Аралық ғылымипрактикалық конференция II том
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Pdf көрінісі
|
Sonuç 3: Yeni kurulan cümleyle hem Fatma Hanım’ın ne kadar ve nereden sebze alacağı belirtilmiş olup,tam bir ön gönderim iletisi sağlanmıştır. Sebzelerden sözcüğü çıkartılarak yerine sebze reyonu iletisi koyulmuştur.
Tümceye sorular sorarak öğeleri tespit ederek eksik iletiyi bulmaya çalışalım. Cümle kimin hakkında? Fatma Hanım. O ne alacak?elma, muz, şeftali, erik ve karpuz Nereden alacak? ( cümle içi iletiden dolayı, süper marketten ) Ne zaman alacak? (cümle içi iletiden dolayı, saat dörtten sonra ) Kimle alacak?(cümle içi iletiden dolayı, kendisi (yalnız gitti) Ne kadar alacak? Bilgi yok Nereden alacak? Bilgi yok Eksik iletiler:Ne kadar alacak?,Nereden alacak? Zenginleştirilmiş işlevsel-anlamsal tümce: ‘ Fatma Hanım, meyve reyonundan da 3 kilo elma, 2 kilo muz, 2 kilo şeftali, 1 kilo erik ve 1 tane karpuzalacak.
260
olup, tam bir ön gönderim iletisi sağlanmıştır. ‘de’ bağlacı kullanılarak metin içi iletişimde ön gönderimsel öğe ile art gönderimsel öğe arasındaki ardıllık sağlanmıştır. Meyvelerden sözcüğü çıkartılarak yerine sebze reyonu iletisi koyulmuştur.
Cümle kimin hakkında? Fatma Hanım. O ne alacak? (cümle içi iletiden dolayı, biliyoruz) Nereden alacak? ( cümle içi iletiden dolayı, süper marketten ) Ne zaman alacak? (cümle içi iletiden dolayı, saat dörtten sonra ) Kimle alacak?(cümle içi iletiden dolayı, kendisi (yalnız gitti) Ne kadar alacak? (cümle içi iletiden dolayı, biliyoruz) Sonuç: Çünkü, Türkler için kahvaltı yapmak çok önemlidir. Kahvaltılıklardan bir kilo beyaz peynir, bir kilo yeşil zeytin, kaymak, bir kavanoz reçel, yarım kilo tereyağı ve bir koli yumurta alacak.’ gibi bir öngönderim öğesi daha sonraki ardıl tümcedeki iletişimi somutlaştırmış olacaktır. ‘Çünkü’ ifadesiyle de metnin iletisine, nedensellik işlevselanlamsal açıdan tamamlayıcılık, ‘Türkler için kahvaltı yapmak çok önemlidir.’ tümcesiyle de metin içi iletişimi işlevsel ve hızlı bir iletiyle tamamlamış oluruz. ‘çünkü’ bağlayıcıyla bileşik cümleler arasında iletişim sağlanmaktadır. Bunu yaparken salt gramer yapısı değil aynı zamanda metin içi iletiye uygun, işlevselanlamsal bütünlüğü de dengeleyen metinbilimseltümcesel düzlem içerisinde bir aktarım da sağlanmıştır.
Tümceye sorular sorarak öğeleri tespit ederek eksik iletiyi bulmaya çalışalım.
Bilgi yok. Kiminle gitti?(cümle içi iletiden dolayı, kendisi (yalnız gitti) Ne kadar alacak?( cümle içi iletiden dolayı biliyoruz) Nereye uğrayacak?et ve kahvaltı reyonuna. Eksik iletiler: Ne zaman alacak? Zenginleştirilmiş işlevsel-anlamsal tümce: O, daha sonra et ve kahvaltı reyonuna da uğrayacak.’ Sonuç 4:Yeni kurulan cümleyle art ve ön gönderimsel ileti bütünlüğü sağlanmıştır. ‘Daha sonra’ zaman edatı kullanılarak metin içi iletişimde ön gönderimsel öğe ile art gönderimsel öğe arasındaki ardıllık sağlanmıştır.
261
reçel, yarım kilo tereyağı ve bir koli yumurta alacak. ’ Tümceye sorular sorarak öğeleri tespit ederek eksik iletiyi bulmaya çalışalım. Cümle kimin hakkında? Fatma Hanım. O ne alacak? ( cümle içi iletiden dolayı biliyoruz) Nereden alacak? ( cümle içi iletiden dolayı, süper marketten ) Ne zaman alacak? (cümle içi iletiden dolayı, daha sonra) Kiminle gitti?(cümle içi iletiden dolayı, kendisi (yalnız gitti) Ne kadar alacak? bir kilo beyaz peynir, bir kilo yeşil zeytin, kaymak, bir kavanoz reçel, yarım kilo tereyağı ve bir koli yumurta Nereye uğrayacak?( cümle içi iletiden dolayı,et ve kahvaltı reyonuna. Eksik iletiler:Yok. Zenginleştirilmiş işlevsel-anlamsal tümce: Yok. Sonuç 5:Daha Önceki iletilerle; art ve ön gönderimsel ileti bütünlüğü sağlandığı için ek yapılmamıştır.
Tümceye sorular sorarak öğeleri tespit ederek eksik iletiyi bulmaya çalışalım. Cümle kimin hakkında? Fatma Hanım. O ne alacak? tavuk eti ve kıyma Nereden alacak? ( cümle içi iletiden dolayı, süper marketten ) Ne zaman alacak? (cümle içi iletiden dolayı, daha sonra) Kiminle gitti?(cümle içi iletiden dolayı, kendisi (yalnız gitti) Ne kadar alacak? bir kilo ve yarım kilo Nereye uğrayacak?( cümle içi iletiden dolayı,et ve kahvaltı reyonuna) Eksik iletiler:Yok. Zenginleştirilmiş işlevsel-anlamsal tümce: Yok. Sonuç 6:Daha önceki iletilerle; art ve ön gönderimsel ileti bütünlüğü sağlandığı için ek yapılmamıştır.
Tümceye sorular sorarak öğeleri tespit ederek eksik iletiyi bulmaya çalışalım. Cümle kimin hakkında? Fatma Hanım. O ne alacak?çikolata, bisküvi ve sakız Nereden alacak? ( cümle içi iletiden dolayı, süper marketten ) Ne zaman alacak? (cümle içi iletiden dolayı, daha sonra) 262
Ne kadar alacak? bir kilo ve yarım kilo Neyle yapacak? Kredi kartıyla. Art gönderimsel, öğe metnin iç iletisinde var olan iletişimi ve ön gönderimleri bütünleyici bir görevdedir. Kimlere alacak? Çocuklarına. Nereye uğrayacak?( cümle içi iletiden dolayı,et ve kahvaltı reyonuna) Eksik iletiler:‘Öğrencilerine’ Zenginleştirilmiş işlevsel-anlamsal tümce: Fatma Hanım, çocuklarına ve öğrencilerine çikolata, bisküvi ve sakız alacak. Sonuç 7:Art gönderimsel öğe ile ön gönderimsel iletinin bütünlüğünü sağlamak için ‘öğrencilerine’ sözcüğünü ekliyoruz. Böylece daha önce okuldan çıktığını söylediğimiz ‘Fatma Hanım’ iletisinin durumunu somutlaştırmış oluyoruz
Zenginleştirilmiş İşlevsel-Anlamsal Metin Fatma Hanım’ın Alışveriş Planı ‘Fatma Hanım, öğleden sonra saat üçte okuldan çıkacak. O, alışveriş yapmak için saat dörtte arabayla süpermarkete gidecek.Fatma Hanım sebze reyonundan 2 kilo domates, 1 kilo salatalık, 1 kilo sivribiber, yarım kilo dolmalık biber ve 1 kilo patlıcan alacak. Fatma Hanım, meyve reyonundan da 3 kilo elma, 2 kilo muz, 2 kilo şeftali, 1 kilo erik ve 1 tane karpuzalacak. O, daha sonra et ve kahvaltı reyonuna da uğrayacak.Çünkü, Türkler için kahvaltı yapmak çok önemlidir. Kahvaltılıklardan bir kilo beyaz peynir, bir kilo yeşil zeytin, kaymak, bir kavanoz reçel, yarım kilo tereyağı ve bir koli yumurta alacak. Ayrıca akşam yemeği yapmak için bir kilo tavuk eti ve yarım kilo kıyma alacak. Fatma Hanım, çocuklarına çikolata ve bisküvi, öğrencilerine de sakız alacak. O, alışverişi kredi kartıyla yapmayı düşünüyor.’ Türkçe’nin dilbilimsel iletişimsel dizgesi, ünlülerin ve ünsüzlerin ses uyumuna, eklemeli kelime bileşikleşmeli yapısına, tümcesel bileşimlerinin(öğelerinin ) “özne+ nesne+ yüklem” sıralamasıyla elde edilir.Ama daha geniş bir düzlemedeki “tümleç+ özne+ tümleç+ nesne+ tümleç+ yüklem” nitelikli genişleyen standart sözdizimsel sıralanmasına göre belirlenebilir. Zenginleştirilmiş metindeki sıralamada bunu da görebiliriz: Çünkü, Türkler için kahvaltı yapmak çok önemlidir. Çünkü(tümleç)+
Türkler(özne) için+ kahvaltı yapmak (nesne)+ çok (tümleç)+önemlidir(yüklem). Sonuç: Elde edilen yedi farklı tespitten sonra şunları söyleyebiliriz. Türkçe’nin yabancı dil olarak Türkiye’de ve diğer ülkelerde eğitimi ve incelenmesi sonucunda kazanılan 263
deneyimlere uygun bir kitap metninin örneğini; işlevselanlamsal yönden zenginleştirilmiş ve metinsel bağlamda iletişimi arttırılmış bir şekilde uygulayarak daha hızlı ve iletişime açık bir metin elde edilmiştir. Metinbilimseltümcesel düzlemde metin; işlevselanlamsal bağlamda zenginleştirilerek, metnin ardıl sıralaması işlevsel dilbilgisi yönteminin ön ve art gönderimsel bütünlüğü içinde yeniden düzenlenmiştir. Metnin en son haliyle; verici somutlaşmış, vericinin projeksiyonu metin iletisini hızlandırarak, metnin projeksiyonunu alıcının daha hızlı anlamasını ve işlevsel olarak kullanmasını sağlayacak şekle dönüştürmüştür.Metne ‘çünkü’ sözcüğünü ekleyerek nedensellik, kahvaltının Türkler için önemi vurgulanarak vericinin projeksiyonu genişletilerek vericiiletialıcı arasındaki iletişimsel yapı daha işlevsel bir hale dönüştürülmüştür. Metin içi bağlaşıklık ve tutarlılık; metnin gövdesi ve vericialıcı iletişiminin işlevselanlamsal bağlamda sağlanmasından dolayı, işlevsel dilbilgisi çerçevesinde metinbilimseltümcesel düzlemde yapılmış olan cümle çözümlemeleri ve zenginleştirmeleri somut iletilerle ispatlanmıştır.
