Аралық ғылымипрактикалық конференция II том
шұғылалы көздері алтын жүзіктің тозған гауһар тасындай
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланған әдебиеттер
- Key words
шұғылалы көздері алтын жүзіктің тозған гауһар тасындай көмескі тартып, жүзінің қызғылт бояуы оңып, түсі бұзылады»[8,242б.] ал, басты кейіпкер Ақбілек арудың портретінің бейнеленуіндегі романтизм мен реализм көркемдік əдістері бейнелеулері тоғысуындағы өрнектердің эстетикалық əсерлілігі айрықша: «Етегі желбіреген ақ көйлегі, жеңіл қара қамзолы бір уыс құмырсқа белін одансайын қиылдырған сұңғақ денелі, қолаң шашты арудың маңдайы аппақ екен, аспалы шамның сəулесімен жарқ етіп, көз қарықтырады, сəл қызарған аялы, нұрлы көздері қара түндей тұңғиық екен, сұқтанған, қызыққан көп назарды тереңіне батырып жіберді» [8,246б.]. Бас кейіпкер ақын, əнші, күйшіқобызшы Дайрабайдың портреті(«...домбыра шектерін салалы саусақтарымен қағыпқағып қалған сəтте томағасын сыпырған тастүлек қырандай түлеп, өзгеріп, жайнапжарқырап шыға келетін жас жігіттің өткір жүзі...»[8, 238239бб.] де өнерді өміріне өзек еткен Ұлы Дала Елі ұрпақтарына ортақ тəн мен жан сұлулығы тұтастығымен əн шырқап, күй төгіп, көкпар тартып дараланған қазақ ұрпақтарының көркем жинақталған тарихи тұлғасын айқын елестетеді. Шығарма арқауында алынған тағдыры таразыға түскен тарихи кезеңдердегі дəулеті, мансабы бар пенделердің сүлесоқ, мəңгүрт қалпының салдарынан ата қоныстарынан айрылып, əр жаққа ауа көшкен қазақтың азыптозуына, жат жұрттар құлдығына душар болуы да идеялық желілі ойлармен өрнектелген. Əлеуметтік
217
психология мен өмір сүру философиясы бағалаулары сабақтасқан осындай ойлар кейіпкерлерінің даралаудағы коллизиялық байыптаулардан байқалады. Мұндай монологтарда портреттікмінездемелік бейнелеулер жасалған. Мысалы, кейіпкер Күпілдек Көбеннің қарапайым жылқышысының атақоныс Шұбарағаштың босқын мұжықтарға берілгеніне күйзелгенін естіп тұрып ойлану сəті де психологиялық коллизия ерекшелігімен берілген: «Шұбарағашты бөтен жұртқа бергеннен кім ұтты, кім ұтылды? Алыстан дұшпан іздемей, қарамағындағы нашар жақыбайдың бəрін жау көріп,жолында тұрғанды омыраумен қағып, алдына келгенді шайнап тастайтын құтырған бурадай шабынған Көбен бе, əлде əрбір ісқимылын алдынала есептеп, дүниенің бəрін жердің түбінен ойлайтын тақыс, есепқор Есбол ма?! [8,260б.]. Сюжеттің басталуында жас тоқал Ақбалақтың бағалауымен портреттік мінездемелермен («...бір ұрты май, бір ұрты қан кəрі күйеу...», «...еті қайтып шалбарлана бастаған қасаң денесі бір жылымайды»; «...теке сақал шалдың бірде бəсеңдеп, бірде үдеп шығатын түнгі қорылы...»; «...теке сақал шалдың құшағынан жалынды жар қызығын көре алмай») танылған Күпілдек Көбеннің бұл фəнидегі ең жиіркенішті пенде екендігі даралана бейнеленген. Отарланған халықты қорлауды, азаптауды өздеріне нəсілдік жоғары мəртебе санайтын орыс үкіметі орналасқан елді мекендегі шіркеу қоңырауларының үні, ал түрме басшының кескіні («...қасқырдікі сияқты сояудай қасқа тістерін көрсетіп ырсия күледі»)[8, 280б.] түрме айдауылының сөзі («Сəде, киргиз в тюрьме сто лет»[8, 280б.]) де, тергеушінің кейпі («Осы уақыттың ішінде Дайрабайдан тайқы маңдай, пұшық мұрын, сирек шашы кірпінің түгіндей тікірейген, шикіл сары тергеуші екі рет жауап алды. Алғашқы кездеуде əлгі үрпек бас тергеуші езуіне қыстырған темекінің көк түтінін бұрқыратып отырып «...кенет суық көздерін бұған оқтай қадап...» [8, 280б.]) жергілікті халыққа ажал, өлім, жазалау ғана тілейтін жендеттікқатыгездік пиғылдағы жатжерлік билік иелерінің шынайы келбетін айқын көрсетеді. Шығарманың құрылысындағы пейзаждық суреттеулер де сюжеттік бөліктеріндегі кейіпкерлердің көңілкүйлерімен жəне оқиғалармен үндес психологиялық егіздеу поэтикасы сипатымен байқалады. Барымтаұрлыққа аттанған адамдардың өмір мен өлім ортасындағы халжағдайынан, оларды ойлап уайымдаған атаананың көңілкүйімен егізделген қалпынан («...үш күн бойы ышқына соғып, құтырған ақ боран басылып, аппақ дүние демін бір сəтке ішіне тартып, тыңдағандай»[8, 271б.]), алдағы жарқын болашақты жайнаған кейпін елестеткендей жыл басы көктемнің бейнеленуінен туындыға арқау болған тартыстардан, қақтығыстардан ада алдағы ажарлы, сұлу өмірдің көп дауысты, мол бояулы əлемі психологиялық егіздеумегзеу бағдарымен суреттелген: «Тағы да көктем келді. Қызыл тобылғы жапырақ жайып, қараған біткен түгел гүлдеп, сəуірде селдетіп өткен ақ жаңбырдан кейін күнгей беткейде, құйқалы жоталарда қызыл,сары, ақ қызғалдақтар, сарғалдақтар дүркірей көтерілді. Олар самал желмен желкілдеп, құлпыра түсіп, көздің жауын алады. Алты ай қыста онша жылы шырай танытпай, біресе бұлттанып, біресе мұнартып, еңсені басқан аспан əлемі де шайдай ашылып, тұңғиық тартып, біртүрлі биіктеп кеткендей. Көк зүмірат аспанға арқан бойы көтеріліп, шексізтүпсіз көгілдір дүниеге қара меңдей жарасып, ақ тамағы бүлкбүлк етіп, сахара бұлбұлы – бозторғай шырылдайды. Бозторғай екеш, бозторғай да, жібек талдай мың бұратылып, құйқылжыта салған əнімен қыс бойы қатып жатқан сүрі қардан арылып, жаңарыпжасарған жас дүниені мадақ еткендей»[8, 266б.]. 218
Тіршілік қозғалыстарындағы адам мен қоршаған табиғат құбылыстарын, тұрмыстықəлеуметтік ортаға тəн ісəрекеттерді, құбылыстарды, қасиеттерді баламалай бейнелеу арқылы туындының құрылысындағы көркемдік бояулардың халықтық этнографиялық, көркем ойлау ұстанымдары айқындала түскен. Эпикалық баяндаулар мен кейіпкерлер диалогтары арқауына халық жадында жатталған қанатты сөздерді, фразеологиялық тіркестерді, сөйленімдерді пайдаланудан шығарманың көркемдік эстетикалық əсерлілігі күшейе түскендігі байқалады. Мысалы: «Құтырған қасқырдай қотаныңа түсер», «Ағайын бірде тату, бірде қату», «Күйеу – жүз жылдық, құда – мың жылдық», «Ит не жесе соны құсады», « Қартайған кісіге қарға адым жер де мұң», «Қалыңсыз қыз болса да, кəдесіз күйеу болмайды», «Орамал тон болмайды, жол болады», «Құданың атымен күл тасы», «Ит ұяласынан қорықпайды», «Жылы,жылы сөйлесе, жылан да інінен шығады», «Өлім барда, қаза бар», «Бала – қызық, немере – тəтті», «Шайпау болса, қатын жау, жаман болса, жақын жау», «Ақырзаман жақындағанда, жүзі төмен, жүрегі шемен тас бауырлар көбейеді», «Сыпайы тоңбайды, қалтырайды», «Ит ашуын тырнадан алады», «Өз үйің – өлең төсегің», «Өсетін елдің балалары бірінбірі батыр дейді», «Естіген құлақта жазық жоқ», «Бар болсаң, көре алмайтын, жоқ болсаң, бере алмайтын көп шуылдақ», «Қарына тартпағанның қары сынсын», «Иттің басын алтын табаққа салсаң шоршып түседі», «Əйел – өмір жаннаты, арғымақ – ердің қанаты», «Қашанда көптің қарғысына ұшыраған адам оңбайды», «Түйенің танығаны – жапырақ», «Күй – құдірет, əнқуаныш», «Қадірқасиетіңді білетін үзеңгі достарыңның қатары сиреп, сопайып соқа басы қалған қартжетім, бауырындағы баласынан айырылған ана – жетім, атақонысынан айырылып, айдалада сансырап, сандалып қалған еразамат – жетім», «Сабыр түбі – сары алтын», «Мал аласы – сыртында, адам аласы – ішінде», «Əні – ақ көңілінің ажары, күйі – көкірегінің күмбірі, өлеңі – ақжарма жанының өзегі», «Ер – егесте, нар көшуде сыналады», «Жат жерде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол»,т.б. Жазушының туындысындағы кейіпкерлердің тағдыр тауқыметтерімен бетпебет келгенде де мойымастан алға ұмтылатыны, жауыздықтың, қатыгездіктің ақыры жеңілетініне, жақсылықтың салтанат құратынына өршіл оптимизм рухымен,арманды сеніммен қарайтын көзқарастары өмір филсофиясының жалпыадамзатқа ортақ дүниетанымы бағдарымен суреттелген. Ғылымизерттеу еңбектерінде [12,13] де шығармашылық өнер психологиясын қарастырған қаламгердің дүниетанымы əлемінен көркемдікэстетикалық ұстанымдар тұтастығын танимыз. Қорыта айтқанда, жазушы Теңізбай Нəбиұлы Рахымжановтың «Күй аты – «Дайрабай» повесін мазмұн мен пішін поэтикасы заңдылықтарына сəйкес шеберлікпен жазылған көрнекті туындылар қатарында бағалаймыз.
1 Қабдолов З. Сөз өнері: Оқулықмонография.Алматы: Өлке, 2014.496б. 2 Рахымжанов Т. Күн тамшысы; Өлеңдер.Алматы: жазушы,1973.56б. 3 Рахымжанов Т. Алтын керуен. Өлеңдер.Алматы: Жалын,1980.56б. 4 Рахымжанов Т.Оралу: Повесть жəне əңгіме.Алматы: Жалын,1982.156б. 5 Рахымжанов Т.Туысқандар. Повесть жəне əңгімелер.Алматы: Жалын,1984.200б 6 Рахымжанов Т.Көгілдір тырналар; Повесть,əңгімелер.Алматы: Жазушы,1988. 224б. 7 Рахымжанов Т. Жанайғайы: Повесть//Жалын,1992,№910,2950бб. 8 Рахымжанов Т. Жел өтіндегі ұя. «Күй аты – «Дайрабай: Повестер//»Сарыарқа кітапханасы» сериясының жинағы.Астана: Фолиант, 2014. 400б.; 191304бб. 219
9 Əлемдік философиялық мұра. Жиырма томдық. 11том. Өмір сүру философиясы. Алматы: Жазушы,2006.512б. 10 Мəденифилософиялық энциклопедия/Құраст. Т.
Ғабитов,А. Құлсариева, Ə.Əлімжанов жəне т.б. –Алматы: Раритет, 2007.336б. 11 Əдебиеттану. Терминдер сөздігі/ Құрастырушылар З.Ахметов, Т.Шаңбаев. –Алматы: Ана тілі, 1998.384б. 12 Рахымжанов Т. Развитие импровизаторской традиций в казахской народной поэзии: Авторефераты канд.дисс. –Алматы, 1975. 35 с. 13 Рахымжанов Т. Романның көркемдік əлемі.Алматы: Рауан,1997.224б.
Turayeva D.D. Taşkent Devlet Özbek Dili ve Edebiyatı Enstitüsü nebzindeki Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü Üst Düzey Araştırmacısı, Taşkent, Özbekistan turaeva_dilorom@mail.ru ÖZBEK ÇOCUK ŞİİRİNDE MAHARET MESELELERİ Abstract. In article use of means of art transfer in works of great Uzbek children's poets G. Gulyam, K. Mukhammadi, Sh. Sadulla, K.Hikmat and T. Adashbayev devoted to winter are rather analyzed.
Her millet için çocuk edebiyatı, o milletin gelişmesi ve geleceğini temin eden önemli bir etken arz eder. Dolayısıyla çocukların kusursuz bir insan olarak yetişmesine yönelik eğitim süreci ta bebeklik döneminden başlatılır. Çocuk edebiyatının esas vazifesi; genç kuşakları manevî açıdan kâmil ve her açıdan kusursuz bir şekilde eğitmenin yanında onlarda güzellikleri hissedebilme ve sevme, güzellikleri gözbebekleri gibi koruma duygularını uyandırmak ve bu duyguları geliştirmekten ibarettir. Bir sanatçının toplumun diğer bir kesime ait insandan farkı, onun bizim her gün gördüğümüz, rastladığımız ve sıradan bir şey bildiklerimizi kalp gözüyle görebildiği, hissedebildiği ve onlardan zevk alabildiğidir. Sanatçı sadece mevsimler gelini olan bahardan değil, yakıcı yaz ve şiddetli kıştan bile güzellikler bulup ortaya koyar. Şair “... bizim sıradan bir ağaç bildiğimiz meşe yaprağının bir tavusun kuyruğu kadar güzel ve bezekli olduğunu keşfeder. Geyiğin yürüdüğü yolların bembeyaz karla bürünmüş bozkırda ne güzel çizgiler oluşturduğunu görebilir. Onun gözünde bir çam ağacı kollarını genişçe açarak dizginsiz rüzgârın dağınık saçlarını yemyeşil taraklarıyla usanmadan tarayan bir adama dönüşür. İşte bu eşsiz ve beklenmedik benzetmeler şiire can verir, kusursuz bir manzarayı ortaya çıkarır.Sıcacık evde oturup kitap sayfalarını karıştırırken doğadaki her şeyin, ağaçların da uykuya daldığını, etrafın tamamen karla büründüğünü okuduğunda çocuk vücudunda bir üşüme hisseder, gözünün önünde büyüleyici güzel bir manzara boy gösterir” [3,12]. Fikrimizin kanıtını Özbek çocuk edebiyatının önemli temsilcileri olan G.Gulâm, K.Muhammedî, Ş.Sâdulla, K.Hikmet ve o dönemin en genç şairlerinden T.Adaşbayevlerin şiirlerinden bulmaya çalışalım. 220
Eşsiz sanatıyla Özbek çocuk edebiyatı hazinesini daha da zenginleştiren G.Gulâm’ın şiirlerini okurken onun ne kadar derin düşünce ve yüksek yetenek sahibi olduğunu bir kez daha anlarız. G.Gulâm’ın çocuklar için yazdığı bütün şiirlerindekullanılan basit ve pürüssüz dil, cilveli ahenk, sağlam kafiye, anlam ve şekil uyumu şairin sanatının yüksek seviyede olduğunu gösterir. Şairin Özbek çocuklarının içten ve özenli babası, titiz ve şefkatli öğretmeni olduğunu, halkın parlak geleceğine inancını şu dizelerdenanlayabiliriz:
Shoir ota uyg‘ongan, Kezinar yovoshyovosh, Siyohdoni ustiga, Tong otib, tushar quyosh. Siz uchun she’r yozmoqchi Shu yig‘ilgan nur bilan. Satrları kuylaydi Bir jahon huzur bilan [13,93].
G.Gulam da diğer şairler gibi doğanın hayranıdır. Şairin Kış, Yeni Yıl Şarkısı gibi şiirleri kış mevsinin güzelliklerini ele almıştır. Özellikle Kış şiiri tasvir vasıtalarının zenginliği, hafif gülümsemesiyle ayrıcalık taşır. Kışın gelişiyle havanın soğuması, kar yağması, ağaç ve bitkilerin “çıplak” olması, asmaların kırağı çalmaması için gömülmesi gibiler doğal hareketlerdir. Şair, şiddetli kış manzarasını sanatsallaştırarak lapa lapa yağan karı her tarafa dağılmış tüylere, buz tutmuş yerleri de aynaya benzetir:
Poxol ko‘rpa yopinib, Tim qotib toklar uxlar, Uvishganday qimtinib, Yalang‘och noklar uxlar. Qalpoqsiz yurib bo‘lmas, Ko‘chako‘y juda sovuq, Bu inju marjon emas, Tol shoxida bulduriq [13,105].
Kırağı çalmaması için samanla örtülmüş olan asmalar sanki insan gibi üstüne yorgan çekmiştir. Yaprakları dökülünce sadece gövdesi kalan armut bu halinden utanır. Doğal canlandırmalar dışında şiirin diğer bir özelliği şair tarafından söğüt dallarındaki karların tasvirinde “bulduriq” kelimesinden kullanmış olmasıdır (aslında “bulduriq” sesteş bir kelimedir: I. kırağı;I I. bir tür kuş adı).Bu da okurlarının kelime dağarcığının genişlemesine yardımcı olur. Okul bahçesinde elinde çanta tutmuş kar adamın yapılması da şiir sujesinde hafif bir gülümseme yaratmıştır:
Faqat maktab sathida, Sovuq qotar Qorbobo, Qo‘shiq uning sha’nida, Qatorqator Qorbobo, Hech kim o‘sha sho‘rlikni O‘zi erishidan qo‘rqib, Sinfga chaqirmaydi, “Sovuq” deb baqirmaydi.
Rus çocuk şiirinin önemli temsilcisi A.Barto’un “şiir ustası” diye itiraf ettiği Kudüs Muhammedî’nin de doğa lirizmine ait şiirleri çoktur. Özellikle şairin botanik dersi öğretmeni olarak bitki dünyasına karşı sevgisi şiirlerine sindirilmiştir. Kış Dede’nin Şakası, Kışın Ertesi, Buz Tepede, Bitkiler Arasında, Kış da Güzeldir gibi şiirleri fikrimizi kanıtlar. Kış Dede’nin Şakası şiiri kusursuz sanatsallığı, tasavvurun geniş olması ile büyük önem taşır. Kış Dede kızgın, inatçı, takık olmasına rağmen çocukların ondan korkmadığını vurgulayan şair, yağışlar ne kadar 221
bol olursa halkın sofrası o kadar bol olacağına ima ederek karı şekere, buzu akide şekere benzetir. Söz konusu şiir edebiyatçı Mahmud Yahyayev’in Sanata Önemli Hisse adlı makalesinde analize çekilmiş ve şu fikirler bildirilmiştir: “Şair Kar Dede’nin Şakası şiirinde kışın ne kadar sert olduğunu ortaya koymak için onu “Sertajang durush bobo”, “badfe’l, asov, vahshiy”, “o‘jar, g‘ayir, tegajoq” gibi sıfatlarla anmış olsa da aynı zamanda kışı mevsimlerin en yaşlısı, hayat kaynağı olarak över. Buradan şairin Kış Dede’yiaşağılayarak ona uyduruk sıfatları taktığı anlaşılmaktadır” [6,285]. Dünya şiirinde kış, sonbahar, bulut gibi detaylar olumsuz bir imge olarak karşımıza çıkar. Halkımız arasında “Qovog‘idan qor yog‘adi”, “Hamma yoqni qora bulut bosgan” gibi deyimler boşuna kullanılmamıştır. Dolayısıyla şairin kış mevsimi için yaptığı bütün “tanım”lar garezsizdir. Şair, tasavvurundaki kış manzarasını sanatsallaştırarak onu genç okurların gözünün önüne getirir. Sıfatlamalar ise okurların kelime dağarcığını genişletmeye yarar. V.G.Belinskî sanat gerçeği, hayat gerçeğinden daha güzel ve daha doğaldır, demiştir. Çünkü hayat gerçeği var haliyle görünür. Sanat gerçeği ise yeniden işlenmiş ve belli bir gaye etrafında toplanmış bir halde sunulur. Bu anlamda, sanat eserinin gerçekliği hayatı kopyalamak değildir. Onu yeniden işleyerek sanat gerçeğine dönüştürebilmektir [11,36]. Özbek çocuk edebiyatının hassas şairi Kudret Hikmet kış mevsimi ve onun güzelliğini överek birçok şiir yazmıştır. Patinaj, Acuze, Hediye Verin Noel Baba, Kış Dağıtır Yumşak
canlandırmaları ile dikkat çekicidir:
Savab bulut to‘shagin, Qish to‘zg‘itar momiq par. Yerga serbar oq namat, Yozilganday yaltırar. Mahallako‘y ko‘chada Chuvurlashib qor kurar. Esib sovuq – izg‘irin: Tezroq yur deb buyurar. Pirpiratib ko‘zini, Avtobuslar o‘tadi. Qahraton qish hovurni Mo‘rkon kabi yutadi [14,1]. Biliyoruz ki kış mevsimi bitip havalar ısınınca annelerimiz yorganları güneşin altına koyarak şişirirler ve onları daha yumuşak halde kullanmamızı sağlarlar. Şair işte bu sürece ima ederek bulutu yumuşacık tüylü yorgana benzetir. Daha sonra da yorganı döverek (gün boyunca dışarıda kalan yorganın eve alınmadan önce dövülerek temizlenmesi doğaldır. Bulutlu yorgan dövüldüğünde ise dağılan kar taneleri yumuşak tüylere benzetilmiştir) yumuşacık kar yağdırır. Kışın soğuk rüzgârdan, karın aralıksız yağmasından insanın gözleri kırpar. Şair, sokakta giden otobüsleri canlandırarak onların farları açıp söndürmelerini göz kırpmaya benzetir. Daha sonraki dizelerde bembeyaz karla bürünmüş evin damlarını beyaz şapka giymiş insana, durmadan yağan karı da elekten elenen una benzeterek okurların kış hakkındaki izlenimlerini daha da derinleştirir.İlk önce kışın güzel manzarasını çizerek onun tarlalara ve kırlara bereket getirdiğini, yani kışın ne kadar bol yağışlı olsa yazın o kadar bereketli olacağını okurlara bildirir. Şiirde gümüş kışın güzel manzarasıyla birlikte onun özellikleri de kaydedilmiştir.
tarlaların bembeyaz kara büründüğü, bütün meyvelerini insanlara ikram eden meyve bahçelerinin rahat rahat uykuya daldığı, kanallardaki suların buz tuttuğu, kar tanelerinin küçük kelebeklere, buz saçaklarının inci taneleri gibi dizildiği tasvir edilir. Ninelerimizin dediği gibi kışın son haftası olmuş acuze, mevsimin sona ermesine kızarak sokaklarda cadaloz gibi dolaşır ve her şeyi çekip koparmaya çalışır. Bütün bunlara rağmen hepimizin çok sevdiği ve hasretle beklediği bahar karların altından çıkagelir. Güzelim baharın zaferi olarak simgelenir bu:
222
Ayamajuz izg‘iydi Ko‘chalarda tutoqib. Shoxshabbani tortqilar Yalmog‘izdek yutoqib. Sa’va sayrar tolzorda, Qushlarga kon qiru o‘r. Qo‘msashadi ko‘klamni Chirqirab soch, to‘rg‘ay, jo‘r. Ko‘k maysalar nish urib Yerning balandpastida, Go‘zal bahor serkillab, Yetilar qor ostida [14,119].
Kır ve tarlaların kuşlarla dolup taştığını kaydeden şair ardından onların adlarını saymaya başlar:sa’va, soch, to‘rg‘ay, jo‘r...Mevsimlerin gelini sayılan baharın tasvirinde bahor, ko‘klam, ko‘k maysalar nısh uribgibi anlamdaş kelime ve ifadelerin kullanılması şairin kelime kullanma maharetini ortaya koyar. Bu bağlamda diğer önemli şey, şairin manzara yaratma maharetidir. Dizeleri okuyan genç okur o şiddetli soğuk günleri gözünün önüne getirir. K.Hikmet manzara yaratma ustasıdır. Detaylar, net ve yeterlidir. Fazla kullanılan kelimeler yoktur. Şiiri okurken karşınıza net ve tam bir fotoğraf çıkar. Şiir, anlam ve şekil açısından dünya edebiyatının en güzel örnekleriyle boy ölçüşebilir. K.Hikmet’in Acuze şiiri, ünlü Rus şairi A.S.Puşkin’in Zimnıy veçer ve F.İ.Tutçev’in Zima nedarom zlitsya şiirleriyle uyumludur. F.İ.Tutçev’in Zima nedarom zlitsya şiirinde baharın pencereyi tıklatmasına kızan kış, acele ettiğinden her tarafı dağınık halde bırakan insana benzetilir. Kışın bu hoşnutsuz halini gören toygarların gökyüzünde gürültü çıkarması, kışın kudurmuş cadaloz gibi giderken bahara kar hediye etmesi, baharın da bu kardan sonra daha da güzelleşmesi gibi ifadeler iyiliğin kötülük üstünden kazandığı zaferi simgeler: Zima nedarom zlitsya, Proşla yeyo pora Vesna v okno stuçitsya İ gonit so dvora. İ vse zasuetilos, Vse nudit Zimu von İ javoronki v nebe Uj podnyali trezvon. Zima yeşyo hlopoçet İ na Vesnu vorçit.
Ta yey v glaza hohoçet İ puşeliş şumit... Vzbesilas vedma zlaya İ, snegu zahvatya, Pustila, ubegaya, V prekrasnoye ditya... Vesne i gorya malo: Umılas yav snegu İ liş rumyaney stala Naperekor vragu [8,134]. Dikkatle bakılırsa her iki şair de kış manzarasının tasvirinde “kovulmakta olan” kış, cadaloz, toygar gibi detayları kullanmış, her ikisi de şiiri baharın girmesiyle tamamlamıştır. Bu açıdan Acuze ve Zima nedarom zlitsya şiirleri ortak gayevî anlamı oluşturmuştur. Eşsiz eserleriyle dünya edebiyatı hazinesini daha da zenginleştiren A.S.Puşkin’in Zimnıy
kâh bir bebek gibi ağlar kâh bir yolcu gibi pencereleri tıklatır: Burya mgloyu nebo kroyet, Vihri snejnıye krutya; To, kak zver, ona zavoyet, To zaplaçet, kak ditya,
To po krovleobvetşaloy Vdrug solomoyzaşumit To, kak putnikzapozdalıy, K nam v okoşkozastuçit [2,212]. Yukarıda andığımız iki şiirden Zimnıy veçer’in farklı yanı, şiirin baharaın gelmesine değil Puşkin’in çocukluk yıllarında dadısı ile birlikte geçirdiği o kış akşamlarına adanmış olmasıdır. Bu üç şiir farklı dönemlerde farklı sanatçılar tarafından yazılmış olmasına rağmen kış mevsiminin tasvirinde ve detayların seçilmesinde ortak özellikler bulundurmaktadır. Zira doğa manzarası, onun lirizmi her dönem ve zaman için aynıdır. 223
Şükür Sâdulla’nın yıl mevsimlerini ele alan Dört Mevsim şiirinın Kış kısmında tamamen farklı durum söz konusudur:
Qor yog‘ar kechakunduz, Suv sovqotib kiygan muz. Daladasht oppoq gilam, Qoqib bo‘lmas sira ham.
Orom berar qor yerga, Dambadam tushib terga, Kela qolsa gul bahor, Erib ketar yerdan qor... [5,72].
Şair, şiirinde her mevsimin özellikleri ve güzelliklerini ortaya koymaya çalışmıştır. Şair, Kış kısmında bembeyaz kardan “dokulmuş”, “dövülemeyen” halıyı tarlalara döşeyerek suyun “sırtı”na üşümesin diye buzdan entari giydirir. Şair tasavvurunun genişliği, fikrinin derinliği, tasvir vasıtaları ve ifadelerin yerinde kullanılmış olması tasvirin canlı, ifadenin etkili olmasını sağlamıştır. Şair, karın yağmasını da bir emek bilerek onun boşuna yağmadığını, bahardan kışa kadar dinlenmeden çalışan tarlaları dinlendirmek için aşağı indiğini söyler. Tursunbay Adaşbayev sanatının büyük bir kısmı doğa tasvirine ait şiirlerden oluşmuştur. Kar, Kaypak, Patinaş, Hıçkırık, Aladağlıyım, Kopuz Dinlerken... gibi şiirleri bunlardan bazılarıdır. Şair, Kar şiirinde karın yağışını unun elenmesine, yerleri büyük bir örtüye benzeterek karla kaplı tarlaları beyaz çarşafla örter, otobüsler yardımıyla yeri ütüler (K.Hikmet otobüslerin göz kırptıklarını yazmıştı):
Shamol qorni to‘zg‘itib,
Hushtak chalar o‘shqirib.
Xuddi asov otdayin, Qish depsinar pishqirib. Tinmas osmon elagi, Ona yer go‘yo supra. Qir, adir, dalatuzga Qor yog‘ar turfaturfa [1,39]. Rüzgârın tepesi atmış adam gibi bağırması, vahşi bir at gibi yerinde durmaması gibi tasvir vasıtaları şiirin kusursuzluğunu sağlamıştır. Kar şiiri B.Aşurov’un Tursunbay Adaşbayev’in Poetik Maharetiadlı bilimsel çalışmasında da incelemeye tabi tutulmuştur. Araştırmacı, şairin sanatı için “...doğa manzaralarının tasviri, şair için sıradan bir peyzaj lirizmi ya da gönül işi değildir. Aslında bu tasvirlerin arka planında genç okurları “edebiyat”ın sihirli dünyasına götürme, onların güzellikleri hissetmesini ve onlardan zevk almasını sağlamak gibi amaç bulunmaktadır. Vatanın her karış yerini, verimli tarlalarını, çöl ve ormanlarını, dağlarını sevmek, onlara değer vermek, korumak gibi duyguları uyandırmaktan ibarettir.”demiştir [2,85]. Bu fikirlere katılarak şu kaydedilmelidir ki şairin her detay üzerinde titizlikle çalıştığı, kelime seçme ve onu yerinde kullanma mahareti okurların sanatsalestetik zevkini şekillendirmeye yarar. Dikkatle bakılırsa, T.Adaşbayev’in sanatında kış mevsiminin türlü manzaralarını ayrı bir tasavvurla görebiliriz: Hıçkırık’ta yukarıdaki şiirlerden farklı olarak kış imgesi gece yarısında açlıktan uluyarak gezen kurda benzetilmiştir. (“Tuni bilan Qoratog‘da, // Bo‘ron tinmas o‘kirib. // Och bo‘riday uliydi, // Qor to‘zg‘itib, bo‘kirib”). Aladağlıyım şiirinde Aladağ’ın başına kardan örtü örttüğü, Patinaj’da soğuktan buz tutmuş kanalıngözlük taktığı (Ş.Sâdulla’nın şiirinde su buzdan entari giymişti), Buz Saçağı’nda kardelenler uyanana kadar baharın kışı burnundan oluğa astığı tasvir edilir. Şair, bunların her birinden güzellik bulur, onları türlü benzetme ve canlandırmalarla süsler, genç okurların kalbinde güzel manzaralar yaratmaya çalışır. 224
Kısacası, XX.yüzyılın 2.yarısı Özbek çocuk şiirinde tasvir vasıtalarının kullanılışı daha da canlanarak, sanatçı maharetinin gelişmesinde doğa lirizmi ve onun eşsiz güzellikleri önemli etken oldu, dersek abartmış olmayız. Şair, doğa tasvirinionun güzelliklerini methetmek, onu korumak gibi farklı amaçlarla ele almış olsa da bütün bunların temelinde geleceğimiz olan genç kuşağı eğitimli ve kamil insan olarak yetiştirmek yatmaktadır. Vurgulanmalıdır ki çocuk şiiri temsilcileri kış tasvirini kendi tasavvurları sınırında ayrı bir sevgi ve şefkatle ele almaya çalışmışlardır. Kışın esas detayı olan kar kimisinde kelebeğe, kimisinde elenen una, kimisinde de her tarafa dağılmış tüylere, bembeyaz başörtüsüne benzetilmiş, kışın kendisi de sinirli adam, vahşi at, aç kurt olarak ifade edilmiştir. Söz konusu ifadelerin imgesel tasviri hayat gerçeğinin sanat gerçeğine dönüşmesini sağlamıştır. Büyük eğitimci V.Suhomlinskî’nin vurguladığı gibi: “Çocukluk, büyük hayata hazırlık değildir. Çocukluk, insan ömrünün tamamen farklı, parlak ve tekrar edilmez bir dönemidir” [7,14]. Bu yüzden küçüklerin minik ve temiz kalbine iyilik ve güzellik tohumlarını ekmek, onlara güzelliği sevmeyi öğretmek, dürüst, çalışkan ve eğitimli olmalarını sağlamak, sadece onların değil belki de geleceğin kaderini belirlemek açısından bu şiirler büyük önem arz eder.
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|