Аралық ғылыми­практикалық конференция II том

201 

 

Panius. Power of Sabirs was broken by Avars in the middle of the VI century. Sabirs became an 

vassals  of  the  Khazars  and  Turkuts.  Defeat  of  Bulgars  and  Barsils  by  Khazars  in  the  North 

Caucasus caused to appearance of domains of Belenjer and Valandar, who were vassals of the 

Khazars, They existed in the VII­VIII centuries. The death blow it dealt invasion of Marwan. 

Key words: Sabirs, Barsils, Belenjer, Vabandar, Khazars, Arabs. 

 

Одним из интересных аспектов истории тюркских кочевников западноевразиатских 

кочевников  является  история  кочевников  прикаспийских  степей.  Целью  нашего 

исследования  является  исследование  история  савиров,  а  также  владений  Сувар  и  малых 

тюркских государств Северного Кавказа.  

Впервые под своим историческим именем савиры появляются в сочинении Приска 

Панийского.  Византийский  хронист  под  466  г.  сообщает    о  том,  что  савиры  потеснили 

сарагуров,  оногуров  и  урогов.  Сабиров  же  вынудили  мигрировать  какие­то  авары. 

Касательно  этих  аваров  то  у  разных  историков  были  разные  гипотезы.  С.  Кляшторный 

считал их ухуанями, а О. Прицак хуннами Юэбань. Самих савиров ученные сопоставляли 

с сяньби, что маловероятно. Мы склонны более доверять традиционной версии, которая 

выводит сабиров из степей юга Западной Сибири [Приск Панийский 1861; Пріцак 2003, 

779; Кляшторный, Савинов 2005, 47­48; Zimonyi 2002, 569­570].  

Лазар  Парпеци  при  описании  481­484  г.  указывал,  что  царь  Иберии  Вахтанг 

Горгасал нанял отряд из 300 хонов (сабиров). Иоанн Малала отмечал, что воинственный 

народ савиров в 515 г. напал на Каппадокию. Иоанн Малала в 521 г. император Анастасий 

отправил  посольство  к  правителю  гуннов  Зилигбу.  В  527  г.  в  союз  с  ромеями  вступила 

вдова Балаха Боарикс. На свою сторону персы за солидную сумму привлекли Тиранке и 

Глома. Глом пал в битве со сторонниками Боарикс, а Тиранке попал в плен. Иоанн Малала 

знал о нападении савиров на Сирию в 531 г. Они, пройдя Каспийские ворота (Дербентский 

перевал), с боями пронеслись через Армению, Киликию и Келесирию. Им противостоял 

магист  милитум  Армении  Дорофей  [Lazar  Parpeci;  Тер­Мкртчян  1979;  Malala  1831,  404­

406, 414­415, 430­431, 472­473].  

Захарий Ритор сообщал, что в 503 г. савиры прорвались через Дербентский перевал 

в Албанию. Тогда эта страна была зависима от персидского шаханшаха Кобада. Войско 

персов смогло вытеснить сабиров. В 508 г. персы окончательно победили савиров. В 515 г. 

савиры  вторглись  в  Армению,  контролируемую  ромеями.  Захарий  Ритор  упоминал  о 

миссии Кардоста к гуннам. Упоминалось, о паре миссионеров прибывших до этой миссии. 

Во  время  Кардоста  в  стране  было  уже  семь  миссионеров.  На  гуннском  языке  вышла 

Библия  и  это  случилось  во  время  дипломатической  миссии  ромеев  во  главе  с  Пробом. 

Проб был послан, чтобы савиры стали союзниками ромеев в войне против персов. Через 

четырнадцать  лет  после  миссии  Проба  к  савирам  прибыл  епископ  Макарий.  Миссия 

Проба прибыла в 522 г., а Кардост прибыл в 537 г. В 531 г. Кавад послал Мермероя для 

того,  чтобы  нанять  гуннов  (савиры).  Гунны  взяли  в  плен  сельских  жителей,  перешли 

Евфрат  и  дошли  до  Антиохи.  Никто  им  не  сопротивлялся  и  только  дукс  Мартирополя 

(Майафарикина) Бесса напал на их часть. У крепости Китариз местный комендант отогнал 

отряд  гуннов  (савиров).  По  данным  автора  Эдесской  хроники  гунны  осуществили  свой 

набег  на  Сирию  в  531 г.  Набег  был  непродолжителным.  Отмечалось,  гунны  убивали  до 

Халебской  (Алеппской)  провинции  и  12  вестового  камня  Антиохии  [Джафаров  1993; 

Пигулевская 2000].  

202 

 

Сочинение Феофана Исповедника являеться одним из основных наших источников 

по  истории  савиров.  Под  516­517  гг.  сообщаеться  о  дипломатической  миссии  от 

византийского  императора  к  савирам  Зилингда.  Ее  целью  был  союз  против  персов.  Но 

Кавад,  узнав  об  этом,  послал  свою  миссию  и  савиры  примирились  с  персами.  20  тыс. 

савир  двинулись  на  помощь  персам.  Юстин  отправил  посольство  к  персам  сказать,  что 

савиры получили от ромеев большие деньги, Кавад же спросил Зилингда так ли это. Тот 

ответил, что это действительно так, и тогда персидский шаханшах казнил вождя савиров. 

Он  боялся  измены  со  стороны  савиров.  Под  528  г.  упомянуто  о  царице  гунов­савиров 

Боарикс  и  их  царе  Блахе.  Персы  наняли  20  тыс.  савиров  вождей  Стиракса  и  Глониса. 

Глониса  Боарикс  убила  в  битве,  а  Стиракс  в  цепях  был  доставлен  в  Константинополь 

[Феофан 1884].  

Агафий  упоминал,  что  во  время  войны  против  персов  в  Лазике  (546  г.)  в  землях 

апсилов и мисмисиян один грузин, который вызвался быть проводником ромеев, предал 

ромеев  и  предупредил  савиров  о  нападении  ромеев.  Савиры  покинули  свой  лагерь  в 

который пришли ромеи. Ромеи попали в засаду и  потеряли 800 человек. До того момента 

как  ромеи  достигли  персидского  лагеря,  они  безпрестано  преследовали  их.  В  этой 

кампании  на  Кавказе  принимал  участие  гунн  (савир)  Элмингир.  Необходимо  отметить, 

что  по  сведениям  Агафия  2  тыс.  савир  во  главе  с  Балмахом,  Кутизилсмом,  Илигером 

(Элиг­эр)  были  наняты  ромеями  и  разбили  персидских  отряд  из  дейлемитов  [Агафий 

1996].  

Прокопий  Кесарийский  отмечал,  что  савиры  разделены  на  много  племен.  Одни 

вожди дружили с персами, а другие с ромеями. Во время императора Анастасия проходом 

через Дербент владел гунн Амазук. Он обещал отдать ромеям Дербентский перевал. При 

правлении  Кавада  с  персами  воевали  савиры.  В  Лазике  был  небольшой  отряд  савиров 

вместе с грузинами. В 541 г. правитель Лазики охранял горные проходы, чтобы савиры не 

вторглись  в  земли  ромеев.  Тогда  савиры  вторглись  в  земли  персов.  В  549  г.  правитель 

Лазики  Гуваз  в  союзе  с  аланами  и  савирами  опустошили  Иберию.  Савиры  вторгались 

через перевалы ведущие в Двалетию и Картли­Кахети. Потом аланы и савиры перешли на 

сторону  персов  в  550  г.  На  помощь  персам  пришло  12  тыс.,  но  при  Мермерое  было  не 

более  4  тыс.  [Прокопий  Кесарийский  1993].  Нужно  отметить,  что  савиры  в  VI  в.  тесно 

взаимодействовали с аланами [Гадло 1979, 86­87]. 

Менандр под 558 г. сообщал о победе аваров на савирами и залами [Византийские 

историки  1860].  В  Суй­шу  упомянуто  племя  Subo  среди  племен  теле  [Бичурин  1950]. 

Захарий Ритор среди северных племен упоминал о народах сабир и барсельт [Пигулевская 

1939]. Феофан упоминал о стране Барсалия. Никифор эту страну считал частью Сарматии 

[Феофан  1884;  Чичурин  1980].  Феофилакт  Симокатта  упоминал,  что  авары  победили 

барсельт, саваров и оногуров. После 558 г. византийские и сирийские источники почти не 

сообщали о савирах на Кавказе [Феофилакт Симокатта 1957].  С. Кляшторный указывал, 

что  в  Тесинской  надписи  упоминался  Беди­Берсил.  Вместе  с  Кадыр  Касаром  он 

упоминался  среди  тюркских  племен  [Кляшторный,  Савинов  2005,  60­68].  Аннаний 

Ширакаци упоминал народ басликов [Армянская география 1877]. В еврейско­хазарской 

переписке  Барсил  назван  пятым  сыном  Тогармы  [Коковцев  1932].  Ал­Балазури 

локализировал  Баршалию  на  север  от  Дербента.  Ибн  Русте  и  Гардизи  упоминали  о 

берсулах  как  о  части  волжских  булгар.  Часть  берсил  в  ходе  арабских  завоеваний  была 

вынуждена  откочевать  на  север  вместе  с  частью  баланджаров  (Ибн  Фадлан  упоминал  о 

племени  баранджар  как  о  племени  Алмуша).  Как  вассальное  владение  Хазарского 

203 

 

каганата Барсилия существовала в VII­VIII вв. [Хвольсон 1869; Гардизи 1973; Ибн Фадлан 

1939; Артамонов 2001, 186­187; Новосельцев 1990].  

С 60­х гг. VI в. возрастает влияние хазар, в тени которых и находились савиры, став 

вассальным  владением  Хазарского  каганата  Сувар.  Сведениями  о  истории  страны  мы 

обязаны главным образом Мовсесу Каганкватци, который сообщал, что ее правитель Алп­

Илутвер  под  влиянием  миссии  епископа  Исраэла  провозгласил  армянское  христианство 

официальной  религией.  В  ответ  на  это  правитель  хазар  совершил  поход  во  владение 

гуннов­савиров и подчинил его своей власти [Мовсес Каганкватци 1984].  

Гевонд именует территорию на север от Дербента землей гуннов. Он отличал ее от 

земли  хазар.  Гевонд  называл  города  Таргу  и  Варачан  в  этом  владении.  Сюда  были 

направлены  поход  Масламы  в  713­714  и  поход  Мервана  в  737  г.  Степанос  Таронеци 

повторял  сведения  Гевонда.  Ал­Куфи  пространно  говорил  о  хазарских  владениях.  Он 

упоминал о Семендере, куда арабы в 722 г. устремились после похода в страну Баланджар. 

В 727­728 гг. Маслама вошел в Семендер. В 737­738 гг. после вторжения в страну алан 

Мерван вошел в Семендер. Ат­Табари говорил, что в Семендере жил хазарский хакан. Под 

652­653 гг. у ал­Куфи сказано о вторжении арабов в Баланджер. Указывалось, что после 

этого местный правитель начал собирать войско. Занятая арабами местность называлась 

страна  владетеля  баланджара  или  земля  Баланджар.  В  722  г.  арабы  под  командованием 

Джарраха снова взяли Баланджар, однако после мобилизации хазар арабский полководец 

вынужден  был поспешить с отступлением. В последующую военную кампанию 727­728 

гг., как только арабы вторглись в Беленджер, так хазары начали  собирать войско. В 735 г. 

Мерван занял Баланджар. Ат­Табари упоминал о земле тюрков Баланджар. Этот хронист 

обозначал эту землю еще как страну хазар. Отмечено, что Салман б. Рабия контролировал 

проходы  Баланджара  в  652­653  гг.  Соседом  Баланджара  была  Алания.  Ибн  ал­Асир 

обозначал  Баланджар  как  страну.  Ал­Балазури  обозначал  земли  севернее  Дербента  как 

страну хазар. Ал­Йакуби  называл эти земли страной турок или страной принадлежащей 

хазарам.  Л.  Гмыря  считает,  что  Баланджар  был  связан  с  хазарами  военным  союзом  и 

родственными  отношениями,  а  также  выделился  из  земли  гуннов  [Гмыря  1995,  66­82; 

Куфи 1981; Ибн ал­Асир 1940; Гевонд 1862; Степанос Таронеци 1864]. 

Касательно других стран, то Ал­Куфи упоминал о территории Вабандара, где жило 

40 тыс. семейств. В это владение в 722­723 гг. вторглись арабы Джарраха. Описывая эту 

же кампанию, Ибн ал­Асир  упоминает Олубандар. Л. Гмыря и  А. Гадло  уверены в том, 

что  это  отдельное  владение.  Четко  владения  хазар  очерчены  в  еврейско­хазарской 

переписке,  когда  хазары  уже  перенесли  столицу  из  Дагестана  на  Волгу.  Л.  Гмыря 

отождествляла  со  страной  гуннов  Семендер.  Это  вполне  вероятно,  если  учесть  что 

переселившиеся  на  север  булгарские  племена  были  упомянуты  Ибн  Фадланом.  Правда 

уходили  не  все  племена,  а  только  часть  из  каждого  племени.  И  этнонимия  булгарских 

племен  Среднего  Поволжья  и  Северного  Кавказа  почти  идентична  (за  исключением 

племени аскел). Владение Сувар на Кавказе должно было находиться в районе Семендера. 

В еврейско­хазарской переписке в числе данников хазар названо царство С­в­р. Вероятно 

его  центром  и  был  Семендер,  который  находился  около  границы  [Гмыря  1995,  82­89; 

Куфи 1981; Ибн Фадлан 1939; Ибн ал­Асир 1940; Ибн Фадлан 1939; Коковцев 1932].  

Таким  образом,  мы  пришли  к  следующим  выводам.  Упоминание  Клавдием 

Птолемеем  саваров  в  Европе  не  являться  сведениями  о  савирах.    Первым  достоверным 

упоминанием  сабиров  являеться  упоминание  этого  племени  у  Приска  Панийского. 

Апогеем  могущества  сабиров  было  начало  VI  в.  Могущество  савиров  было  сломлено 

204 

 

аварами в середине VI в. На передний план вышли племена барсилов и хазар. Вождество 

савиров  продолжало  существовать  в  форме  царства  Сувар  отколовшегося  от  Западного 

Тюркютского каганата в середине VII в. В конце VII в. Сувар оказался в зависимости от 

Хазарского  каганата.    В  ходе  арабо­хазарских  войн  он  много  раз  подвергались 

вторжениям.  После  того  как  хазары  разбили  барсилов  и  булгар  на  Северном  Кавказе 

кроме владения барсил­берсула появились владения Беленджер и Валандар, который были 

вассалами хазар и существовали в VII­VIII вв. Смертельный удар им нанесло вторжение 

Мервана.  

 

Список литературы: 

 

11  Армянская  география  VII  в.  Р.Х.,  приписываемая  Моисею  Хоренскому.  –  СПб.: 

Типорафия 

Императорской 

академии 

наук, 

1877.  

http://www.vehi.net/istoriya/armenia/geographiya/04.html

 

12  Артамонов М.И. История хазар. – СПб.: Лань, 2001. – 687 с.  

13  Бичурин Н. Я. [Иакинф]. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в 

древние  времена.  Т.  1.  Центральная  Азия  и  Южная  Сибирь.  –  М.  –  Л.:  Академия  наук 

СССР, Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо­Маклая, 1950. – LXXXVI, [2], 380, [4] с.; 

2 л. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/Bicurin/bicurin.htm  

14  Византийские  историки  Дексипп,  Евнапий,  Олимпиодор,  Малх,  Петр  Патриций, 

Менандр,  Кандид,  Ноннос  и  Феофан  Византиец.  –  СПб.:  Иждивением  духовного 

ведомства, 1860. – 2, XIV, 496 с. 

http://krotov.info/acts/05/marsel/ist_viz_06.htm

  

15  Гадло  А.В.  Этническая  история  Северного  Кавказа  IV­Х  вв.  –  М.:  Издательство 

Ленинградского университета, 1979. – 217 с. 

16  Гардизи  – Извлечение из сочинения Гардизи «Зайн ал­ахбар». Приложение к «Отчету 

о поездке в Среднюю Азию с научной целью. 1893–1894 гг. »  // Академик В. В. Бартольд. 

Сочинения.  Т.  VIII.  Работы  по  источниковедению.  –  М.:  Наука,  1973 

http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Gardizi/frametext_1.htm

  

17  Гевонд.  История  халифов  вардапета  Гевонда.  –  СПб.:  Типография  императорской 

академии 

наук, 

1862. 

– 

XI, 

165, 

[3] 

c. 

http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Gewond/frametext2.htm

  

18  Гмыря  Л.Б.  Страна  гуннов  у  Каспийских  ворот.Прикаспийский  Дагестан  в  эпоху 

Великого переселения народов. – Махачкала: Дагестанское книжное издательство, 1995. – 

228 с. 

19  Джафаров  Ю.  Гунны  и  Азербайджан.  –  Баку:  Азеншир,  1993.  –  107  с. 

http://www.bulgari-istoria-2010.com/booksRu/Ju_Dzafarov_Gunny_i_Azerbajdzhan-0.pdf

 

20  Материалы  по  истории  Азербайджана  из  ’’Тарих­ал­камиль’’  (’’полного  свода 

истории’’) 

Ибн­ал­Асира. 

– 

Баку: 

АзФАН, 

1940. 

– 

138 

с.  

http://www.vostlit.info/Texts/rus/Athir_2/text1.phtml?id=7966

 

21  Путешествие  Ибн­Фадлана  на  Волгу  /  [Перевод  и  комментарии  А.  П.  Ковалевского.] 

Под редакцией И. Ю. Крачковского. – Москва – Ленинград: Издательство Академии наук 

СССР, 1939. – 193 c. http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/fadlan.htm .  

22  Каганкватци  Мовсес.  История  страны  Алуанк  /  Пер.  с  древнеармянского  Ш.  В. 

Смбатяна. – Ереван: Матенадаран, 1984 http://vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/index.html 

23  Кляшторный  С.Г.,  Савинов  Д.Г.  Степные  империи  древней  Евразии.  –  СПб.: 

Филологический факультет СПбГУ, 2005. – 346 c. 

205 

 

24  Коковцев П.К. Еврейско­хазарская переписка в Х веке. – Л.: Изд­во Академии Наук 

СССР, 1932. – 134 с. 

http://gumilevica.kulichki.net/Rest/rest0504b.htm

 

25  Абу  Мухаммед  ибн  Асам  ал­Куфи.  Книга  завоеваний.  –  Баку:  Элм,  1981. 

http://www.vostlit.info/Texts/rus/Kufi/frametext1.htm

 

http://www.vostlit.info/Texts/rus/Kufi/frametext2.htm

 

26  Новосельцев А.П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и 

Кавказа. 

– 

М.: 

Наука, 

1990. 

– 

264 

с. 

http://www.bulgari-istoria-

2010.com/booksRu/A_Novoselsev_Gosydarstvo_Xazarov_turklib.pdf

  

27  Пигулевская  Н.В.  Сирийский  источник  VI  в.  о  народах  Кавказа  // Вестник  Древней 

истории.  –  №  1.  –  М.:  Изд­во  АН  СССР,  1939.  –  С.  83­90. 

http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Zacharia/text1.phtml

  

28  Пріцак О. Походження Русі. Стародавні скандинавські саги та Стара Скандинавія. – 

К.: Обереги, 2003. – 1304 с.    

29  Сказания  Приска  Панийского.  –  СПб.:  Типография  Императорской  академии  наук, 

1861. – 115 с. 

http://www.vostlit.info/Texts/rus/Prisc/frametext21.htm

  

30  Прокопий  Кесарийский.  Война  с  персами.  –  М.:  Наука,  Наука,  1993. 

http://royallib.com/book/prokopiy_kesariyskiy/voyna_s_persami.html

  

31  Степанос  Таронеци.  Всеобщая  история  Степаноса  Таронского,  Асохика  по 

прозванию,  писателя  XI  столетия.  –  М.:  Типография  Лазаревского  института  восточных 

языков, 1864. 

http://history-fiction.ru/books/all_1/region_105_1/book_1083/

  

32  Тер­Мкртчян  Л.  Армянские  источники  о  Средней  Азии.  –  М.:  Наука,  1979.  –  97  с. 

http://antiquitiesdrev.ucoz.ru/_ld/0/4_L_Ter_MKRTICCAN.pdf

  

33  Чичуров  И.С.  Византийские  исторические  сочинения:  Хронография  Феофана, 

Бревиарий 

Никифора. 

– 

М., 

Наука, 

1980. 

– 

217 

с. 

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Feofan_2/frametext1.htm

 

http://www.vostlit.info/Texts/rus/Nikifor_2/frametext1.htm

  

34  Феофилакт  Симокатта.  История.  –  М.:  Изд­во  АН  СССР,  1957.  –  224  с.. 

http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Simok/index.php

  

35  Феофан Исповедник. Летопис византийца Феофана от Диоклитана до царей Михайла 

и 

его 

сына 

Феофилакта. 

М.: 

Университетская 

типография, 

1884. 

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Feofan/text4.phtml?id=9630

  

36  Хвольсон Д. А. Известия о хазарах, буртасах, болгарах, мадьярах, славянах, русах 

Абу­Али Ахмеда Бен Омар Ибн Даста, неизвестного доселе арабского писателя начала Х 

века. – СПб.: Типография императорской академии наук, 1869. – 199 с. 

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Russ/X/Chwolson_Dast/text3.htm

  

37  Ioannis  Malala.  Chronographia  //  Corpus  Scriptores  Historiae  Byzantine.  –  Bonnae: 

Impensis, ed. Weberi, 1831. – s. 23­496 

38  Lazar Parpeci. History of Armenia. 

http://www.attalus.org/armenian/gpintro.htm

  

39  Zimonyi I. Bulgars and Ogurs // The Turks. – Vol. 1. – Ankara: Yeni Turkiye Yayinlary, 

2002. – p. 569­578.  

 

 

 

 

 

206 

 

ƏОЖ 811.512. 122:81 

Сыздықова Г.О.  

 

ф.ғ.д., профессор, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, 

Казақстан 

e-mail: go.syzdykova@mail.ru

 

 

СӨЗДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ 

(эпостық жырлар негізінде) 

 

Abstract. Linguistic analysis of the epic language will serve as a basis for determining the 

semantic features a word in the epic texts. With the definition of the semantic structure of the 

parts of speech in the folklore it can detect meaningful changes in their epic space. The semantic 

structure depends on the meaning of the word. Semantic change words promotes its semantic 

structure. Thus, the complexity of the word semantic structure from changes in the structure of 

the values is the basis for the development of new values. 

This article discusses changes in lingvofolkloristicheskom aspect of the semantic structure 

of words in the epics, zakonmernosti defined semantics and features epic. 

Key words: folklore, epic, semantics, sema, connotation, estimation, ambiguity. 

 

Сөз мағынасы – тіл білімінің еншісіне тиетін категория, сол үшін де оны жан­жақты 

талдау тіл білімінің үлесіне тиеді [1,29]. Сөз мағынасын жан­жақты талдап, оның негізгі 

белгілерін  анықтау  сөздің  контекстегі  қызметімен  тікелей  байланысты.  Сондықтан 

лингвистика мен фольклористика салаларының арасындағы тығыз байланысты анықтауда 

фольклорлық    мəтіндердегі  сөз  мағынасын  өз  алдына  дербес,  əр  жанрдың  ерекшелігіне 

қарай зерттеудің өзіндік маңызы бар. Соның бірі – сөздің эпос жанрындағы семантикалық 

құрылымы. Сөз мағынасының компоненттері əр уақытта тең дəрежеде болмайды. Бірі сөз 

мағынасындағы  сол  сөз  тобындағы  басқа  сөздермен  ортақ  негізгі  элементті  көрсетсе, 

екіншісі сөз мағынасын нақтылайды немесе сол топтағы басқа сөздерге қарама­қарсы қою 

арқылы  оны  ажыратады.    Сөздің  семантикалық  құрылымындағы  мұндай  өзгерістерге 

оның  белгілі  бір  лексика­тематикалық  парадигмадада  тірек  сөз  ретінде  жұмсалуы  да 

ықпал  етеді.  Мысалы,  хабар  зат  есімі  «Қамбар  батыр»  жырында  мынадай  мағыналарда 

қолданылады: 

Сегіз жігітке береді, 

Жұртына хабар салады. 

Бұл хабарды есітіп 

[Əр] түндіктен жан қалмай, 

Қатуланып қамданды, 

Жұрт жиылып аттанды  (БС, 43 т., 11). 

Сексен үйді аралап, 

Төре менен мырзасын 

 

Бəрін де көріп саралап, 

Біріне көзін салмады, 

Хабарына алмады, 

Жөней де кетіп қалады (БС, 43 т., 13). 

207 

 

«Қазақ  сөздігінде»  хабар  «болған  іс,  оқиға,  сондай­ақ  біреулердің  хал­жайы 

жөнінде білдірілген қысқаша мəлімет», хабар салды «Бір нəрсені мəлім қылды, білдірді, 

хабар  жіберді»  деген  түсініктемелер  берілген  [2,  1367].  Контекстегі  хабар  салады, 

хабарды есітіп  тіркесімдері құрамындағы хабар зат есімі осы мағыналарда қолданылған.  

Мақала  ҚР  БжҒМ­ның  2015­2017  жылдардағы  ғылыми  зерттеулерді  гранттық 

қаржыландыру  негізіндегі  «Қазақ  лингвофольклортануы»  атты  ғылыми  жобаны  жүзеге 

асыру аясында дайындалды.  

 

Ал хабарына алмады тіркесімі мағынасы жағынан қаперіне алмады тіркесіне синонимдес 

мəнде  қолданылған.  Фразеологиялық  сөздікте  қаперіне  алмады  тұрақты  тіркесіне 

«қауіптенбеді; алаңдамады, мəн бермеді» деген түсініктер берілген [3, 413]. Осылардың 

ішінде хабарына алмады тіркесімі контексте «сексен үйді аралап», «бəрін көріп саралап», 

«біріне  көзін  салмады»  тəрізді  тіркестермен  мағынасы  жағынан  жуықтас  келіп,  «мəн 

бермеді»  деген  мағынада  қолданылған.  Ғалым  Ə.Қайдар    «мақал­мəтелдердің  əртүрлі 

өзгерістерге,  тұлғалық  модификацияларға  ұшырауы  салдарынан  пайда  болған,  тіл 

практикасында бір­ақ рет қолданыс табатын түрлерін инварианттар» деп атап, авторлық, 

стильдік инварианттардың бұдан басқа да түрлері болуы ықтималдығына назар аударады 

[4,  223­224].  Жоғарыда  келтірілген  хабарына  алмады  тіркесімін  қаперіне  алмады 

тіркесімінің  инварианты  ретінде  танып,  эпос  тілі  семантикасындағы  окказионалдық 

ерекшелік ретінде қарастыруға болады.  

Эпос  тілін  лингвистикалық  тұрғыдан  зерттеу  сөздің  эпостық  мəтіндердегі 

семантикалық  ерекшеліктерін  айқындауға  негіз  болады.  Бұл  сөз  таптарының 

фольклордағы 

семантикалық 

құрылымын 

олардың 

эпикалық 

кеңістіктегі 

мағыналық  өзгерістері арқылы анықтауға мүмкіндік береді.  

Сөз  мағынасының  өзгерісі  барысында  оның  семантикалық  құрылымында  да 

өзгерістер болады. Ал ол өзгерістер сөз мағынасындағы бір семаның көмескіленуі немесе 

екінші  бір  семаның  айқындалуы  арқылы  жүзеге  асады.  Мұндай  өзгерістер  эпостық 

жырларда да кездеседі. Мысалы:   

Шұрқырaп жaтқaн бір жылқы, 

Тoғaй caйын мың жылқы (БС. 44­т, 9).  

Бeрілгeн мыcaлдa бір сөзі жылқы сөзімен тіркесуі арқылы семантикалық тұрғыдан 

өзгеріске  ұшыраған.  Ол  өзгеріс  бір  сөзінің  семантикалық  құрылымындағы  бастапқы 

«жалғыз,  жалқы»  деген  мағынасының  солғындап,  тіркесім  құрамында  «көп,  мол»  деген 

мағынаны  білдіруімен  анықталады.  Семантикалық  жaғынaн  жекелікті,  дaрaлықты 

білдіретін  бір  сөзінің  семантикалық  құрамындағы  мұндай  өзгерістер  бұл  сөздің 

тіркeсімдегі  екінші  бір  сөзбен  мағыналық  қарым­қатынасына  да  байланысты  болып 

келеді.  

Эпостық  мəтіндерде  семантикалық    құрылымы  жағынан  түрлі  өзгерістерге  түсіп,  

бірнеше  мағыналық  сипатқа  ие  болатын  сөздер  де  кездеседі.  Мысалы,  «Ер  Тарғын», 

«Қамбар батыр» жырларында:  

Тарғын сынды батырың 

Қайтарын жұрттың біледі, 

Алладан пəрмен тіледі. 

Құйысқанын қысқартып, 

Екі айылын бек тартып, 

Енді атына мінеді (БС. 44­т. 9). 

208 

 

Бізден бұрын кім өткен? 

Тоқсан түрлі ел өткен, 

Үш жүз алпыс ер өткен, 

Үш жүз алпыс кісі өткен. 

Бірнешесі бек өткен. 

Бірнешесі сопы өткен, 

Бірнешесі бай өткен (БС. 43­т. 9). 

Сонда Қамбар сөйледі: 

– Сен жеріңде жек, – деді, 

Ноғайлының бəрі бек, – деді, 

Алыста жатып есіттім, 

Өзімді кедей дегесін, 

Сөз сүйектен өтті енді (БС. 43­т. 230). 

– Алдияр тақсыр ханымыз, 

 

    Жолыңызға бек құрбан 

Малымыз бен жанымыз (БС. 43­т. 14). 

Берілген  үзінділердегі  пəрмен,  бек  сөздерінің  семантикалық  құрылымын  анықтау 

үшін,  ең  алдымен,  бұл  сөздердің  сөздіктерде  берілген  мағыналарына  назар  аударамыз. 

«Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігінде»  (2008)  «пəрмен»  сөзінің  мынадай  мағыналары 

көрсетілген:  1.  Қарқынды  екпін,  тегеурінді  қуат.  2.  Күрделі  бір  істі  орындату  үшін 

берілетін  əмір,  бұйрық  [5.  672].  Жырда  «пəрмен»  сөзі  екінші,  яғни  «əмір»,  «бұйрық» 

мағынасында қолданылған. Ал «бек» сөзі көнерген сөз ретінде «үстем тап өкілі, рубасы, 

ел  билеушісі»  жəне    «бекем»,  «мықты»,  «берік»,  «өте»,  «тым»,  «аса»,  «тіпті»  тəрізді 

сындық жəне күшейту мағыналарын білдіреді [5,123]. Эпостан алынған тілдік деректерде 

«бек»  сөзі  семантикалық  жағынан  көнерген  сөз  (бірнешесі  бек  өткен,  ноғайлының  бəрі 

бек), сын есім (Екі айылын бек тартып) жəне күшейткіш көмекші (бек құрбан) ретінде де 

қолданылады.   

Эпос тілінде морфемалық құрамы дыбыстық өзгерістерге ұшыраса да, мағыналық 

жағынан өзгермейтін сөздер де кездеседі. Мысалы:  

Қасы сарыжадай керілген, 

 

        Кірпігі оқтай тігілген, 

Бұралып белі бүгілген, 

Қараған кісі үңілген (БС. 44­т. 10). 

Контексте  саржа  сөзі  -дай  жұрнағымен  келіп,  салыстыру,  теңеу  мəнінде 

қолданылған.  Жалпы,  қазақ  тілінде  «саржа»  көнерген  сөз  ретінде  «сүйекпен 

əшекейленген  əдемі  садақ»  деген  ұғымды  білдіреді  [5,  710].  Эпос  тілінде  «сарыжадай» 

сөзінің  түбір  тұлғасындағы  бастапқы  «садақ»  ұғымы  контекстегі  «қасы  сарыжадай 

керілген»  тіркесімінің  мағынасымен  айқындалады.  Бұл  қолданыста  саржа  сөзінің 

морфемалық  құрамындағы  морфонологиялық  ұлғаю  амалы  (сарыжа)  оның  мағынасына 

нұсқан келтіріп тұрған жоқ.  

Эпостық  мəтіндерде  мағыналық  құрылымында  бірнеше  семантикалық  белгілерді 

қамтитын сөздер де кездеседі. Соның бірі – қара сөзі. Мысалы: 

Не [н] дей заман білмеймін, 

Арт жағыма қарасам, 

 

Қайнаған қара ол бұлттай, 

Қайнап біткен болаттай 

209 

 

Тұлғасына қарасам, 

Сайдан шыққан құла аттай (БС., 44­т. 12) 

Жауырындары жақталы, 

Түйме бауы тартпалы, 

Ал, қара кіс тон берді (БС., 39­т. 10) деген контекстерде бұл 

сөз нақты бір заттың түсіне (қара бұлт, қара кіс тон) қатысты сындық мағынаны білдірсе,  

 

Қабағы тастай түйілген, 

Лашын құстай шүйілген. 

Жеңсіз берен киінген 

Жалғыз қара көрінді (БС., 44­т. 12) 

   

 

 

Көшкенде көшін айлаған, 

Жанына өткір семсер байланған, 

 

 

Жау қарасын көргенде, 

Жауар күндей торланған, 

Кетер құстай сайланған (БС., 39­т. 13) дегенде қара сөзі  

«көзге  көрінген,  қарайған  нəрсе»  деген  мағынада  (жалғыз  қара,  жау  қарасы) 

қолданылған.  

Батырлар жырында қара сөзі эпитет ретінде тек бұлт, тон зат есімдеріне ғана емес, 

сонымен  қатар  басқа  сөздермен  ауыспалы  мағынада  да  семантикалық  қарым­қатынаста 

болады. Мысалы:    

Тұлпардан туған талаудың 

Артынан телміріп қиқу таянса, 

Қара терге боялса, 

Алдынан найза бойы жар келсе, 

Жабыдайын жалтаңдап, 

  

 

 

Жануар түсер жерін қарамас (БС., 44­т. 20). 

Мұндағы  қара  терге  боялса  тіркесіміндегі  қара  сөзі  түсті  емес,  «қатты  терлеу» 

мағынасын білдіріп тұр. 

 

Қара  сөзінің  эпостық  мəтіндердегі  ауыспалы  мағынасы  қара  албасты,  қара  нар, 

қара  тас,  қара  құл,  қара  жер,  қара  аспан,  қара  тас,  қара  ту,  қара  ағаш  тəрізді 

тіркестермен де анықталады. Мысалы:  

   Қабағыңа болайын, 

Қара албасты қабақтай! (БС., 44­т. 25) дегенде  

қара  албасты  тіркесімі  «албастының  дəл  өзі,  үлкені»  деген  мағынада  қолданылған.  

Мұндағы қара сөзінің семантикасында белгілі бір түс (қара) атауын білдіруден гөрі, ұғым, 

құбылыс (жын, сайтан) атауын білдіру семасы басым.  Сондай­ақ:    

Қатар­қатар қара нар  

Көш болып қашан түзелер? (БС., 44­т. 26). 

Қайсардың қара тасына 

Қарауыл салмай қонған ер! (БС., 44­т. 27) деген 

мысалдардағы  қара  нар,  қара  тас  тіркестерінің  құрамындағы  қара  сөзі  де  ауыспалы 

мағынада  келіп,  өзі  анықтайтын  сөзімен  «түйенің  ең  күштісі,  мықтысы»  (қара  нар), 

«қатты,    қаймықпайтын»  (қара  тас)  тəрізді  мағынада  қолданылған.  Эпос  тілінде  қара 

сөзімен  келген  қара  жер  тіркесінің  полисемантикалық  омоним  ретінде  қолданылатын 

жағдайлары да кездеседі. Атап айтқанда:    

210 

 

Қара жерге қар жауар, 

Қарды көр де, етім көр! (БС., 44­т. 16)  

Қызметші қара құлдарша                                                        

Қорлықпенен өлген ер! 

Қай батырдан кем едің, 

Өлерде болдың қара жер! (БС., 44­т. 27) деген мысалдарда 

қара  жер  тіркесімі    бірінші  жағдайда  тура  мағынада,  екінші  жағдайда  «қатты  ұялу» 

тəрізді  ауыспалы  мағынада  қолданылған.  Мұндай  қолданыстар  сөздердің  эпос 

семантикасындағы көпмағыналылық сипатымен байланысты болады. 

  Сөздің  семантикалық  құрылымы  сөз  мағынасымен  байланысты.  Сөз 

мағынасындағы  өзгерістер  оның  семантикалық  құрылымына  да  ықпал  етеді.  Сондықтан 

сөздің  семантикалық  құрылымының  күрделілігі  сөз  мағынасындағы  өзгерістер 

нəтижесінде  жаңа  мағыналардың  дамуына  негіз  болады.  Мұндай  ерекшеліктер  эпостық 

жырлардағы сөздердің семантикалық құрылымына да тəн.  

 

жүктеу/скачать 7,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: