Қарқаралы, Қазылық, Жатушы едің жазылып

]]]] 
Қарқаралы  
]]]] 
33
Спасск заводы маңындағы кен орындары.
Спасск мыс зауытының орны Қарағанды қаласынан оңтүстікке қарай 42
шақырым жерде, Соқыр өзенінің саласы Көкөзек өзенінің бойындағы Ақбұйрат
алқабында орналасқан. Осы зауыттан қашық емес жерде мыс алған 2 ескі кен
орыны бар, бірі Спасск, екіншісі Воскресенский. Екеуі ұзақ уақыт Спасск мыс за-
уытын мыс кенімен қамтамасыз етіп тұрған, олар тек Успен кен орны
ашылғаннан кейін ғана жабылды. Спасск мыс зауытында 1861 жылдан 1917 жылға
дейін 2417617 пұт таза мыс қорытылған. Спасск кен орны Спасск зауытынан 1,5
шақырым шығысқа қарай, төбенің баурайында жатыр. Воскресенск кен орыны
Спасск заводынан 6 шақырым солтүстік-шығысқа қарай орналасқан. Мыс кені пор-
фирлі тас жыныстарының арасынан жасыл және көкшіл түс түрінде кездеседі.
Бір кездерде терең қазылған карьерлер қазір құлаған. Осы кеніш 1858-1875 жыл-
дар арасында Спасск заводына 26587 пұт мыс кеніш берген, кеңдегі мыс 13,6% бо-
лады. Спасск зауытының маңында ара-қашықтығы 1,5-6 шаќырым аралығында
көптеген ежелгі кен орындарының үлкен үйінділерімен анық байқалатын іздері бар.
Соның бірі, Сораш және Байдаулет ежелгі кен орындары. Жетімшоқы ежелгі кен
орны Спасск зауытынан солтүстік-солтүстік-батысқа ќарай 17 км-де,
Ќарағандыдан оңтүстік-батысқа қарай 30 км-де орналасќан.
Бесшоқы кен орны.
Бесшоқы кен орны Шет ауданындағы Кеншоқы ауылынан оңтүстік-ба-
тысќа ќарай 12 км қашықтықта, Кеншоқы сайында жатыр. Ежелгі кен орнының
айналасын Бесшоқы таулар жүйесі алып жатыр. Бесшоқы кен орнына солтүстік
жағынан Алмалы ежелгі кен тобы жалғасады, одан әрі Сарыоба, әріректе Алабұға
кен орны бар. Бесшоқы кен орнынан шығысқа қарай Кїздіадыр және Қараоба мыс кен
орындары орналасќан.
Бесшоқыдағы тотыққан мыс минералдарынан гипергендік түрлер-азурит, вад,
малахит кездеседі, оның ішінде малахит және церуссит басым. Мұндағы рудалы
желінің ұзындығы 220 м.
Алмалы мыс кен орындары.
Мыс кенінің Алмалы тобы Шет ауданында, Бесшоқыдан шамамен 20 км
солтүстікке қарай орналасқан. Бұл топқа Ольгинск-Алмалы, Сарыадыр,
Жаманқойтас, Новая жила, Сырғанақ, Қараоба кен орындары кіреді.
Олардың арасында ең шеткісі Ольгинск-Алмалы кенші Сарыоба тауының
етегіне орналасқан, жанынан 4-4,5 км жерден Шерубай өзені өтеді. Кен орнының
тотыққан кен өзегі 500 м созылып жатыр, қалыңдығы 3 м. Осы кен өзегінің бо-
йында 18 ескі кен қазған орындар жатыр, ұзындығы 0,5 км. Ежелгі кен орындары
онша терең емес, көп жағдайларда ішіне қарай құлаған.
Алмалы-Ақбиік солтүстік-батысқа қарай 750-800 м жерде орналасқан. Мыс
кені байқалатын желінің ұзындығы 320, ені 80 м жерді алады. Осы аумақта зерт-
теулер барысында жалпы саны 24 көне кен алған орындар анықталды, бұлардың
ұзындықтары 5-20 м, ендері 1-10 м. Бұл жердің негізгі гипергенді минералдары -
малахит пен азурит. Әсіресе кең тарағаны малахит болып табылады.
Сарыадыр кен орны.
Бұл кен орны Жаманқойтас кенішінен оңтүстік-батысқа қарай 2 км жерде
жатыр. Тотыққан мыс кенінің өзегі 200 ш. м жерді алады. Осы алаңда ұзындығы 70
м шамасындағы біршама аз кенді телімге салынған 8 ежелгі кен қазған орын кез-
деседі. Мұндағы жасыл түс байқалатын құмайттар қабаты 1-ден 10-м барады.
Күздіадыр қорғасын-мыс кени орны.
Күздіадыр кениорны қазан революциясына дейін «Рождественский кеніші»
деген атпен белгілі болған. Бұл кеніш Шет ауданындағы Ақшатау кентінен
солтүстікке қарай 20 км жердегі Күздіадыр сайында орналасқан. Тотыққан мыс
кені 8 өзек болып параллелді түрде орналасады, негізгі минералдары - азурит, куп-
рит, лимотит жјне малахит. Церуссит кең тараған. Осы 8 кенді өзектің бойынан
көне дәуірлерге жататын жалпы саны 49 ашық кен қазған орны табылды.
Көне дәуірде мыс кенін алған Алтынтөбе кеніші Қарағанды облысының
Бұхаржырау ауданына қарасты қазіргі Шешенқара ауылынан оңтүстікке қарай 20
км қашықтықта, Нұраның сол жақ саласы Алтынсу өзенінің бойында орналасқан.
Осы жерден 24 ежелгі кен қазған орындар табылды.
Бұл көне кен орындары өңдіру тәсілі жағынан ашық карьерлер қатарына жатады,
көлемдері ұзынынан 2-33 м, ендері 1-20 м дейін жетеді, ал тереңдіктері 0,2-5 м.
Осы маңайда тереңдігі 2 м, ал кірер аузының аумағы 2x1 м көне шахта табылды.
Қазіргі күнде бұл шахтаның төменгі бөлігі құлап, бітеліп ќалған.
№1 және №2 көне карьерлерден шыққан үйінді арасынан қыштан жасалған
ыдыстардың сынықтары мен тотыққан кентас бөлшектері көптеп кездесті.
Қыштан жасалған ыдыстар сыртқы өрнегі және құрамы жағынан екіге бөлінеді:
Бірінші топтағы ыдыстардың қабырғалары жұқа, тарақты қалыппен
түсірілген, штрихталған тең қабырғалы үш бұрыштар, горизонталь меандрлар

түріндегі өрнектері бар.
Екінші топтағы керамикаєа қабырғалары қалың, сырты өрнексіз қыш ыды-
стар жатады.
Кен қазған карьерлердің қасында ежелгі мыс балқытушылардың қонысы
бар екендігі анықталды. Мұндағы үй орындарының көлемдері шамамен 12-20х10-15
м, тереңдігі 0,4-0,5 м. Үй орындарын белгілейтін шұңқырлардан да қыш
ыдыстардың сынықтары көптеп табылды. Бұл фрагменттер аталмыш каьер-
лерден табылған керамикамен сәйкеседі. Алтынтөбеден табылған қыш ыдыстар
Орталық Қазақстанның орта және соңғы қола дәуірлеріне жататын
қоныстарынан табылған қыш ыдыстарға ұқсас, сондықтан бұл кеніш б. з. д. 2-
мыңжылдықтың аяғы - І-мыңжылдықтың басында жұмыс істеген деп ұйғаруға бо-
лады.
Алтынтөбе кенішінің жанында зерттелген қола дәуірінің қорымынан
табылған қола заттардан қалайының мөлшері көп екендігін байќаймыз. Сарапқа
түскен барлығы 13 бұйымның 10-ы мыс пен қалайының қоспасынан жасалған.
Мұндағы қалайының ара салмағы 10-20% барады. Басқа да кейбір заттар
қалайылы немесе қалайылы-қорғасынды қоладан құйылған.
Қорымнан табылған қола заттардың құрамын Алтынтөбе көне кенішінің
кентасының геохимиялық сараптамаларының деректерімен салыстыра келе
мыстың алтынтөбелік ерекше тобын бөліп шығаруға болады. Осы топтағы
мыстың жекелеген үлгілері сонау Шығыс Европаға дейін тараған сияқты [4].
Құрамына кеніш, қоныс және қорым кіретін Алтынтөбе кешені Шығыс
Сарыарқаның қола дәуірінің бірегей ескерткіші болып табылады. Қыш ыдыстарға
қарағанда кеніш пен қоныс бір мезгілде өмір сүрген және Алтынтөбе кенішін осы
қоныстың тұрғындары игерген (қазған).
Сарыбұлақ (Илышское) мыс кен орны Қарағанды обылысының Шет
ауданындағы Қызылтау (бұрынғы К.Мыңбаев атындағы совхоз) ауылы маңында,
қола дәуірінің металлургтері мекені - Атасу-1 қонысынан шығысқа қарай 18 км
жерде.
Мыс кенінің карьерлері шығыстан батысқа созылып жатқан аласалау
төбелердің ортасында жатыр, тотыққан мыс кенінің негізгі минералдары -мала-
хит, азурит және хризоколла. Сарыбұлақтан ашық карьерлік әдіспен қазылған бес
ескі кен орны табылды. Соның ішінде №4 карьердің үйіндісіне қазба жұмысы
жүргізілген уақытта 30-35 см тереңдіктен құты тәріздес ыдыстардың 21 фраг-
менті табылды.
Қыш ыдыстардың ауыздары кең, ал орта тұсы бүйірлі болып келеді.
Ыдыстардың кейбір фрагменттері өрнектелген, онда екі қатар жүргізілген кан-
нелюрлер, қиғаш және горизонталды сызықтар жиі кездеседі. Ыдыстардың
көпшілік сынықтары өрнексіз болып келеді. Сарыбұлақ кен орнынан табылған
қыштан жасалған ыдыстардағы өрнектер Атасу-1 қонысынан немесе Атасудан
оңтүстік-батысқа қарай 10 км қашықтыққа орналасқан Мыржық көне қонысынан
табылып отырған ыдыстардың өрнектеріне ұқсас.
Кен орнынан қыш ыдыстармен бірге қойдың сүйектері, екі кесек мыс шлагі,
күлдің қалдықтары табылды. Сарыбұлақ кен орнынан алынған тотыққан мыс кені
құрамы жағынан 3,5% мыстан, 0,8% қорғасыннан және 1,0% мырыштан тұрады.
Осы кен орнының №2 карьерінің жиегін қазған кезде, 40 см тереңдіктен ежелгі
металургтердің тас шапқысы табылса, №3 карьердің жиегінен тас балға та-
былды. Болжам бойынша, Сарыбұлақ кенішімен Атасу-1 қонысы бір мезгілде өмір
сүргенге ұқсайды.
Орталық Қазақстан экспедициясының ізденістері барысында табылған ес-
керткіштер қатарында Босаға көне мыс кеніші бар. Ол Шет ауданындағы Босаға
стансасынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км жерде орналасқан. Бұл жерде  кіші
көлемдегі 18 көне карьер мен 1 шахта тіркелді. Бұл көне орындар бір кішірек төбе
баурайында, солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа созыла орналасады.
Спасск-Успен  зонасының  ең  шеткі  оңтүстік-батыс  ескерткіштеріне
Кенқазған мыс кен орыны жатады. Ол Солтүстік Бетпақдалада, Мұңлы  кіші
көлемдегі 18 көне каръер мен 1 шахта тіркелді. Бұл кґне орындар бір кішірек төбе
баурайында, солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа созыла орналасады.
Спасск-Успен зонасының ең шеткі оѕтүстік-батыс ескерткіштеріне Кенќазған
мыс кен орыны жатады. Ол Солтүстік Бетпаќдалада, Мұңлы тауынан оңтүстік-
шығысќа ќарай 18 км жерде орналасќан. Кеніш аумағында ұзындығы 500 м, ені 100
м, ќазіргі тереңдігі 5-10 м болатын ірі көне карьер бар.
Карьердің шегіндегі кендену іздері басым шаќпаќтасталған және темірленген
ќұмайтты-балшыќты жыныстарда байќалады. Минералдардан бұнда, негізінен,
малахит, куприт, хризоколла, азурит бар.
Кенќазған мыс кенінін үлгілерінен алынған спектралдыќ сараптама нәтижесін пай-
далау барысында осы кенорнынан қанша металл балќытылғанын есептеуге
]]]] 
Қарқаралы  
]]]] 
34

мүмкіндік туды. Мұндағы кентастың ќұрамындағы мыс мөлшері 20% шамасында
болған деп есептелді. Егер ежелгі металлургтер мыс кентасынан 20-30% ғана
таза мыс өндіре алған деп болжамдағанның өзінде, көне Кенќазған мыс кенорны
шамамен 30-50 мың тонна мыс берген.
Солтүстік Балхаш маңындағы кен орындар
Солтүстік Балхаш географиялыќ және геологиялыќ жағынан екі облысќа бөлінеді,
олар: Солтүстік-шығыс және Солтүстік-батыс Балхаш
маңы.