1 Korkmaz, Zeynep,(1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. 2 Yı ld ı z, Cemal, (2003), Ana Dili Öğretiminde Ça ğda ş Yakla şı mlar veTürkçe Ö ğretimi, PegemA Yay., Ankara. 3 Güneş, Firdes,(2013), İşlevsel Dilbilim Yaklaşımıyla Türkçede Sözcük Türleri Üzerine , Dil ve Edebiyat Eğitimi Dergisi, 2(7), 7192. 4 Börekçi,Muhsine,(2013),Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi , Dil ve Edebiyat Eğitimi Dergisi, 2(7), 93102. 5 Tepeli,Yusuf,(2009),Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçede Özne Belirtme Ve Özne Yükleme: İşlevsel Dilbilgisi Çerçevesinde Bir Çalışma. 6 G. Songül, ErcanÖzge, Can Bakırlı,(2009), Dil Dergisi,Sayı: 143, OcakŞubatMart 2009. 7 Selçuk, Bilge Kağan,(2013), İşlevsel Dilbilgisi Çerçevesinde Kırgızcada Ettirgenliğin İşlevsel Anlamsal Alanı International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013, p.22412256, ANKARATURKEY 8 İşcan, Adem, (2007), İşlevsel Dilbilgisinin Türkçe Öğretimindeki Yeri, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı :1,s:253258. 9 Bondarko A.V., Funksionalnayagrammatika, Leningrad “Nauka”, (İşlevselDilbilgisi); (İşlevselDilbilgisininTemelleri, kp. İşlevselDilbilgisiTeorisi); 10 Templer, Bill,(2002), Türkiye’deki Avrupa Dilleri Dosyası[European language portfolio (ELP)] ve Yabancı Dil Olarak Türkçe: Avrupa Konseyi’nden Öğreticinin Yetkileri İçin Uygun Bir Amaç Oluşturma, Dil Dergisi, Sayı: 113 Mart Nisan s. 2432. 11 Musaoğlu, Mehman,(1999), Çağdaş Lengüistik ve Türk Dili Bilimi, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, Ankara, s. 775779. 2327. 12 Akbayır, Sıddık, (2005), Metin Bilgisi, Deniz Kültür Yayınları 3. baskı, Samsun. 13 Günay, Doğan, (2004), Dilveİletişim, Multilingual,İstanbul. 14 Uzun, Engin N., (2006), BiçimBilim: TemelKavramlar, PapatyaYayıncılıkEğitim, İstanbul. 264
SESSION 9 Заң ғылымдарының қазіргі жағдайы және даму мәселелері Current state and problems of development of legal sciences Hukuki ilimlerin güncel durumu ve gelişmesi ileilgili meseleler Современное состояние и проблемы развития юридических наук
УДК 34011 Ағдарбеков Т. з.ғ.д., ҰҒА академигі, С.Демирель университетінің профессоры ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІНІҢ ФЕОДАЛИЗМ НЕГІЗІНДЕГІ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Аннотация: В данной работе главной задачей, является давать новые оценки об особенностях возникновения национальной государственности народов Средней Азии и Казахстана на основе феодолизма, но и объяснить прошлое в соответствии требованиям нового времени, то есть используя новые факты указать, еще какие фокторы непосредственно оказали влияние на возникновение национальной государственности данного региона, чтобы планировать перспективу ее дальнейшего развития.
Тəуелсіздігіміздің 25 жылдық мерейлі тойы қарсаңында Орта Азия мен Қазақстандағы көшпелі халықтардың ұлттық мемлекеттілігінің пайда болуы мен дамуы туралы теорияларға жаңаша сараптама жасап, оларды іске асыру кезеңдеріндегі ерекшеліктерге ғылымитеориялық баға беріп, ұлттық мемлекттілігіміздің болашақтағы дамуын жобалауымыз ғана емес, өткенді бүгінгі күнге сай жаңаша түсіндіру болып табылады жəне көшпелі халықтардың мемлекеттерінің пайда болуына тікелей əсер еткен бұрынғы факторлардан басқа да жаңа факторларды ескеріп толықтыру қажеттігі туындады. Елбасымыз Н.А.Назарбаев «Тарих толқынында» атты еңбегінде «Дербес мемлекет құру туралы ғасырлар бойы армандап келген мақсатын жүзеге асырып, оны нақты мазмұнмен толықтыра түсетін кезеңге жетті» деп жəне ұлттықмемлекеттілік құрылысы туралы қандай проблемаларға көңіл аудару керектігін нақты атап көрсетті: «Сонымен қатар ұлттық мемлекеттілік құрылыстың барысында пайда болатын табиғи қарамақайшылықтарды жеңе отырып, одан əлдеқайда кең көлемді проблемаларды да айқын көре білу қажет, ал ол проблемаларды шешу егемендікті нығайта түсу міндеттерін нақты іс жүзінде орындап шығуға көмектесетін болады» деді. Сондықтан,Қазақстандағы ұлттық мемлекетіміздің əрі қарай құқықтық мемлекет құру процессіндегі басты қажеттілік «ұлт мəселесіне қатысты жалпы үрдісті танып түсіну, сөз жоқ, қажет. Мұнсыз мемлекеттік дамудың логикасын бажайлау мүмкін емес»[1].
Орта Азия мен Қазақстандағы көшпелі халықтардың мемлекеттілігінің пайда болуы мен дамуын алғашқы рет зерттеген көрнекті ғалымдар: А.Чулошников [2], Г.А.Попов [3], Н.А.Логутов [4] жəне Л.П.Потапов [5], буржуазиялық методология негізінде, қазақтардың, қырғыздардың,түрікмендердің жəне басқа да көшпелі халықтардың ХХ ғасырға дейін тек рулық қоғамда ғана өмір сүргендігі туралы қортындыға келген [6].
265
Бұл ғылыми теориялық қортындының мазмұнына үңілсек, көшпелі жəне жартылай көшпелілер, негізінен мал шаруашылығымен шұғылданған, оларда революцияға дейін үстемдік еткен тек рулық қар ымқатынас,таптарға бөлінбеген,таптық күрес жəне таптық қанаушылық болмаған [7] деген тұжырымға келіп саяды. Кеңестік басқару кезіндегі көрнекті ғалымдардың қортындылары көп уақытқа дейін ғылымитеориялық зерттеулерде басшылыққа алынып, ұлттардың ұлттық мемлекетінің құрылуына зияндық ықпалын тигізді. Көшпенділердің рулық құрылымы жөніндегі бұл теория ғалымдардың кейінгі зерттеулерінде көрініс тауып, қате «теория» болғандығы дəлелденді. Г.Тоғжановтың «О казахском ауле», П.В.Погорельскийдің жəне В.С.Башраковтың «Экономика кочевого аула Киргизстана» жəне басқалардың еңбектерінде мал баққан көшпелі халықтардағы таптың болғаны жəне таптық қарымқатынастың қоса дамығандығы толық дəлелденген.Ташкент қаласындағы 1954 жылы шақырылған,белгілі ғалымдар қатынасқан ғылыми сессияда күн тəртібіндегі қаралатын негізгі мəселелердің объектісінде, Орта Азия жəне Қазақстандағы патриархалыфеодалдық қатынастардың негізін жəне көшпелі қазақ қоғамындағы феодалдық қатынастардың ерекшелігін ғылыми тұрғыдан терең деңгейде жанжақты ғылымитеориялық талқылау көзделді. Белгілі ғалымдар: В.Ф.Шаяхметов, С.И.Ильясов жəне экономист С.Е.Толыбеков [8],өз идеяларын ортаға салып, көшпелі халықтардағы қоғамдық ерекшеліктердің үстемдігін қолдады. Сессия барысында көшпелілердің қоғамдық ерекшеліктеріне, маңыздылығына көңіл аударылып, ғылымитеориялық талқылауға қатынасқандардың көпшілігінің пікірлері бойынша, Орта Азия мен Қазақтандағы сол кезеңдердегі көшпелілер қоғамындағы қалыптасқан ерекше феодалдық формация концепциясы мойындалды [9]. Ғалымдар В.Ф.Шаяхметов, С.И.Ильясов, С.Е.Толыбеков, көшпенділердегі феодалдық қатынастардың ерекшелігін, феодалдық эксплуатацияның экономикалық жəне феодалдық қанаудың негізін құрайтын жерге меншіктіктің жоқтығынан көрді. Олардың пікірі бойынша, феодалдық меншіктілік жер мен жайылымға емес,малға ғана феодалдық меншіктілік болуы тиістілігін қолдаған[10]. Бірақ сессияға қатынасушылар ғалымдардың жоғарыдағы пікірлеріне қарсы шығып, көшпенділердің негізгі өндіріс құралдарына жердің жататындығын, ал қоғамдық қатынастардың негізіне, отырықшы тайпалардағыдай феодалдық меншіктіліктің тек жерге ғана қатынастылығын мойындаған жəне патриархалды феодалдық қатынастарды, сессияға қатынасушылардың пікірлері бойынша феодалдық екендігі мойындалған жəне олардың феодализмге тəн экономикалық заңдар негізінде дамитындығы айтылған. Такшкенттегі 1954 жылғы ғылымитеориялық сессия Орта Азия мен Қазақстандағы көшпелі халықтар мемлекеттілігінің алғышарттары, ерекше феодалдық формация туралы қортындыларының маңыздылығын басқа да белгілі ғалымдар Л.Гумплович жəне Б.Я.Владимирцов қолдаған. Мысалы Л.Гумплович көшпелілердегі феодализмнің ерекшеліктерін айта келіп, «біз мемлекеттің ең маңызды бөлігі таптар мен сословиялардың пайда болғандығын мойындаймыз.Сондай тайпалардан мемлекет пайда болды. Тек солар ғана мемлекеттің алғы шарттары бола алады» [11] деген қорытынды жасайды. Б.Я.Владимирцов «Көшпелі феодализм» еориясында көшпелілердегі париархалдыфеодалдық қатынастар – ерекше феодализм жəне отырықшы, жер өңдеуші халықтардың феодализмінен мүлдем өзгеше жəне «ерекше өндіріс жолын» [12] құрайтындығын атап көрсеткен.
Сонымен, ғылымитеориялық негізде,көшпелілердегі патриархалдыфеодалдық қатынастар жеткілікті түрде тұрақты болды жəне феодалдық қатынастар пайда болып, 266
рулық алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауына сəйкес дамыды [13]. «Қазақстан осы ғасырдың бас кезіне дейін тарих көшінің табиғи даму жолында қалыптасқан құндылықтарымен біте қайнасқан тұтастығын сақтай білген дəстүрлі көшпелі қоғам еді»[14].
Ал көшпелі халықтардың мемлекеттілігінің пайда болуындағы негізгі факторға, əрдайым өз ерекшелігімен сақталып келген патриархалды жанұя мен ауылды жəне əдет ғұрыпқа сіңген адамгершілік тұтастықты жатқызуға болады. «Жанұяның бұл сияқты үлгісі тарихи жаралымының табиғи негізін құраған, одан əрі қауым, ру, тайпа, тайпалар одағы,жүз, ең соңында қазақ халқы болып, табиғи қоғамдастыққа ұласып отырған»[15].
1 Назарбаев Н.Ə. Тарих тоқынында.Алматы,1999. 2 Чулошников А. Очерки истории казаккиригизского народа...Оренбург. Ч.1. 1924 3 Попов Г.А. Очерки по истории Якутии. Якутск,1924. 4 Логутов Н.А. Очерк родового быта казахов... «Записки Семипалатинского отдела общества изучения Казахстан»,1929. 5 Потапов Л.П. О сущности патриархальнофеодальных отношений у кочевых народов Средней Азии и Казахстана//Материалы конференции. Такент,1955. 6 Семенюк Г.И. Проблемы истории кочевых племен и народов периода феодализма. Калинин,1974. 7бет. 7 Попов Л.П. Там же 8 Тогжанов Г. О казахском ауле. КзылОрда,1927; Погорельский П.В. и Башраков В.С. Экономика кочевого аула Киргизстана. М. 1930. 9 Материалы научной сессии.Такент,1954. 5060 беттер. 10 Семенюк Г.И. Проблемы истории кочевых племен и народов периода феодализма. Калинин.1974. 11бет 11 Бұл да сол жерде.12бет 12 Гумплович Л. СПб.1910.47,120121беттер 13 Владимирцов Б.Я. Общественый строй монголов.Монгольский кочевой феодализм. Л. 1934.1011беттер. 14 Материвалы Ташкентской научной сессии.133бет. 15 Назарбаев Н.Ə. Тарих толқынында. Алматы,1999 23,33беттер.
УДК 336. 741. 28 жүктеу/скачать 7,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|