «1001» санын енгізіп, «Жыныс» бағанына «2» санын енгіздім, өйткені 

бұл қыз болатын және т.б. Егер сіз өз кодыңызды ұмытып қалсаңыз, онда сіз оларды 

Айнымалыларға шолу режиміндегі мәндер белгісінен тексере аласыз. Тұрақты түрде 

сақтап отыруды ұмытпаңыз. 

 

Мәліметтерді енгізу барысында, сіз қандай да бір мәселемен жолығуыңыз 

мүмкін, мәселен, өз сауалнамасында екі жауапты таңдаған оқушылар. Оларды түрлі 

тәсілдермен шешуге болады. Сіз оқушыға қайтып оралуыңыз мүмкін және одан өз 

жауабын түсіндіруін сұрауыңыз мүмкін (ол уақытты алады); сіз оны түсіп қалушы жауап 

ретінде енгізе аласыз (ең дұрыс шешім ретінде, алайда ол жағдайда сіз мәліметтерді 

жоғалтып аласыз), немесе сіз шәкілдер үшін орташа нүктелерді алу үшін жаңа мәндерді 

енгізуге шешім қабылдайсыз (алайда бұл келешек талдауды бұрмалауы мүмкін). Қандай 

тәсіл таңдап алсаңыз да, оны тұрақты қолданыңыз. 

Мәліметтерді талдау – сипаттамалы статистиканы жасау

1. Мәліметтерді енгізу дәлдігін тексеру

Сізге алғашқы тексеру қажет нәрсе – бұл өз мәліметтеріңізді енгізу дұрыстығы болып 

табылады, өйткені сіздің мұқияттылығыңызға қарамастан, қателіктер орын алуы мүмкін. 

Мәліметтерді «тазартудың» осы түрі мәліметтерді зерттеу үдерісінің бастамасы 

болады. Негізгі қателіктердің бірі – белгілі бір жауап үшін бұрыс кодты енгізу, мәселен, 

«1»-дің орнына «11» (яғни, енгізілген мән сіз белгілеген кодқа сәйкес келмейді), және 

осыны тексерудің ең тез тәсілі – әрбір айнымалы үшін жиіліктердің үлестірілуіне 

(немесе жауаптар сомасына) шолу жасау. 

 

SPSS-те сипаттамалы статистика, жиіліктерді үлестіру мәліметтері, «analyse» 

пайда болатын мәзірі арқылы қол жетімді болады. Ол сипаттамалы статистиканың 

көптеген нұсқаларын қамтиды, алайда жиіліктерді үлестіру кестелері «frequencies» 

жиіліктер көмегі арқылы түзіледі. Осы нұсқаны таңдап алғаннан кейін, SPSS диалогтық 

терезені шығарады, онда сіздің мәліметтер базаңыздағы қандай айнымалылар жиілігі 

туралы ақпарат алғыңыз келетіні туралы көрсету қажет. Сізге бір немесе бірнеше 

айнымалыны таңдап алып, тиісті ақпаратты сұрату қажет. SPSS бағдарламасы экранда 

пайда болатын SPSS шығыс файлындағы жиіліктерді үлестірудің қажетті кестелерін 

жинақтайды. Әрбір көрсетілген айнымалы бойынша сіз кестенің бірінші бағанында 

тізімі келтірілген түрлі жауаптар санаттарын көре аласыз, ал осы санат бойынша 

Analysing Quantitative Data

538

10.2 кесте. Жынысы бойынша жиіліктерді үлестіру

Егер сізде осы мысалда келтірілгендей қате мәндер болмаса, онда сіз басқа 

сипаттамалы талдауға ауыса аласыз. Егер сіз жиіліктерді үлестіру мәндерін сақтағыңыз 

келсе (егер сіз есепке көшіріп алып, кестеге қойғыңыз келсе), онда сіз бұл файлды кез 

келген басқа файл сияқты сақтай аласыз. Егер сізде қандай да бір стандартты емес 

жауаптар болса, онда сізге бастапқы мәліметтерге (мәселен, бастапқы сауалнамаға) 

жауапты түзету үшін қайта оралу қажет болады.

2. Айнымалылар жиынтығын түзу 

Жиіліктерді үлестіру белгілі бір айнымалы бойынша барлық жауаптар туралы 

ақпаратты ұсынғанымен, бізге аралық деңгейде өлшенген айнымалылар үшін мейлінше 

сығылған мәлімет қажет. Мәселен, уәждеме шәкілі бойынша балдар менің зерттеу 

жұмысымда 8-ден 30-ға дейін ерекшеленетінін біле отырып, осы шәкіл бойынша 

жалпы жауапты бейнелеуге ешқандай жағдай жасамайды. Егер мен сізге қандай 

оқушының 18 бал жинағанын айтар болсам, онда сіз 10.2 кестені мұқият зерттеп 

алмастан, бұл нәтиженің қалыпты немесе қалыпты емес екендігін біле алмайсыз. Белгілі 

бір балдар туралы тұжырым шығару үшін сізге екі нәрсені білу қажет. Біріншіден, 

типтік жауап қандай? Ол үшін біз әдетте орташа балды есептеп шығарамыз (барлық 

жекелеген балдарды бір-біріне қосып, шыққан соманы қамтылған балдарға бөлу 

арқылы). Екіншіден, жауаптар қалай үлестіріледі? Егер бөлініс соншалықты үлкен 

болмаса, көптеген адамдар бірдей жауап береді. Мейлінше кең бөлініс балдардың 

орташа мәннен айтарлықтай ауытқуы мүмкін екендігін білдіреді (жоғары және 

төмен). Кәдімгі көрсеткіш ретінде орташа балдан орташа ауытқуды білдіретін орташа 

квадраттық ауытқу болып табылады. 

жауаптар санын – екінші бағаннан көре аласыз. Бірінші бағанға бір рет қарағанда 

қате жауаптарды шығарады. 10.2 және 10.3 кестелерде менің екі айнымалым үшін 

жиіліктерді үлестіру көрсетілген: «жыныс» және «оқуға уәждеме (ғылым)».

түсіп  қалушы  мəәнді  мəәліметтердің  жоқтығының  түрлі  себептерін  белгілеу  үшін  көрсете  аласыз  – 

мəәселен, «оқушы  тестті  жүргізу  күні  болмады»  немесе «оқушы  тесттің  бір  сұрағын  тастап  кетті», 

алайда мəәні қарапайым болғаны дұрыс.  

  Барлық  айнымалыларды  белгілей  отырып,  өз  мəәліметтеріңізді  енгізуді  бастаңыз.  Сіз  мұны 

Мəәліметтерге  шолу  жасау  (data view)  режимінде  жасай  аласыз,  мұнда  бағандардың  атаулары  сіз 

белгілеген айнымалыларға сəәйкес келеді. Мəәліметтерді енгізу – əәрбір бақылаудың əәрбір айнымалысы 

үшін тиісті мəәліметтерді қарапайым енгізу болып табылады. Ережеге сəәйкес, екіншіге ауыспас бұрын, 

бірінші  бақылау  үшін  барлық  мəәліметтерді  енгізесіз,  алайда,  əәрине,  сіз  кез  келген  уақытта  қайтып 

келіп,  кейіннен  жиналған  түсіп  қалған  мəәліметтерді  қоса  аласыз.  Сондықтан  сіздің  мəәліметтер 

базаңызда  мен  қолымдағы  бар  мəәліметтерді  бірінші  оқушыдан  бастап  «ID»  бағанына «1001» санын 

енгізіп, «Жыныс»  бағанына «2» санын  енгіздім,  өйткені  бұл  қыз  болатын  жəәне  т.б.  Егер  сіз  өз 

кодыңызды ұмытып қалсаңыз, онда сіз оларды Айнымалыларға шолу режиміндегі мəәндер белгісінен 

тексере аласыз. Тұрақты түрде сақтап отыруды ұмытпаңыз.  

  Мəәліметтерді  енгізу  барысында,  сіз  қандай  да  бір  мəәселемен  жолығуыңыз  мүмкін,  мəәселен,  өз 

сауалнамасында  екі  жауапты  таңдаған  оқушылар.  Оларды  түрлі  тəәсілдермен  шешуге  болады.  Сіз 

оқушыға қайтып оралуыңыз мүмкін жəәне одан өз жауабын түсіндіруін сұрауыңыз мүмкін (ол уақытты 

алады);  сіз  оны  түсіп  қалушы  жауап  ретінде  енгізе  аласыз  (ең  дұрыс  шешім  ретінде,  алайда  ол 

жағдайда сіз мəәліметтерді жоғалтып аласыз),  немесе  сіз шəәкілдер  үшін орташа  нүктелерді алу үшін 

жаңа  мəәндерді  енгізуге  шешім  қабылдайсыз  (алайда  бұл  келешек  талдауды  бұрмалауы  мүмкін). 

Қандай тəәсіл таңдап алсаңыз да, оны тұрақты қолданыңыз.  

 

 

Мəәліметтерді талдау – сипаттамалы статистиканы жасау 

 

 

1. Мəәліметтерді енгізу дəәлдігін тексеру 

 

Сізге  алғашқы  тексеру  қажет  нəәрсе  –  бұл  өз  мəәліметтеріңізді  енгізу  дұрыстығы  болып  табылады, 

өйткені  сіздің  мұқияттылығыңызға  қарамастан,  қателіктер  орын  алуы  мүмкін.  Мəәліметтерді 

«тазартудың» осы түрі мəәліметтерді зерттеу үдерісінің бастамасы болады. Негізгі қателіктердің бірі – 

белгілі  бір  жауап  үшін  бұрыс  кодты  енгізу,  мəәселен, «1»-дің  орнына  «11»  (яғни,  енгізілген  мəән  сіз 

белгілеген  кодқа  сəәйкес  келмейді),  жəәне  осыны  тексерудің  ең  тез  тəәсілі  –  əәрбір  айнымалы  үшін 

жиіліктердің үлестірілуіне (немесе жауаптар сомасына) шолу жасау.  

  SPSS-те  сипаттамалы  статистика,  жиіліктерді  үлестіру  мəәліметтері,  «analyse»  пайда  болатын 

мəәзірі  арқылы  қол  жетімді  болады.  Ол  сипаттамалы  статистиканың  көптеген  нұсқаларын  қамтиды, 

алайда  жиіліктерді  үлестіру  кестелері  «frequencies»  жиіліктер  көмегі  арқылы  түзіледі.  Осы  нұсқаны 

таңдап  алғаннан  кейін,  SPSS  диалогтық  терезені  шығарады,  онда  сіздің  мəәліметтер  базаңыздағы 

қандай айнымалылар жиілігі туралы ақпарат алғыңыз келетіні туралы көрсету қажет. Сізге бір немесе 

бірнеше  айнымалыны  таңдап  алып,  тиісті  ақпаратты  сұрату  қажет.  SPSS  бағдарламасы  экранда 

пайда  болатын  SPSS  шығыс  файлындағы  жиіліктерді  үлестірудің  қажетті  кестелерін  жинақтайды. 

ƏӘрбір көрсетілген айнымалы бойынша сіз кестенің бірінші бағанында тізімі келтірілген түрлі жауаптар 

санаттарын  көре  аласыз,  ал  осы  санат  бойынша  жауаптар  санын  –  екінші  бағаннан  көре  аласыз. 

Бірінші  бағанға  бір  рет  қарағанда  қате  жауаптарды  шығарады. 10.2 жəәне  10.3  кестелерде  менің  екі 

айнымалым үшін жиіліктерді үлестіру көрсетілген: «жыныс» жəәне «оқуға уəәждеме (ғылым)». 

 

10.2 кесте. Жынысы бойынша жиіліктерді үлестіру 

 

 

 

Frequency / 

Жиілік 

Per cent / % 

Valid per cent / % 

шын мəәнісінде 

Cumulative per cent / 

жиынтық пайыз 

Шын мəәнісінде 

Балалар  710 

41.2 

43.0 

43.0  

 

Қыздар 

942 

54.7 

57.0 

100.0  

 

Барлығы  1652 

95.9 

100.0 

 

Жоқ 

9.00 

71 

4.1 

 

 

Барлығы 

 

1723 

100.0 

 

 

 

Егер сізде осы мысалда келтірілгендей қате мəәндер болмаса, онда сіз басқа сипаттамалы талдауға 

ауыса аласыз. Егер сіз жиіліктерді үлестіру мəәндерін сақтағыңыз келсе (егер сіз есепке көшіріп алып, 

кестеге қойғыңыз келсе), онда сіз бұл файлды кез келген басқа файл сияқты сақтай аласыз. Егер сізде 

қандай да бір стандартты емес жауаптар болса, онда сізге бастапқы мəәліметтерге (мəәселен, бастапқы 

сауалнамаға) жауапты түзету үшін қайта оралу қажет болады. 

 

Analysing Quantitative Data

539

Жалпы статистикаға қол жеткізу үшін, орташа және орташа квадраттық ауытқуды 

қамти отырып (әдетте әдебиетте сипаттамалы статистика ретінде аталады) 

сипаттамалы статистиканың «descriptives» нұсқасы қолданылады. Жынысы (gender) 

мен тапсырма уәждемесі (ғылым) (task motivation (science)) және танымдық даму 

деңгейі бойынша жалпы статистика 10.4 кестеде келтірілген. 

 

Тапсырма уәждемесі шәкіліндегі (ғылым) 18 балдың төмен болатын/

болмайтыны туралы сұраққа қайта орала отырып, орташа балдың 25,0 (дөңгелектей 

отырып) балға тең келетінін біле отырып және орташа квадраттық ауытқудың 3,6 

құрайтынын біле отырып, 18 бал тым төмен деп айтуға болады, өйткені көптеген 

адамдар 21,4-тен (25-тен 3,6 дейін төмен) 28,6-ге дейін бал жинаған. 

 

10.4 кестеде сонымен бірге компьютерлік бағдарламаны пайдалана отырып 

есте сақтау қажет маңызды мезеттер де көрсетілген. Жыныс қалыпты деңгейдің 

айнымалысы болып табылатындықтан, орташа немесе орташа арифметикалық жыныс 

туралы айту орынсыз, өйткені менің қатысушыларым тек балалар болған немесе тек 

қыздар болған. Алайда SPSS қажет болған жағдайда осы мәнді есептеп шығарады. 

Сізге үнемі өзіңізге мынадай сұрақ қою керек – мен компьютерге есептетіп шығуым 

дұрыс па? Қарапайым тілмен айтқанда, нені ексең, соны орарсың! 

жүктеу/скачать 32,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: