Аралық ғылымипрактикалық конференция II том
бауыр екені ол тағамды пісірудің технологиясына қатысты, ал – сақ
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланған әдебиеттер
- О СОХРАНЕНИИ РЕДКОГО КЛАССИЧЕСКОГО ФИЛОЛОГИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ Аннотация
бауыр екені ол тағамды пісірудің технологиясына қатысты, ал – сақ тұлғасы номинативтік қызметте кеңінен тараған сөзтудырушы модель. Сонымен бірге бауыр сөзі көне түркі тілінде ішек, қарын т.б., тіпті ауыспалы мағынада жүрек деген де мағынаны берген. Бұл қазіргі көптеген тілдерде, нақтырақ атйтқанда, оғыз тобындағы тілдерде сақталған [4, 47]. Жоғарыда көрсеткеніміздей түрлеріне, формасына, түсіне, мақсатына қарай бірнеше түрге бөлінеді: бармақ бауырсақ (4–5 см шамасында ұзынша жəне бір жағына қарай бүгіс етіп пісірілген бауырсақ), бұрама бауырсақ (қамырды жұмырлай илеп, біріктіріп, бұра қуырылған дəстүрлі бауырсақ), жалпақ бауырсақ (ұзынша етіп жайылып, 2–3 см көлемде жалпақ кесіліп, қуырылған бауырсақ), жол бауырсақ (иленген нанды алақандап жұқартып алып, ұзыншақтап үзіп майға қуырған бауырсақ), түш бауырсақ (ұнға сүт, май, қант, жұмыртқа қосып илеп, ұсақ кесіп қуырған бауырсақ), 71
есіп, ұсақ кесіп, майға жүздіріп пісірген бауырсақ) жəне т.б. Өкінішке орай, олар жайында ақпарат күнделікті өмірден ығысып, түсіндірме сияқты сөздіктерде ғана сақталған. Қазіргі уақытта бауырсақты түрге бөлмей, тек қана бауырсақ деп танимыз. Осы негізде олардың түрлері ұлттық мəдениеттен ығысып бара жатқандығын байқауға болады. Əлемнің бейнесін қалыптастыруда тіл екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден, тіл қойнауында дүниенің тілдік бейнесі жасалады. Бұл – адамның санасындағы əлемдік бейнелердің ең терең қабаты. Екіншіден, тілдің өзі басқа əлем бейнелерін танытуға, оның мазмұнын ашып көрсетуге, түсіндіруге қолданылады. Тіл арқылы индивидтің жинаған тəжірибелі білімі ұжымға тарайды. Біз бауырсақ сөзімен қалыптасқан əлемнің тілдік бейнесін олардың түркі əлемінде жəне кейбір ұлттарында ғана сақталғандығын көрсете аламыз. Ал қазақ тіліндегідей аталмыш бірліктің түрі басқа тілдерде кездеспеуі мүмкін. Ол дегеніміз бауырсақтың қазақ тағамдарындағы рөлінің жоғары болуында деп шамалаймыз. Жəне де ұлттық тағам түрлерінен сыр шертеді. Қорыта айтқанда, мəдениет лексикасы бойынша жиналған тілдік материалды тарихилингвистикалық, этнолингвистикалық зерттеулердің нəтижесінде, мəдени лексика ұлттық рух пен талғам негізінде, ұлттық тұрмыс пен шаруашылық ерекшелігіне сай, технологиялық процесс нəтижесінде, өз мəні мен атқаратын қызметіне сай, сөз тудырушы модельдер арқылы жасалатын, материалдық өндіріс пен мəдени туындылар атауларынан тұратын лексикасемантикалық категория деп анықтаймыз.
1 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. өңд., 3бас. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 608 бет. 2 Қайдар Ə. Қазақ тілінің өзекті мəселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. 3 Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномəдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 356 б. 4 Уфимцева А.А. Понятие языкового знака // Общее языкознание. – Москва: Наука, 1970. – С 96139.
УДК 81 Жанабаев К., к.ф.н.,доцент факультета журналистики КазНУ имени аль-Фараби, г. Алматы,Республика Казахстан е-mail: ovlur1963@mail.ru
НАСЛЕДИЯ Аннотация: Статья посвящена актуальной проблеме сохранения и внедрения в научный, образовательный и издательский процесс редких образцов научного классического филологического наследия. Основными отличительными признаками этих редких образцов, несмотря на временную протяженность, являются их очевидная конкурентноспособность, интеллектуальная насыщенность, научная
глубина, оригинальность подходов в исследованиях, их научная состоятельность и 72
жизнеспособность. Все эти признаки характеризуют подлинную научную классику. В условиях жесткой рыночной конкуренции, мировой глобализации, бурного развития электронных, компьютерных, инновационных технологий нет места и времени для осмысления филологического наследия. И в результате коммерциализации науки и образования оно воспринимается миром бизнеса как непродуктивное и неконкурентоспособное. Автор статьи отвергает такие подходы. Он видит большую пользу как для науки, так и для рынка образовательных услуг в обращении к редким образцам национального научного классического филологического наследия, ведущим научным школам и их ярким представителям, в исторической преемственности научного знания, в востребованности лучших методик исследования, образования и воспитания. Только в обращении к лучшим образцам научной классики он видит выход из кризисной ситуации, в которой оказалась вся современная филологическая наука.
Ключевые слова: «глобальная деревня», культура, коммуникация, ведущие научные школы, преемственность научного знания, редкое классическое филологическое наследие, рынок, конкуренция, поиск, систематизация, обработка, научный центр, функции. Современная быстро меняющаяся действительность напрямую сомкнулась с идеей «всемирной деревни», которую еще в 1962 году предсказал оригинальный канадский ученый, философ и культуролог Маршалл МакЛюэн. Его знаменитый труд «The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man» посвящен теории и истории культуры, теории коммуникации и Среды.
По мнению философа, культура и коммуникация формируются Средой, и историческая специфика коммуникативной среды формирует исторический тип той или иной культуры на определенном отрезке ее развития. Идея «глобальной деревни» ученого воплотилась в современной всемирной паутине как результат неизбежного взаимодействия мировых электронных устройств.
Таким образом, основное открытие М. МакЛюэна в области социальной философии заключалось в том, что вся история человеческих обществ ретроспективно предстает историей развития общественных коммуникаций или как особая культурно историческая типология, в которой одно коммуникативное средство сменяет другое: письменность сменила устную речь, типография – письменность, а современные электронные средства – типографские печатные станки.
получил активное развитие мир электронных технологий, именуемый «мировой деревней», в которой все потребители в короткий срок становятся мгновенными обладателями информации.
Этот новый век мы называем «постиндустриальным» и глобальным, а также «веком инноваций» и «компьютерных технологий». В этом есть, безусловно, и плюсы и минусы. Но остается фактом, что всеобщее господство электронной эры, «мировая деревня», МакЛюэна стала на сегодняшний день и господствующим образом мировой массовой культуры.
«Для Казахстана, ставящего перед собой масштабные цели, и стремящегося войти в число 30 развитых стран мира, пишет Ю. Семыкина, – наличие качественной научной деятельности, без которой невозможно индустриальноинновационное развитие страны, безусловно, имеет огромное значение. Между тем в первые годы становления независимого Казахстана и наука и образование пережили нелегкие времена, что и
73
вылилось в определенную нехватку знающих, думающих и инициативных молодых ученых» [1, 7677)]. Так наука и ее книжножурнальный образ вступили в тяжелую борьбу за выживание. С еще большей остротой встала проблема сохранения гуманитарного наследия. И эта проблема не только русского языка, русской филологической мысли, но и тюркославистики, общего культурного филологического наследия. Здесь имеет актуальное значение и разговор о редчайших образцах классического филологического наследия, научных методах, идеях отечественных ученых и т.д. Что такое редкое классическое филологическое наследие? Это такое наследие выдающихся ученыхфилологов, которое по тем или иным причинам не было издано, не имеет до сегодняшнего дня своего места в Интернете, но которое в силу научной глубины и живой интеллектуальной насыщенности еще значительно востребовано, обладает научной и культурной значимостью. К этому наследию мы относим неопубликованные статьи, выступления, не изданные монографии, ценные научные заметки, рецензии, рекомендации, а также острые и злободневные выступления, получившие в научной среде широкий резонанс, но которые по тем или иным причинам не вышли из печати. К редкому классическому филологическому наследию мы также относим публикации прошлого века, обладающие научной ценностью, но не включенные в большой научный и образовательный процесс. Такими, например, представляются работы выдающегося казахстанского лингвиста Х.Х. Махмудова, глубокие и фундаментальные литературоведческие статьи рано ушедшего из жизни Ж.Ж. Бектурова, совместные стиховедческие исследования А.Л. Жовтиса и Б. Кенжебаева, ценные тюркологические концепции А.С. Аманжолова, труды Т.М. Мадзигон и О.Б. Марковой и других выдающихся филологов Казахстана. Безусловно, в условиях жесткого рынка мы вынуждены отбирать лишь редкие, самые значимые, классические по форме и содержанию, филологические образцы. На первое место здесь выходят актуальность поисковой (полевой) работы, профессионализм редакторской обработки, методы и способы внедрения их в научный и образовательный процесс.
книжный потребительский рынок специфичен. Он живет по своим жестким законам и правилам. Рынок – всегда деньги. И всегда – востребованный продукт. Ему не нужна, по большому счету, отвлеченная филологическая литература, вектор которой так или иначе направлен либо к истории предмета, либо к его теории, либо к процессам современного развития языка и художественной мысли. Вот почему нами поднимается вопрос о редком, имеющем на сегодняшний самую высокую цену (во всех ее смыслах) наследии, наследии, обладающем безукоризненным научным качеством, требующем по этой причине и особого, самого утонченного и самого и изысканного потребителя, свою целевую аудиторию, наследия, на наш взгляд, наиболее конкурентоспособного на современном издательском книжном рынке.
В целях выявления и подлинно научной оценки такого редкого филологического наследия необходимы мониторинг, экспертиза, системный отбор научных образцов. Такой отбор осуществляет Экспертный Совет, предоставляющий научной общественности эти образцы и рекомендующий их научному изданию.В состав Экспертного Совета включены известные доктора наук, ученые, ярко заявившие о себе, прочно зарекомендовавшие себя в научной среде, создавшие свои школы. Их основная функция – рекомендации, рецензии и продвижение лучших образцов классического филологического наследия. В этом случае редкое классическое наследие выступает как ценный и вполне конкурентоспособный интеллектуальный продукт, готовый к изданию и внедрению в научный и образовательный процесс.
74
Учитывая свойства конкурентоспособности и высокую значимость этого наследия, Экспертный Совет вместе с тем рекомендует к изданию и лучшие методики научного исследования и преподавания. Особую актуальность в условиях конкуренции имеет продвижение, пропаганда, популяризация лучших методик преподавания русского, казахского, английского и других языков, не утративших и до нынешнего дня своей ценности. Таковой, например, остается и комплексноконцентрическая система преподавания русского языка в казахской аудитории замечательного педагога и методиста Д. Турсунова прошлого, опыт которого в свое время переняли во всех бывших союзных республиках. Эта система и сейчас не утратила своей эффективности и с большой пользой может быть перенесена в систему преподавания английского языка в национальных аудиториях или казахского языка в русской аудитории. Актуальность сохранения, обработки и внедрения в научный и образовательный процесс лучших образцов классического филологического наследия также исходит из современного кризисного состояния филологической науки, с одной стороны быстро теряющей драгоценный национальный опыт, годами наработанные благотворные традиции, а с другой – с быстрым развитием интернет и иных инновационных технологий. Вместе с тем выпуск электронных изданий и создание электронного издательства обеспечат сохранность классического филологического наследия и в значительной мере поспособствуют быстро развивающимся связям казахстанской науки с зарубежными научными центрами Российской Федерации, США, Турции, странами Европы и т.д. Здесь на первый план выступает создание электронной библиотеки – гаранта сохранения и популяризации отечественного классического наследия.
Но сохранение столь ценного материала не является самоцелью. Теперь, имея такой внушительный интеллектуальный и методикообразовательный корпус, мы имеем и ценнейшую базу для научноисследовательских работ студентов, магистрантов, докторантов по различным направлениям и также для проведения педагогической и научноисследовательской практики будущих ученыхфилологов, разрабатывающих вслед за титанами науки важнейшие направления. Нужно отметить, что именно это, редкое классическое филологическое наследие, по сути, и представляет собой самую актуальную, самую значимую часть филологического и культурного наследия. Вот почему сейчас и возникла острая необходимость в концентрации усилий и организации Центра, занимающегося сохранением, систематизацией, обработкой, изданием и внедрением в образовательный и научный процесс такого наследия. Этот центр станет и исследовательским, и образовательным, и производственный.
Несмотря на кризисную ситуацию, сложившуюся в филологической науке, на сложности рынка, пессимистические настроения и коммерциализацию науки и образования, в настоящее время в стране вышел ряд законов, защищающих права и обязанности ученых, способствующих сохранению и популяризации культурного научного наследия. Таковыми являются Закон Республики Казахстан от 31 октября 2015 года № 381V «О коммерциализации результатов научной и (или) научнотехнической деятельности» [2] и Закон Республики Казахстан от 2 июля 1992 года № 1488 XII «Об охране и использовании объектов историкокультурного наследия» [3], а также – нормативные акты Республики Казахстан по вопросам сохранения культурного и научного наследия. «Чтобы способствовать развитию активной позиции молодых ученых, – пишет один из обозревателей «Центра Азии», – охранить и развить ведущие научные школы, обеспечить преемственность научных поколений и наращивать интеллектуальный 75
потенциал страны, в 2007 году по инициативе Нурсултана Назарбаева при Фонде Первого Президента Республики Казахстан был создан Совет молодых ученых.» [1, 7677].
Следует также заметить, что нашей науке необходимо также использовать активность мировых фондов, непосредственно финансирующих науку, научные исследования, образовательные программы и т.д. Таковыми на сегодняшний день являются наиболее известные фонды США, Германии, Великобритании, Италии («Фонд Мак Артуров», «Фонд Александра фон Гумбольдта», «Willcome Trust», «Фонд Ромуальдо дель Бианко») [1, 7677]. В Казахстане таким благотворительным социальным институтом выступает Фонд Первого Президента Республики Казахстан, Лидера Нации. «Одним из приоритетных направлений своей деятельности определил поддержку молодых ученых и студентов во всех областях науки и проявляет себя в работе с ними не просто как традиционный благотворительный институт, а как структура, способствующая развитию, поощряющая активную гражданскую позицию и стимулирующая инициативу» [1, 7677].
Итак, каковы же основные задачи НПЦ по сохранению, систематизации, обработке, изданию и внедрению в научный, образовательный и издательский процесс редких образцов классического филологического наследия: отобрать и систематизировать лучшее филологическое наследие в сфере лингвистики, фольклористики, литературоведения, истории, философии, культурологии и художественного перевода, в его хронологической четкости и последовательности; оцифровать редкие труды и источники казахстанских классиковфилологов, не утративших до нынешнего дня свою высокую научную и научнометодологическую ценность, еще не имеющих своего опубликования в Интернете; в соответствии с современными требованиями перевести лучшие образцы на казахский, русский и английский языки, а также – разместить их в базе Википедии и в системе Интернет; организовать научнометодические и научнотеоретические семинары с целью введения передовых образовательных обучающих методик преподавания языков; организовать круглые столы и семинары с целью популяризации выдающихся личностей, их научноисследовательских методологий, их трудов в филологической науке;
представить редкое классическое филологическое наследие Казахстана и передовые научнометодические и образовательные технологии в электронной и книжной форме в целях популяризации их в научных центрах Российской Федерации, Турции, Китая, США и др.; проводить выполнение исследований самостоятельно и во взаимодействии с другими научными центрами и внешними организациями; осуществлять международное сотрудничество в области гуманитарных наук путем выполнения контрактов, участия Центра в работе международных конференций, организации международного обмена сотрудниками, студентами и молодыми учеными с профильными вузами и лабораториями мира, международными научными и образовательными организациями и фондами, участие в работе российских, американских, китайских и иных международных объединений инновационных центров; выявление новых архивных источников, работа с семейными архивами ученых; создание электронной библиотеки редкого филологического классического наследия на платной (и бесплатной) основе;
76
создание электронного (и печатного) издания редкого филологического классического наследия;
организация и проведение фундаментальных и прикладных научных исследований по заказу МОН РК и в инициативном порядке;
участие в реализации научноисследовательских проектах МОН РК; подготовка статей и аналитических отчетов для публикации в средствах массовой информации и ведущих зарубежных научных изданиях.
1 Семыкина Ю. Молодым везде у нас дорога! // Центр Азии №4 (104), стр. 76. //Июль август, 2016 г. 2 www.zakon.kz/4755831-opublikovan-zakon-rk-o-kommercializacii.html 3 adilet.zan.kz/rus/docs/Z920002900_
Жанұзақова Қ.Т. Ф.ғ.д., доцент, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан e-mail: kuralay_zhanuzak@mail.ru ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІІНІҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ Abstract. In the late 20's and early 21's century kazakh literature is entering a new stage of development. Along with the change of perception of the role of literature in society, increasing the active use of new forms. The article analyzes the development of Kazakh literature in the context of world literary process, especially in the postmodern Kazakh literature. Revealed traditions and new directions of development of modern Kazakh literature.
postmodernism.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында қазақ əдебиеті дамудың жаңа кезеңіне қадам басты. Сөз өнерінде кеңес тұсында қалыптасқан «таптық қайшылықтар», «социалистік реализм» сияқты басты ұғымдары келмеске етіп, қазақ əдебиетінің тарихын жаңаша бағалау орын алды. Əдебиеттануда бет алған басты ғылыми бағыттардың бірі – бұрындары ойдан шығарылған социалистік реализм əдісімен əдіптеліп, сыңаржақ көзқарас тұрғысынан бағаланған əдеби шығармаларға жаңаша ойлау жүйесіне лайық əділ бағасын беру қолға алына бастады. Қоғамдағы əдебиеттің атқаратын қызметі, теориялық тұрғылары өзгерді. Бұл тұста əлеуметтіксаяси формацияның, қоғамдық сананың түбегейлі өзгеруіне байланысты қоғамда қалыптасқан эстетикалық идеалдар мен рухани мəдениетіміздегі құндылықтарды қайта қарау, бағалау орын алды. Осы орайда əдебиеттану ғылымының басты даму бағыттарын, заңдылықтарын, оның əдіснамалық тұғырнамасын, теориялық негіздері мен зерттеу аясын айқындау, əдебиеттің көркемдік табыстары мен жетістіктерін зерделеу аса өзекті мəселелердің біріне айналып отыр. 77
Көп ғасырлық бай дəстүрі бар қазақ əдебиеті ұлттық рухани мəдениеттің үлкен бір құрамдас бөлігі ретінде үздіксіз, жүйелі əрі кешенді зерттеуді қажет етеді. Əдебиет тарихының түрлі кезеңдерін теориялық тұрғыда бағамдау əлемдік көркем мəдениет дамуының жалпы жүйесінде диахрондық, синхрондық аспектілер тұрғысынан халықтың рухани ізденістерінің орны мен қызметін анықтауға, сол арқылы егеменді еліміздің жалпыадамзаттық ғылымимəдени үрдіске батыл қадам жасауына мүмкіндік береді [1]. Орасан зор тарихи өзгерістерге бай ғасырлардың тоғысы – қазақ əдебиетінің даму тарихындағы күрделі кезеңдердің бірі. Бұл тұста əлеуметтіксаяси формацияның, қоғамдық сананың түбегейлі өзгеруіне байланысты қоғамда қалыптасқан эстетикалық идеалдар мен рухани мəдениетіміздегі құндылықтарды қайта қарау, бағалау орын алды. Жаңа қоғамдық дəуiр, жаңа тарихи кезеңде ұлттық əдебиеттің даму ерекшеліктерін жаңаша көзқараспен, əділ бағалау үшін қазақ əдебиеті тарихын таптық көзқарастан ада, ешқандай идеологиясыз, таза əдеби, рухани мұра ретінде зерттеу мүмкіндігі туды. Қоғамдық өзгерістер мен демократия қазақ əдебиетінің ел тəуелсіздігі жағдайында дамуына алғышарт қалыптастырды. Əдеби процесс арнасын жаңа бағытқа бұрып, жаһандық əдеби жұртшылыққа рухани асыл қазыналарымызды таныстырудың өзге де форма, тəсілдерін іздестіру үрдісі жанданды. Сөз зергерлерінің қол жеткен көркемдік табыстарына сүйене отырып, жаңа шығармаларының дəуір талабынан табылуына күш жігерін аянбай жұмсағаны, зор шабытпен əрі жауапкершілікпен еңбектенгені айқын байқалады. Осыған орай, қазақ əдебиетінің мақсатмұраты, тынысдемi, өрнекайшықтары да жаңаша, өзгеше болып қалыптаспағы заңды болатын. Əдебиет жаңашылдығымен танылып, белгілі өлшем, жаттанды қалыпты бұзуға ұмтылды. Батыс əдебиетінен сусындаған дəстүрлі əдебиетіміз жаңа көркемдік ізденістерге қол жеткізді. Əдебиет тарихына жаңа көзқараспен қараған уақытта көптеген реалистік шығармаларымыздың көркемдік тініне жаңаша тəсілдердің тамырласып жатқанын аңғарамыз. Əлем əдебиетінің таңдаулы үлгілерімен еркін сусындаған жазушылар бірбірінен адамды тану, оның рухани тіршілігін бейнелеуде өзіндік ерекшеліктерімен, қаламгерлік қолтаңбасымен дараланды. Қазақ əдебиетану ғылымы ұлттық сөз өнері тарихын, оның танымал тұлғаларының өмірі мен шығармашылық мұраларын талдап, таразылау ісін кең жолға қойды. Əсіресе, кеңестік жүйе тұсында қалың көпті назарынан тыс қалып келген əдеби, мəдени мұраларды, ел үшін еңбек еткен тарихи тұлғаларды, халық жадынан шыға бастаған көне кезеңнің жəдігерлерін, т.т. жинап, жариялау мен бастыруда айтарлықтай еңбек етті. Тəуелсіздік жылдарындағы əдебиеттану ғылымының қарқынды дамуы ең алдымен қоғамдық ойпікірде еркіндік тууымен, еліміздің егемендікке қол жеткізуімен байланысты болды. Қуғынсүргінге ұшыраған ақынжазушылар мұрасы халыққа қайтарылды. Əдеби зерттеуде жанжақты салалы еңбектер дүниеге келіп, əдебиеттің даму бағыттарын айқындау қарқын алды. Əдебиет теориясындағы күрделі əрі өзекті мəселелердің бірі – əдеби бағыттар мен ағымдар. Əдебиеттің даму ерекшеліктері, көркемдік таным арналары бағыттар мен ағымдар, əдіс мəселелерімен тығыз ұштасатыны мəлім. Өткен күн мұраларын бүгінгі күн биігінен қайта таразылаған тұста бағыт пен ағымдар мəселелері жанжақты талқылауды, терең зерттеуді қажет етеді. Тіпті кеңес қоғамы дəріптеген реализмнің мазмұны мен даму мəселесін жаңаша зерттеу де қазіргі əдебиеттану ғылымының күн тəртібінде тұр [2, 39]. Кеңес əдебиетіндегі «социалистік реализмді» ұлықтау ұраны басқа əдеби дəстүрлердің дамуына кедергі келтірді. Соцреализм əдебиеттің табиғи дамуының нəтижесінде қалыптаспаған, жасанды түрде əрі жедел енген əдеби əдіс болғандықтан
78
əдебиет тарихындағы өзіне дейінгі əдістəсілдердің, əдеби бағыттардың көркемдік жетістіктерін, өзіне қажетті, талабына сай келетін кейбір идеялықэстетикалық ұстанымдарын ғана қабылдады. Əдебиетте үстемдік құрған соцреализмнің көбесі біртіндеп сетіней бастады да, əдебиетіміз қарқынмен дамып, стильдік жағынан байып жетілді, модернистік ағымбағыттар қалыптаса бастады. Қазақ прозасы əдебиетіміздің жетекші, кемел жанрына айналды. Жеке тұлғаның руханиадамгершілік əлемі, гуманистікадамгершілік əлеуметтікадамгершілік, философиялықэтикалық жəне адамның жан дүниесіне, психологиясына тереңдей ену – міне, осынау ауқымды мəселелерге жауап беру осы кезеңдегі қазақ прозасының тақырыптық, идеялық ерекшелігін құрайды. Шығармада адам тағдырын, оның жан дүниесіндегі құбылыстарды алғашқы орынға шығару үрдісі белсендірек байқалды. Сыртқы объективтік əлемнен гөрі адамның ішкі субъективті əлеміне ден қою, көпшіл «бізден» гөрі жалқы «Менге» иек арту байқалды. Жаһандық əдебиет тарихында көркемдік сананың даму тəжірибесі əр кезеңдегі тарихиəлеуметтік құбылыстарға лайық түрлі əдеби əдістерді, ағымбағыттарды тудырды. Өнер өмірдің шынайы қалпын, объективті болмысын бейнелеу. Көркемөнер тəжірибесінің ұзақ ғасырлар бойғы даму тарихында суреткерлердің өмірді қазқалпында, шынайы бейнелеуге талпынуы өнердің табиғатынан туындайды. Көркемдік шындық жасау талабы қай уақытта да көркемдік əдістер мен бағыттарға арқау болған. Көпғасырлық қазақ əдебиетінің тарихын зерттеудің басты бағыттары төмендегідей: 1) диахрондық, синхрондық аспектілер тұрғысынан əдеби бағыттардың дамуы арқылы автордың шығармашылық ерекшелігін айқындау; 2) салыстырмалы талдау арқылы əлем əдебиетінің аясында ұлттық əдебиетіміздің ерекшеліктерін айқындау; 3) əдебиетті көркемдік тұтастық ретінде түсіну мен бағалау; 4) əдеби мұраларымызды қайта қарау, бағалау, оның ішінде шетелдегі қазақ əдебиетін зерттеу; 5) əдебиеттің көркемдік, эстетикалық ерекшеліктеріне, философиялық мазмұнына назар аудару, қазақ əдебиетін басқа халықтардың əдебиетімен салыстыра талдау. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басы – қазақ халқының тарихындағы ұлы тарихи өзгерістер кезеңі. Əдебиетте руханиэстетикалық, көркемдік құндылықтарға бет бұру, адамгершілік жəне концептуалдық ізденістерге назар аудару қарқын алды, идеологиялық, эстетикалық, философиялық парадигмалар өзгерді [3]. Əдебиет тарихын жаңадан жасау тек тарихилық принципінің қажеттілігінен келіп туындайтын концепцияға ғана емес, ең бастысы əлем əдебиетінің жəне ұлттық көркем ой мен мəдениеттің даму заңдылықтарына негізделген. Əдебиет тарихына көз жіберсек, қашанда жаңа дəуірдің өзіне сай тақырып ала келетіні белгілі. Еліміз егемендік алғаннан кейінгі жылдар əдебиетінде жаңа бетбұрыс байқалды. Жаңа заман лебі дүниеге жаңаша көзқарасты қалыптастырды. Əдебиетке жаңа қаһармандар келді, өмірді бейнелеу кеңістігі кеңейді, философиялық сарын, драматизм күшейді. Əдебиет өмірді бұрынғыдай əлеуметтік аяда ғана бейнелемей, саясишаруашылық мүддені емес, ұлттық мүддемізді жоқтаған күрескер кейіпкерлерді алға тартты. 1990 жылдардан кейінгі кезеңдерде проза кеңес дəуіріндегі қуғынсүргіннің сырын тереңдете ашуға бет қойды. Руханият, инсаният мəселелеріне терең бойлауға мүмкіндік туды. Уақыт талабына орай тереңге тамыр жайып, жаңа сапалық қасиеттермен толыса түскен əдебиетіміздің қуатты бір бұтағы прозада өзгеше бояу, соны нақыштар, рухани ізденістер бой көрсетті. Əдебиеттану ғылымындағы зерттеу жұмысының өзекті бір арнасы мұсылмандық ұғымдардың, исламдық қағидалардың қазіргі əдебиеттегі орнын тексеруді
79
көздейді. Ойсана еркіндігі, тəуелсіз рух қаламгерлердің тынысын аша түсті. Бұл исламдық тақырыпқа қалам тербеген туындылардан анық байқалады. Жаңа дəуірдің жаңа мазмұн əкелетіні – əдебиеттің бұлжымас заңдылығы болса, көркем əдебиеттің оның табиғатына сəйкес жаңа формада бейнеленуі де заңдылық. Прозада түрлі тенденциялар, алуан əдеби дəстүрлер мен ағымдар табиғи үйлесті. Ұлттық əдебиеттану ғасырлар тоғысында белгілі бір себептер негізінде туындаған идеологиялық қиындықтардың шешімін табу жолында еңбек етуде. Тəуелсіздік тұсындағы əдеби үдерісті тұтастай алсақ, əдебиеттің бірнеше даму бағыттарын айқындауға болады. Олар – дəстүрлі реалистік əдіс жəне модернистік, постмодернистік ағымдар. Сонымен қатар осы кезең прозасында романтикалық тенденциялардың да омырау соза алға шыққанын бағамдаймыз. Əдебиетте адамзатты толғандырған кесек те күрделі руханиадамгершілік мəселелер алға шықты. Қазақ прозасына жаңа ой, тың өрнектер қосқан Ə. Кекілбаев, Д. Исабеков, М. Мағауин, Ə. Тарази, Т. Əбдіков, Қ. Жұмаділов, О.Сəрсенбаев, Қ. Ысқақов, Р. Тоқтаров, Б.Мұқай, Қ.Түменбай, А.Алтай, Т.Ахметжан жəне т.б. қаламгерлердің адамның жан дүниесін түрлі аспектіде, əр түрлі көркемдік деңгейде ашып көрсетті. Бұл шығармалар қазақ прозасын тек жанрлық тұрғыдан ғана емес, мазмұндық жағынан байытып, философиялық толғаныстарға барынша ден қойды, көркем шығарма жүлгесінде драматизм, трагедиялық сарын күшейді. Қаламгерлер қоғамдағы түбегейлі өзгерістердің жеке тұлғаның ішкі жан дүниесіне, санасына əсерықпалы мен жеке тұлғаның сол өзгерістерді қалай қабылдайтынын бейнелеуге күш салды. Прозалық туындыларда жеке тұлғаның, қоғамның қайшылықты дамуы мен жалпы əлемнің үйлесімсіздігі туралы ой өзегі айқын көрініп, кейде драмалық жағдайға дейін ширығып, трагедиялық ахуалға ұласып жатты. Əдебиеттану тарихында көркемөнер туындыларынан өмір шындығын талап ету басты заңдылық еді. Əдебиеттанушылар əдебиеттің реалистік сипатын бағдар етіп, көркемөнердің мəнмаңызын танытатын басты ерекшелігі өмірді шынайы бейнелеу, өмірді түсіндіру, өмір құбылыстарына үкім айту деп білді. Əлемдік əдебиеттің алтын қорына қосылған ең озық туындылардың да реализм əдісімен жасалғаны ақиқат. ХХ ғасырда реализм бағыттан біртіндеп көркем шығармашылықтың моделіне айналды. Реализм – осы аттас түрлі бағыттардың (сыншыл реализм, социалистік реализм, итальяндық неореализм, латынамерикалық «магиялық» реализм жəне т.б.) жалпы атауы. ХХ ғ. реализмнің кең өріс алған негізгі ұстанымдары: шынайылық, психологизм, тарихилық, философиялық, деректілік сипаттар. Олардың əрқайсысы қазірге дейін қалыптасып, жаңа реңкке ие болды. Қазіргі қазақ əдебиетінде барлық көркемдік əдістердің танымдық тұрғылары қым қиғаш араласып жатыр. Кеше ғана бір зерттеу еңбектерінде «романтикалық» деп аталған шығармалар бүгінде қайтадан модернистік, я «постмодернистік ыңғайдағы туындылар» қатарында аталады. Модернизм əдебиет пен өнердің сахнасына ХХ ғасырда орнығып, өз дəуірінің мəдени қажеттіліктерінен туды. Ол – ХХ ғасыр өнерінде əлемді көркем бейнелеудің дəстүрлі əдістерінен бас тартқан бағыттардың жалпылама шартты атауы. Модернизм адам табиғатын, құпия сезімдерін ирония, ойын элементтері, сана астарындағы құбылысты зерттеу арқылы көрсетеді. Жеке тұлға мағынасыз болмыс алдында өз əлсіздігін сезінеді. Бұл бағыттағы жазушылар композицияға, тілге, т.б көптеген стильдік, көркемдік сынақтар жасады. 80
Постмодернизмге тəн негізгі сипаттар туралы пікірлер əр түрлі. Зерттеушілер бұл бағыттағы жазушыларға бұлдырлық тəн екенін, олар ешнəрсені ашып айтпай, ақырғы сөз қозғаудан аулақ болатынын баса айтады. Постмодернизм тарихи жəне көркем дəстүрлердің бірігуіне негізделген. Əр түрлі халық, мəдениет, субмəдениет, уақыт ішіндегі əдістəсілдерді, стильдерді, тақырып, проблема, мотивтерді бір шығарма аясына біріктіру осы постмодернизмнің сипатты белгісі саналады. Постмодернистік мəтін оқырман көңілінде оқиға барысына қатысты үнемі күмəнділік тудырады [4, 8]. Постмодернизм өмір көріністерінің бəріне дерлік өзгеше ирониямен қарайды. Модернизмдегі: жалғыздық, дəрменсіздік сарыны, пенденің ортамен қарамақайшылығы, дамыған қоғамның технократиялық болмысынан қорқу, тұлғаның абсурдты, хаосты өмірден безінуі сынды элементтер постмодернизм поэтикасына ауысты. Трагедиялық сарын, қоғамды жатсыну, сөзге сараңдық, астарлап ишарамен сөйлеу, үкім айтудан, соңғы түйінді айтудан қашу постмодернистік сипаттағы бүгінгі қазақ прозасына тəн қасиеттердің бірі. Модернизмді хаосты əлемді адамның жатсынуында айқынырақ танылатын ерекше дүниетаным ретіндегі тарихифилософиялық жəне əдебикөркемдік категория деп тануға болады [5]. ХХ ғасырда модернистік бағыттар мен интенциялар əдебиеттің алуан көркемдік тінін құрай отырып, бір мəдени кеңістікте қатар өмір сүрді. Қазіргі əлемдік əдеби үдерісті тұтастай алсақ, əдебиеттің басым даму бағыты ретінде постмодернистік ағымдарды атауға болады. Постмодернизм тарихи жəне көркем дəстүрлердің бірігуіне негізделген. Əр түрлі халық, мəдениет, субмəдениет, уақыт ішіндегі əдістəсілдерді, стильдерді, тақырып, проблема, мотивтерді бір шығарма аясына біріктіру осы постомодернизмнің сипатты белгісі саналады. Əлемдік мəдениетте күш алған постмодернизм құбылысы қазақ əдебиетінде 1990 жылдардан бастап біртіндеп көріне бастады. Трагедиялық сарын, қоғамды жатсыну, сөзге сараңдық, астарлап ишарамен сөйлеу, үкім айтудан, соңғы түйінді айтудан қашу –постмодернистік сипаттағы бүгінгі қазақ прозасына тəн белгілердің бірі. Алайда қазіргі əдебиетте жекеленген постмодернистік элементтер кездескенімен, ол қазақы топыраққа дəл батыс, орыс əдебиетіндегідей терең сіңіп кете алмады деуге болатын сияқты. Талантты жазушының шығармашылығы қашанда бір ғана көркемдік əдіс аясына, белгілі қалыпқа сия бермейтіні əдебиет тарихынан белгілі. Əдеби үдеріс үздіксіз жалғаса отырып, əрбір жаңа дəуір өзіне дейінгі көркемдік жетістіктерді бойына сіңіреді. Əдебиеттің қалыптасу, даму тарихында түрлі көркемдік əдістер мен əдеби ағым бағыттардың болуы, қатар өмір сүруі – заңды құбылыс. Əдеби үдеріс аясында түрліше əдеби ағымбағыттардың қанаттаса, жарыса дами отырып, бірде иықтас жүріп, бірде өз үстемдігін көрсетуі – əдебиеттің қоғамдық, рухани өмірдегі басымдығын, ұлттық əдебиетіміздің көркемдік ізденіс, өсу, толысу жəне толыққанды даму үстінде екенін танытады. жүктеу/скачать 7,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|