Аралық ғылымипрактикалық конференция II том
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жолшаева М.С 1 , Қамза Ж.Б 2
- Салалас құрмалас сөйлем - 6% Сабақтас құрмалас сөйлем - 13% Аралас құрмалас сөйлем - 1%
- Салалас құрмалас Сабақтас құрмалас 13% Аралас құрмалас сөйлем Сабақтас құрмалас сөйлем - 22
- Салалас құрмалас сөйлем- 5% Аралас құрмалас сөйлем - 1%
- Пайдаланылған әдебиеттер
- САЛҒАСТЫРМАЛЫ АСПЕКТІДЕ МЕТАФОРАЛАНҒАН ТАҒАМ АТАУЛАРЫН ЗЕРДЕЛЕУ Abstract.
- Кілт сөздер
- Қаймақтай жұқа еріндері
Пайдаланған әдебиеттер: 1 НиколаевА. Основы литературоведения:Учебник для студентов филологических специальностей. Иваново, 2011. – 255 с. 2 Kрупчанов Л.М.Введение в литературоведение. – М.: Оникс, 2005. 416 с. 3 Елеукенов Ш.Р. Қазақ əдебиеті тəуелсіздік кезеңінде (19912002 жылдар). – Алматы: Алатау, 2006. – 352 с. 4 Майтанов Б. Қазіргі қазақ прозасындағы модернистік жəнепостмодернистік ағымдар // Қазақ əдебиеті, 2004. №43. – Б.89. 81
5 Майтанов Б. Тəуелсіздік – күрес мұраты: зерттеулер, мақалалар. – Алматы: Құс жолы, 2012. – 490 б.
ƏӨЖ 811.512.122'1 Жолшаева М.С 1 , Қамза Ж.Б 2 1
e-mail: maira.zholshayeva@sdu.edu.kz
zheka_94-94@mail.ru
are informational materials. Information genre have difference from others with faster and briefing materials. It also about the reporting genre. In the report correspondent by the being in the event will try to give the information without any correction. In this kind of genre we can see the point of the correspondent, emotion and the mood. Every of them have linguistic differences. Our purpose is to define the differences between male and female linguistic differences in the texts of the news. In that aim the main object was news of the several national TV channel.
Қазір жаһан жаңалығынан, əлем тұрмысынан дер кезінде хабар алып, əлеммен бірге əрекет етуге өзіндік ықпалын тигізіп отырған БАҚтың əлеуметтік мəні жоғары. Технология дамыған сайын БАҚ өнімдерін қолдану қоғам үшін қолайлы болып келеді. Əр адам аз уақыттың ішінде, қандай жерде болмасын өзіне қажетті ақпаратты оңай əрі тез игеруіне мүмкіндігі бар. Профессор Н.Уəлидің: «Адамзат өмір ағынынан қалыс қалмаудың барлық амалын істеуде. Сол үшін де үнемі дамылсыз ізденіп, білім алуға, соңғы жаһан жаңалықтарын игеруге ұмтылады. Адамзат осынау қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін ең алдымен бұқаралық ақпарат құралдарына жүгінері сөзсіз. Ал олардың талаптілегіне сай болу – БАҚтың міндеті. Осы жерден таңба аралық қарымқатынас орын алады» [1] деген пайымдауында бұқаралық ақпарат құралдарының маңыздылығы көрсетіліп қана қоймай, АДАМ мен БАҚ арасындағы таңба аралық қарымқатынас та аталып өтеді. Бұқаралық ақпарат құралдарында прагматиканың мəні ерекше болып табылады. Жыныстың адамның сөйлеу тіліне əсер ететіні рас. Ер мен əйел адамдардың сөйлеу тіліндегі ерекшеліктерге орай тіл білімінде фемининдік, маскулиндік деген терминдер қалыптасты. Маскулиндік – еркек жынысына қатысты қалыптасқан мінездемелер немесе қоғамда еркектік деп танылған белгілер, феминдік – əйел жынысына қатысты мінездемелер, қоғамда əйелден күтілетін белгілер болып табылады [2]. Е.А.Земская, Н.Н.Розанова жəне М.А. Китайгородская сынды ғалымдар Мəскеу зиялыларының отбасына тəжірибе жүргізіп, нəтижесінде «Особенности мужской и женской речи» атты еңбегінде мынадай феминдік жəне маскулиндік ерекшеліктерді көрсеткен: ер адамдар бір əңгімеден екіншісіне ауысуда енжарлық танытып, өзіне қатыссыз əңгімеге араласпайды, ал əйел адам əңгіме тақырыбын жиі ауыстырады;
əйелдер жеке тəжірибесіне сүйенеді, тілдесім кезінде жағдайлардан мысал келтіреді; ер адамдар терминді тырысады. Олар, көбіне, жұмыс м дөрекілікке деген талпыныс бай ерлер тілінде де, əйел тілінде де эксперссивтік с одағайларды жиі қолданады. Стилистикалы басым болса, ерлерде қарсылы ер мен əйелдің ассоциативтік байланыстырылады: спорт, аң жануар, қоршаған орта (əйел адамдар əйелдер үрдісті қарқындату [3]. Ғалымдар жүргізген гендерлік зерттеу н сөйленісіндегі ерекшеліктерде биологиялы əйелдер тіліндегі жалпы ерекшеліктер болса, б маскулиндік жəне феминистік Жаңалықтар мəтіндерін талдау барысында ер адамдар мен ақпаратты жедел əрі тікелей эфирде жеткізу барысында морфологиял қолдануынан мынандай ерекшеліктер бай септіктерін, əйел адамдардың табыс септік нысанға бағытталатынына орай, нені? кімді? сауалдарына жауап іздейтін тілшілердің нақтылығын көрсетсе, барыс септікті мақсатпен? сауалдарына уде сипаттама жасау көрсетті. Телеарналардан берілген жа статикалық мəліметтерді байқады
Сызба 1. Əйел тілшілерді
барыс 31 табыс септігі 6% жатыс септігі 2% шығыс 8 йенеді, тілдесім кезінде қоршаған ортада орын ал дайлардан мысал келтіреді; ер адамдар терминді қолдануға бейім келеді, зат атауларын на мыс мəселесін талқылайды жəне олардың рекілікке деген талпыныс байқалады; йел тілінде де эксперссивтік сөздер қатары мол. олданады. Стилистикалық жақтан қарайтын болсақ, əйелдерде арсылық білдіру байқалады; ассоциативтік өрісі əлем бейнесінің түрлі фрагменттерімен ңшылық, əскери сала (ер адамға қатысты), таби йел адамдарға байланысты); ындатуға оң көзқарас танытса, ер адамдар құ ргізген гендерлік зерттеу нəтижелерінен байқағанымыз, ер мен йленісіндегі ерекшеліктерде биологиялық фактордың ықпалы байқалады. Б йелдер тіліндегі жалпы ерекшеліктер болса, біз мақалада нақты жаңалық не феминистік қолданыстардағы ерекшеліктерді қараастырып к тіндерін талдау барысында ер адамдар мен əйел адамдарды рі тікелей эфирде жеткізу барысында морфологиял олдануынан мынандай ерекшеліктер байқалды: ер тілшілердің атау ж ң атау жəне барыс септіктерін қолдануға бейім келуі. Б ытталатынына орай, нені? кімді? сауалдарына жауап іздейтін рсетсе, барыс септікті қолдана отырып, кімге? неге? сатпен? сауалдарына уде сипаттама жасауға əйел тілшілердің бейім келетіндігін рсетті. Телеарналардан берілген жаңалықтар мəтіндерін талдап, нəтижесінде мынадай адық. Оны мына сызбадан көруге болады. йел тілшілердің тілдік қолданысындағы септік жалғауларыны
82
ан ортада орын алған нақты а бейім келеді, зат атауларын нақты атауға ң сөйлеу тілінен атары мол. Əйелдер йелдерде əсірелеу рлі фрагменттерімен атысты), табиғат, жан құптай қоймайды анымыз, ер мен əйел алады. Бұл ерлер мен қтар мəтініндегі араастырып көреміз. йел адамдардың рі тікелей эфирде жеткізу барысында морфологиялық тұлғаларды атау жəне табыс а бейім келуі. Бұл, ытталатынына орай, нені? кімді? сауалдарына жауап іздейтін ер олдана отырып, кімге? неге? қайда? не бейім келетіндігін тижесінде мынадай
ауларының үлесі атау септігі 42% ілік септігі 9%
Сызба 2. Ер тілшілердің Тілдің басты қызметі ком тілдік бірлік – сөйлем. Адам ө арқылы білдіредіғ басқаның шығарушы көрсеткіш. Репортаж м құрылымдық тұрғыдан толымды/толымсыз, жа сөйлемдерді қолдануы жағынан бір де ерекшелік олардың құрмалас с құрылымдық жағынан кемінде етеді. Жаңалық мəтіндерін құ сөйлемдердің ішінде ер тілшілер к қимыл-сын сабақтас өзінде бірнеше жерден тасып, ойпан жерлерді басып Солтүстік Қазақстан облысында су тас 9042016, 19:30); Яғни арнайы мамандар бала асырап алу кеңес айтып, отбасындағы кикілжі Алматыда бала асырап алғысы келетіндерге ке Нұрақын, 30.05.2016); себеп-салдар сабақтас қалғандықтан, көгерген иіс пен ыл (31арна, Солтүстікте тасқын суды Құсайынов, 29.04.16, 20:50); қарсылықты сабақтас аптадан астам уақыт өтсе де, т СҚОда 74 жол аумағына су жайылды, Са Содан қорыққан жергілікті ат тұрғындарын қауіпсіз жерге кө өзен арнасынан асып тасығ облысында екі ауылды су басу мезгіл сабақтас құрмалас с жатқанда, қолдыаяққа тұрмай зыр ж қалады («Ктк» телеарнасы, А қызды табуға тасқын кедергі келтірі күшіне енген соң, Маржан жындыханадан босама табыс септігі 26% жатыс септігі 6% шығыс септігі 11% көмектес ң тілдік қолданысындағы септік жалғауларыны ызметі коммуникативтік қызмет болса, оны іске асыратын басты өз ойын, қандай да хабарды, көңілкүйін бас ң ойын сөйлем арқылы біледі. Сөйлем – Репортаж мəтіндерінен байқағанымыз, ер мен ə ыдан толымды/толымсыз, жақты/жақсыз, жалаң/жайылма, атаулы ынан бір деңгейде болып келеді. Ал гендерлік т рмалас сөйлемдерді қолдануынан көрінеді. Құрмал нде екі жай сөйлемнен тұрып, күрделі ойды білдіруге құрайтын синтаксистік бірліктер, оның ішінде ішінде ер тілшілер көбіне: тас құрмалас сөйлемдерді қолданады. Мысалы: зінде бірнеше жерден тасып, ойпан жерлерді басып қалды («Қазақстан» телеарнасы, стан облысында су тасқынының қауіпі əлі сейілмеді, Сағынды ни арнайы мамандар бала асырап алуға ниетті ата ы кикілжіңдерді шешуге көмектеспекші («Ктк» телеарнасы, ысы келетіндерге кеңес беретін орталық ашылма тас құрмалас сөйлемдерді, мысалы: Өйткені су сі герген иіс пен ылғалдан ауырып қалады ма деп қорқатындарын айтады ын судың ортасында қалып қойған ауыл табылды, Руслан
тсе де, тұрғындарды əбігерге салып отыр («Хабар» телеарнасы, ына су жайылды, Сағындық Сəбитұлы, 11 сəуір, 2016 жыл, 21:18); ан жергілікті атқарушы билік өкілдері осы маңайда өшіру туралы шешім қабылдаған еді, бірақ абырой бол ған жоқ («Қазақстан» телеарнасы, Солтү облысында екі ауылды су басу қаупі сейілді, Сағындық Сəбитұлы, 7042016, 09:30);
рмай зыр жүгіріп жүрген кішкентай қыздарынан к («Ктк» телеарнасы, Ақмола облысында жұмбақ жағдайда жоғал ын кедергі келтіріп жатыр, Досжан Маратұлы, 12.05.2016); Маржан жындыханадан босамақ (31арна, Шымкентте
83
ауларының үлесі оны іске асыратын басты йін басқаларға сөйлем ойды жарыққа əйел тілшілерде жайылма, атаулы гейде болып келеді. Ал гендерлік тұрғыдан рмалас сөйлемдер рделі ойды білдіруге қызмет ішінде құрмалас олданады. Мысалы: Есіл қазірдің стан» телеарнасы, ындық Сəбитұлы, аналарға ақыл («Ктк» телеарнасы, ашылмақ, Диас йткені су сіңіп атындарын айтады ан ауыл табылды, Руслан Еріген қар суы бір («Хабар» телеарнасы, уір, 2016 жыл, 21:18); айдағы ауылдың абырой болғанда үстік Қазақстан 2016, 09:30); айтуға жиналып ыздарынан көз жазып алған кішкентай лы, 12.05.2016); Сот шешімі арна, Шымкентте өмір бойы септігі 43% ілік септігі 5% жындыханаға жабылған Маржан Т Жүнісбай, 13.05.16, 20:45); ыңғайлас салалас құрмалас с сағат дегенде əрең ауыздықталды мұнайхимия зауытынан шыққ Жыл сайын табаны ғана көрініп жататын мына құлаған екпіні де сұрапыл деп айту Қазақстан облысында су тасқ 2016, 19:30); аралас құрмалас сөйлемдерді, сəл ғана шамырқанып жатқанымен, мына б жөнеліп кеше оның екпіні бүгінгіден бірнеше есе Солтүстік Қазақстан облысында екі ауылды су басу 042016, 09:30). Сызба 3. Ер тілшілер репортаж м
Сызба 4. Əйел тілшілер репортаждарында Əйел тілшілердің мəтіндерінде кездесетін қимыл-сын бағыныңқылы саба судың даусынан оянып, таңнан бері т əбігерге түсті (31арна, Алматыда екі бірдей басты, 03.05.16, 20:59); Қаншама аумағында қазақ жерін сатуға қ рұқсат сұрап, əзірленген азаматтарды керек: «Жер саудасы», Ирина Советжан себеп-салдар сабақтас соң, бұл өзеннің төмен жағында орналас Селдің сергелдеңі, Ирина Советжан ан Маржан Тұрлыбаева бостандыққа шығатын болды, Ерлан рмалас сөйлемдерді, мысалы: Тілсіз жау түнде т талды («Хабар» телеарнасы, Бақтияр Хамит, Павлодарда ққан өрттен 2 адам көз жұмды, 05 қаңтар, 2016 жыл, 09:16); рініп жататын мына аңғар биыл лық толған, мына б рапыл деп айтуға болады («Қазақстан» телеарнасы, Солт қынының қауіпі əлі сейілмеді, Сағындық С йлемдерді, мысалы: Ойманың мына жағында анымен, мына бөгеттің үстімен дүлей күшімен сай гінгіден бірнеше есе қатты болатын («Қазақстан» телеарнасы, стан облысында екі ауылды су басу қаупі сейілді, Сағынды Сызба 3. Ер тілшілер репортаж мəтіндеріндегі құрмалас сөйлемдерді тілшілер репортаждарындағы құрмалас сөйлемдердің тіндерінде кездесетін құрмалас сөйлемдердің тү
нан бері төтеншеліктермен бірге көшеде ж арна, Алматыда екі бірдей өзен арнасынан асып, бірнеше ауданды су аншама телімнің тауарға айналатынын естігелі елімізді қарсы ниеттерін білдірген топтар құрылып, бейбіт митингке зірленген азаматтардың саны күрт көбейе бастады (31арна, С керек: «Жер саудасы», Ирина Советжанқызы, 21.04.16, 20:36);
ында орналасқан үй тұрғындары да зардап шекті і, Ирина Советжанқызы, 05.05.16, 20:49); Қаламен
84
атын болды, Ерлан нде тұтанған, бес тияр Хамит, Павлодардағы тар, 2016 жыл, 09:16); ан, мына бөгеттің стан» телеарнасы, Солтүстік Сəбитұлы, 904 ындағы судың беті шімен сай қуалап, аға стан» телеарнасы, ындық Сəбитұлы, 7
йлемдердің көрінісі ң көрінісі. үрлері: Гүрілдеп келген шеде жүрген ел əбден зен арнасынан асып, бірнеше ауданды су а айналатынын естігелі еліміздің əр рылып, бейбіт митингке арна, Сөздің шыны жауған жаңбырдан ындары да зардап шекті (31арна, аламен байланыс Салалас құрмалас Сабақтас құрмалас 13% Аралас құрмалас сөйлем Сабақтас құрмалас сөйлем - 22 Салалас құрмалас сөйлем- 5% Аралас құрмалас сөйлем - 1% 85
үзілгендіктен, азықтүлік те таусылыпты («Ктк» телеарнасы, СҚОдағы топан су жолдарды шайып ауылдармен қатынас үзілді, Айзат Тұрғынбекқызы, 05.04.2016, 08:30); мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер, мысалы: Алайда бүгін ол өзіне айыптау актісінің көшірмесі қолына берілмегенін айтқан соң, сот кейінге шегерілді (31арна, Алматы облысында алты адамның өмірін қиған көлік апатына байланысты сот ісі басталды, Самал Қабышева, 13.05.16, 20:44); қарсылықты сабақтас құрмалас сөйлемдер, мысалы: Су бұзылған жолдан сыртқа ағып жатқанымен, екінші беттегі егістіктерден ауылдарға қайта құйылуда («Ктк» телеарнасы, СҚОдағы топан су жолдарды шайып ауылдармен қатынас үзілді, Айзат Тұрғынбекқызы, 05.04.2016, 08:30); шарт бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер, мысалы: Өйткені, жер саудаға түссе, алыпсатарлардың көбейіп кетуі мүмкін («Ктк» телеарнасы, Үлкен дау тудырған жер кодексі қайта қаралуы мүмкін бе? Жəудір Оразхан, 29.04.2016); Егер заң жүзінде іс дұрыс қаралмаса, жоғарғы сотқа дейін шағымданамыз деп бекініп отыр (31арна, Алматы облысында алты адамның өмірін қиған көлік апатына байланысты сот ісі басталды, Самал Қабышева, 13.05.16, 20:44); ыңғайлас салалас құрмалас сөйлемдер, мысалы: Заң баптары уақытша тоқтатылды, ал бастаманың шетін шығарып шешімін таппағандар жұмыстан қуылды (31 арна, Қоғамдық үлкен резонанс тудырған жер мəселесіне Нұрсұлтан Назарбаев тағы араласты, Əлия Əшім, 05.05.16, 20:53); аралас құрмалас сөйлемдер, мысалы: Тұрғын бұл жағдайға қатысты ешкімге кінə артпайтынын айтады, бірақ бірнеше жылдан бері Есентай өзенінің жағалауы өзгеріске ұшырап, үйімізге қарай жылжып келеді дейді (31арна, Селдің сергелдеңі, Ирина Советжанқызы, 05.05.16, 20:49). Сонымен, талдау жəне тілдік статикалық мəліметтерді салыстыру нəтижесінде ер тілшілер қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдерді, ал əйел тілшілер қимылсын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдерді көп қолданатыны айқындалды. Бұл мына себептермен байланысты болса керек: ер адамдар, көбіне, фактілеге сүйенеді, нақтылыққа басымдық береді. Ал əйел адамдар болса, болған оқиғаны бейнелі де көркем түрде жеткізуге, сипаттап көрсетуге мəн береді.
1 Уəли Н. Қазақ сөз мəдениетінің теориялық негіздері, Алматы, 2007. 2 Воронина О.А. Теоритико – методологические основы гендерных исследований// Теория и методология гендерных исследований: курс лекций/ Под. общ. ред. О. А. Ворониной. – М.: МГЦИ – МВМСЭН – МФФ, 2001. 3 Земская Е.А. , Китайгородская М.А., Розанова Н.Н. Особенности мужской и женской речи // Русский язык и его функционировании / Под. ред. Е.А. Земской и Д.Н. Шмелева. – М., 1993. 4 Алифренко Н.Ф. Современные проблемы науки о языке. М., 2005. – 412 с. 5 Шоқым Г. Гендерлік лингвистика негіздері. – Алматы: Экономика, 2012. – 190 б.
86
UDC 801.55 (5Қ) Жумагулова Ө.А. 1 , Каирбекова И.С. 2 1 ф.ғ.к.,доцент, Ш.Уəлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау, Қазақстан e-mail: JOmirgul_A@mail.ru 2 г.ғ.м., оқытушы, Ш.Уəлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау, Қазақстан
АТАУЛАРЫН ЗЕРДЕЛЕУ Abstract. The aim of the research work of the names of food metaphor Kazakh any language recognized as a universal tool for the study of the specificity of metaphor for comparison with the data in Russian, the word potential in the study of language. To do this, yeast, honey, sour cream, and food of the names, Russian and Kazakh languages studied are shown. The names of the food label often abstract concepts, quality paradigm would have been revealed. Linguistic analysis of the data, the names of the Kazakh language, food metaphor symbolic names generated formative paradigm than the volume of the Russian language varies widely. This is due to the peculiarities of the Kazakh people most symbolic thinking. Metaphor recognized words are different in each, despite the general notion that each nation is different and metaphor to be determined depending on the specific national thinking. Tegen and kurt titles kazakh names of people considered the cultural vocabulary, specific linguistic and extralinguistic information field based on semantic data structures into account. Currently, the names of the food metaphor of Kazakhstan in the field of information and semantic structure of linguistic and cultural dictionary of words in the form of articles. Metaphor language, the name of each dish with the education of the population is connected to the consumer to determine.
мағына, сөзжасамдық парадигма, əмбебап, ақпарат, этномəдени бірлік. Қазіргі қазақ тіліндегі тағам атауларының метафоралануын ұлттық ерекшелігіне байланысты сипаттау тілдің ішкі мүмкіндіктерін жаңа қырынан танудың бір жолы болып табылады. Орыс тілінің бейнелі жүйесін зерттеуші Е.А.Юринаның «Вкусные метафоры» атты монографиясында: «Мы увидим себя и свою жизнь в зеркале кулинарных образов: глаза – миндалины, нос – картошкой, губки – ягодки, волосы – спагетти (это у итальянцев), щёчки – баурсаки (такие пончики у казахов). Мы увидим, как варимся в собственном соку, бурлим в кипящем котле повседневных дел, обстряпываем делишки, сбрасываем лапшу с ушей и сияем как масленый блин, урвав свой кусок пирога. Так говорит наш язык о нас посредством кулинарной метафоры. Так говорим мы о себе, глядя в зеркало пищевых образов», – деген пікірі тағам атауларының образ тудырудағы əлеуетінің маңыздылығының айғағы [1,7]. Бұл бір жағынан метафораның əмбебаптық сипатымен байланысты болса, екінші жағынан тағам атауларының этнолингвистикалық табиғатымен астасып жатады. Бұны этнолингвистғалым А.Жылқыбаеваның: «Ұлттық ерекшеліктің басқа салалармен салыстырғанда ұзағырақ сақталатын материалдық мəдениетінің бір саласы тағам атаулары», – деген пікірі жоғарыда берілген пікірмен үндеседі[2].
87
Қазіргі қазақ тіліндегі тағам атауларының метафоралануы болмыстың кез келген нысанын таңбалауда бейнелі сипатымен ерекшеленеді. Мысалы, Ашытқы (Белгілі бір істің себепшісі, ұйымдастырушысы). - Тауда Тоқаш маңына жиналған ел жігіттеріне бұлар ашытқы болды (З.Шашкин, Тоқаш Бокин); Мұндай бейнелі мəнді орыс тілінен де табуға болады. Дрожжи. ЯМ. То, что является источником бурного развития, причиной изменений. – Дрожжи нетерпеливой ненависти взращивали в ее душе страсть к
солнечной стороне улицы). Однако зоркие российские интеллигенты понимали‚ какие смертоносные дрожжи бросаются в российское общество. Были в этом обществе революционеры‚ которые вместе с горьковским Буревестником радостно предвкушали: «Буря! Скоро грянет буря! Пусть сильнее грянет буря!» (Г. Горелик. А. Сахаров. Наука и свобода). Қос тілден алынған тілдік деректерді салғастырып қарағанда тағам атауларының метафоралануы екі тілге де ортақ екені анықталды. Олардың семантикалық ерекшелігі əр халықтың ұлттық танымымен астасып жатады. Метафораның тілдік жəне танымдық қызметінің маңыздылығын профессор Б.Хасанов көрсеткен: «Тіл тарихын зерттеуде метафораның мəні зор, оны сөйлеу мəдениетіміздің бір көрінісі ретінде, образды ойымыздың дамуы мен қалыптасуын көрсететін элемент түрінде арнайы қарастыру қажет» [3,4]. Қазіргі қазақ тіліндегі бал атауы метафораланып, сүйкімді, дəмді, тəтті, таза, құнарлы деген бейнелі мағыналарды тудырады. Ай, бал бөбек, бал бөбек балдайсың,
Қаһар). Тасбұлақтың жағасы Көкорай шалғын бал құрақ. Көрікті жеміс ағашы, Пісіп тұрған балбырап (Ш.Смаханұлы, Тотияйын). Тəтті тағам мен бал шырынға тойған балаларды ертеңгілік ұйымдастырушылары жануарлар бағына апарып, хайуанаттар əлемімен таныстырды (http://bko.gov.kz/aimazhaalytaryarau/arti). Бүгінгі күннің жастары бал айын шетелде өткізуге құмар-ақ (Ауызекі тіл). Келтірілген деректерден қазақ халқында бал→сүйкімді (бал бөбек) → дəмді (бал қымыз) → таза (бал бұлақ) → құнарлы (бал құрай, бал құрақ) → тəтті (бал айы, бал шырын) деген бес түрлі мəндегі сапалық парадигмада жұмсалатынын айғақтайды. Орыс тілінде бал сөзі бейнелі мағынада қанағаттанушылық, лəззат тудыратын жағымды бір нəрсе деген мəнде қолданылады: – За то время, что Монька с аппетитом вкушала мед семейных утех и продолжала, трепеща, неутолимо алкать его, – иными словами, за эту ее медовую пятилетку Гертруда Борисовна успела обменяться с Карла Маркса в Бармалеев переулок (М.Палей. Кабирия с Обводного канала). Они думают, власть – это мед, – размышлял Сталин (Ф. Искандер. Сандро из Чегема). Келтірілген деректерден орыс тілінде бал сөзінің бейнелі парадигмасы қазақ тіліне қарағанда шектеулі екендігі байқалады. Қаймақ (Көптің ішіндегі бетке ұстары, таңдаулысы). – Ғаламат ғажап жастардың, Жиналған мұнда қаймағы, Бұл өлке – тамған терменен, Қайнаған еңбек аймағы (О.Сүлейменов, Атамекен). Қаншайым қонағына барын аянбапты: жинап 88
Ақын-жазушылар толғамынан туған əдеби туындылардың қай-қайсы да сүттің бетіндегі қаймақтай (vk.com/wall166417149?offset=60). Менің бұл ұсынысымды бақытты да берекелі қаймақтай ұйып отырған Қазақстанның əрбір саналы ұлы жақтайды деп ойлаймын ( www.azattyq.mobi/comments/ ). Демек, уəкілетті органдардың
www.minber.kz/2012/04/ ). Қаймақтай жұқа еріндері
Қазіргі қазақ тілінде қаймақ → таңдаулы (халықтың қаймағы) → дəмді (балқаймақ) → құтты, берекелі (қаймақтай ұю) → анық, айқын (қаймақтай қалқу) → маңызды (қаймақтай болу) → нəзік (қаймақ ерін) →қою( кілегей қаймақша) деген жеті түрлі мəндегі сапалық парадигмада қолданыс тапқан. Ал орыс тілінде ақ түсті, қою заттарды бейнелеу үшін жұмсалады: – Цира, побелев, как сметана, шагнула ко мне навстречу и вдруг преклонила колени (Е. Хаецкая.Синие стрекозы Вавилона /Обретение Энкиду). Худенькая, тоненькая и белая- белая, как сметана, – не льнет солнце (Ф.Абрамов. Пелагея). Как известно, молодой дождевик на ощупь тверд и крепок, а на разрезе бел, как сметана (В.Солоухин. Третья охота). Так: теперь поставить на плиту воду для кофе, достать из подпола баночку сливок, густых, как сметана, а пока то да сё, взять ружье и сходить по малой нужде на двор (В.Пьецух. Деревенские дневники). Тысячи людей месили покрывшую территорию рынка горчичного цвета грязь, густую, как сметана (Е.Рубин. Пан или пропал. Жизнеописание). Снаружи был туман, густой, как сметана (А. Лазарчук. Все, Қаймақ сөзі орыс тілінде екі сапалық парадигмада жұмсалады. Қос тілде де тағам атаулары метафораланып, болмыстың түрлі нысандарын таңбалау үшін қолданылған. Тіл білімінде метафора деп белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың атауы екінші бір зат не құбылысқа атау болып ауысуын көрсетеді. Метафораның ғылыми айналысқа енуі ерте кезеңнен басталса керек. Мəселен философ Аристотель метафораны ұқсату негізінде өзгеру деп бағаласа [4,66], Цицерон метафораның бейнелі сөз тудыру ерекшелігін атаған [5,55]. Ал Неаполитан ойшылы Джамбатиста Вико (16631744) метафораны мифпен тығыз байланысты деп санаған [5,83]. Метафораны қолданғанда санада екі түрлі зат турлы екі түрлі ойдың қалыптасатыны жөнінде шетелдік ғалым А.Ричардс атап өтеді. Метафораның нəтижесінде жаңа мағына пайда болатынын ескерте келе, бұл құбылысты қолдана білудің өзі өнер деген шешімге келген [5,46]. Ғалым Ф.Уилрайт метафораларды заттар мен құбылыстардың адам санасындағы символдары деп пайымдайды [6,100], батыс ғалымдары Дж.Лакофф жəне М.Джонсон метафораны когнитивтік феномен деп сипаттап, бейнелі ойлауда метафора мен метонимия тəжірибеде дəлелдебеген ұғымдарды таңбалайды деп шешеді [7,87]. Осы ретте тағам атаулары мен ыдысаяқ түрлерінің метафоралануы негізінде қазақ халқының таным ерекшелігі анықталады. Қазақ халқының танымал ақыны Қ.Мырзалиев: Қымыз қылып құяды, Алғысын ел тегенге деген өлең жолдарында қазақтың этникалық ерекшелігін танытатын мəдени лексиканы ауыспалы мағынада қолданған. Мысалда берілген тегене 89
атауының негізгі мағынасы – ағаштан, темірден əшекейленіп істелген қымыз, ас құятын шұңғыл ыдыс. Бұл атаудың шығу тегі тілші Ж.Манкееваның еңбегінде сарапталған: «Тегене > тегеш, тегершік (диал.); tegira – айнала, tegirmе – дөңгелек, tegirmеn – диірмен, tegrеk – шеңбер, сақина» [8,296]. Байқап қарасақ, бұл атаулардың бəрі дөңгелек формаға негізделіп аталған. Сонда ыдыс атауының пайда болуына негіз болған тіршілік көзі күннің сыртқы формасы деген пікір туады. Енді осы атаудың бейнелі мағынада жұмсалуына назар аударайық: – Осы кезде ол үлкендігі тегенедей, салмағы он килограмнан кем түспейтін бір
(massaget.kz/alemtanu/syrlyalem/10533?rates=down). Бұрынғыдан əлдеқайда аласарып, қол созымда ғана тегенедей төңкеріліп тұрған аспан, ол да бір түрлі көңілсіз, өз-өзінен жүдеу, өз-өзінен жабыңқы (alashainasy.kz/proza/oralhanbokeykarkyizyi52406/). Бес тайдың терісінен тіккен қара сабаны піспекпен күрпілдетіп пісіп, тегенедей-тегенедей ағаш аяқтарға қымыз құя бастаған (І.Есенберлин). Қазіргі қазақ тілінде тегене → көлемді, салмақты (тегенедей бақа ) → аумақты (тегенедей аспан) → сыйымды (тегенедей ағаш аяқ) деген үш түрлі мəндегі сапалық парадигмада жұмсалады. Қазақ тіліндегі тағам атауларының метафоралану үдерісі нақты тілдік деректер негізінде зерделеніп, көптеген бейнелі атауларға негіз болатыны анықталды. Себебі адам өзінің өмір бойы жинаған тəжірибесін тілдік бірліктерді жасауда молынан пайдаланады. Белгілі бір тілдік таңбада сол нысан туралы ұлт өкіліне таныс білім қоры жинақталады. Орыс тіл білімінде ғалым В.Г.Гак метафораның қызметін екі жақты қарастырған жөн деп санаған. Біріншісі оның нысанға атау болуы, екіншісі көркем сөзді қалыптастыру тəсілі ретінде танылуы [9,11]. Тілдің бейнелігін арттыруда метафора қаншалықты маңызды болса, оның аталым жасаудағы қызметі де өте маңызды. Тіл біліміндегі когнитивті бағыттың өкілі В.Н.Телия: «Метафоралану үдерісі – əрқашан көптеген айнымалы факторлары болатын күрделі когнитивтіаталымдық жағдаят», – деп тұжырымдайды [10,34]. Адам өз тəжірибесіне қарай заттар мен құбылыстарға өзіндік бағасын береді жəне санасында қалыптасқан бейнелерді, нақты немесе абстрактілі ұғымдарды өзара салыстырып отырады, ұқсастық іздеуге бейім болады. Метафоралануда пайдаланатын лексикалық құралдар тілдік, онтологиялық жəне мəдени факторлармен тығыз байланысты болады. ХХ ғасырдың басында қазақтың біртуар ұлы А.Байтұрсынұлы: «Сөздің дұрыс, таза, анық, дəл айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекі болуын да керек қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсініктірек, жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде сөзі толық түсінікті болу үшін дерексіз заттарды деректі затша, бернесіз заттарды бернелі затша сипаттайды, жанды затты жанды заттай ғамалайды. Шолақ ақыл, найзағай ойнайды, қазанның құлағы, ошақтың бұты деу дерексіз заттарды деректі затша, жансыз заттарды жанды затша, бейнесіз затты бейнелі затша қалыптау, ғамалдау, бернелеуден шығып, əдетті сөзге айналып кеткен. Осы сияқты өң берілген сөздер, көрнекі тіл делінеді. Тіл көрнекі болу үшін дерексіз нəрсе деректі нəрседей, жансыз нəрсе жанды нəрседей суреттеліп, адамның санасаңылауына келіп түсерлік дəрежеге жетуі керек», деп көрсеткенмен [11, 239], бүгінгі күні метафораланудың тілдік сипаты толық шешімін тапты деп айту қиын. Бұл ойымызды тілші Б.Қасымның пікірі де қуаттай түседі: «Тілдегі сөзжасам мен аталымды метафора
90
тұрғысынан зерделеу тілде кенжелеу, назардан тыс қалып келеді. Метафораны зерттеушілер көбінесе бейнелеу, көркемдеу құралы, тəсілі ретінде қарастырады» [12,255]. Ғалым Ж.Манкееваның: «Əр ұлттың айналадағы дүниені таныпбілуі, əлемді тану тəсілі, рухани санасы, бүкіл болмысбітімі сол ұлттың тілімен тығыз байланысты екені анық. Осымен байланысты ұлттық дүниетанымның тілдің терең құрылымдарынан, оның бай сөздік қорынан, лексикасынан көрініс табуы заңды», деп санайды [8,276]. Осындай ұлттық дүниетанымның тілдік сипатын «Тілдік бейнелер аясындағы қазақ халқының тағамдық дəстүрі» атты лингвомəдениеттану сөздігінен алынған сөздік мақаладан байқап көрелік: жүктеу/скачать 7,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|