Солтүстік-Шығыс Балхаш маңының аумағы Баќанас, Тоќырауын өзендері
мен Балхаш көлі аралығындағы біртұтас ұланғайыр жерді алып жатыр. Бұл
ќатты денудацияланған таулы-шоќылы-жазыќты өлке. Алќаптың ќазіргі бет-
кейлері Балќашќа ќарай тмендейді, тек суайрыќтыќ жерлерде ғана таулы, басќа
тұстарында ұсаќ шоќылы-жазыќты болып келеді. Оңтүстік-батыстан
солтүстік-шығысќа ќарай созыла орналасќан Торетай, Ќалмаќемел, Ќызылтас,
Ќотанемел, Текетас, Саяќ тау тізбелері Баќанас- Тоќырауын суайрығын ќұрайды.
Саяќ кенорындары Солтүстік-батыс Балќаш маңында, Балќаш көлінен
солтүстікке ќарай 45, Балќаш ќаласынан шығысќа ќарай 170-180 км жерде орна-
ласќан. Ќұрамына Молдыбай, Саяќ-1,-5, Тастау, Жамбас рудниктері кіретін кенді
төбелер тобы шамамен 200 ш. км жерді алып жатыр. Бұл -беткейлері тегістеу,
аласалау шоќылыќтар өлкесі. Мұнда өзара параллель екі зона бар - шығыс және
батыс. Оның ішінде шығыс зонада мыс орналасќан, ол мыс-магнетитті телім деп
аталады. Батыс зонада кобальт болғандыќтан, мұны кобальттыќ телім деп
атады. Кентастар скарндыќ ќұрылымдармен және интрузивтік, туф-шөгінді ке-
шенді жыныстармен үзілген өзектер, ұялар, штоктар түрінде орналасады. Кенді
денелердің ќалыңдығы 20 м-ге дейін. Кең таралған гипергендік минералдарға ли-
монит, малахит, хризоколла жатады, аздаған азурит кездеседі.
Саяќтың тотыќќан мысты аймағында жүздеген өґне кен алған орындар та-
былды, мұның денін геологиялыќ барлау партиясы ашты. 1970-ші жылдардың ба-
сында мұнда академик Ә.Х.Марғұлан ізденістер жүргізіп, Саяќ-6 мен Берікќараның
көне карьерлерінен тотыќќан кентастар мен шлактардың үлгілерін жинады. 1980-
ж. осы Саяќ маңының ескі кен орындарын зерделеу маќсатында Орталыќ Ќазаќс-
тан экспедициясының М.Ќ.Ќадырбаев пен С.Ұ.Жауымбаев басќарған арнаулы
тобы ұйымдастырылды. Осының нәтижесінде бір-біріне жаќын орналасќан Саяќ-
6, Молдыбай, Тастау, өзекті Берікќара, Жамбас сияќты көне кен алған орындар
ашылды.
1. Молдыбай кен орыны Саяќ кентінен солтүстік шығысќа ќарай 12 км, ќазіргі
Саяќ-1 карьерінен 200-250 м жерде орын тепкен. Жер бедері аласа төбелі болып ке-
леді. Мұнда солтүстіктен оңтүстікке ќарай созыла бағытталған 13 көне кен
алған орындар табылды. Кен байќалымы онша үлкен емес, ұзындығы 400 м. Осы
жерде түрлі көлемдегі көне орындар орналасќан. Кішілерінің, яғни шағын
шұңќыршалар мен барлау ќазбаларының ұзындығы 3-4 м, ал тереңдігі 0,3-0,4 м
ғана. Орташа кен орындардың ұзындығы 15-28 м, ені 8 м, тереңдігі 0,5-1,2 м.
Ұзындығы 30-60 м, ені 10-20 м, тереңдігі 4 м, үлкен үйінділермен ќоршалып жатќан
кен орындары ірілеріне жатады. Бұл жердегі негізгі тотыќќан минерал малахит,
сиректеу азурит кездеседі.
2.Саяќ-1 көне кен орыны Молдыбай кенішінен 200-250 м-де орналасќан. Бұнда көне
кен алған орындардың бірнеше тобы бар.  Тіркелген көне орындардың өлшемдері:
ұзындыќтары 7-8- ден 80-90 м-ге дейін, ендері 40-50 м, е тереңдіктері 0,5 м шама-
сында. Көптеген карьерлер геологиялыќ барлау IV орларымен тілінген, мұның өзі
көне үйінділердің тереңдігі мен ќабаттарын байќауға мүмкіндік береді.
3. Саяќ-2 кен орыны Саяќ-1 кенішінен батысына ќарай 1,2 км жерде, кішігірім
төбелер ортасында орналасќан. Ќазіргі кезде, бұл жерде үлкен үйінділері бар жаңа
карьер орналасќан. Н.И. Наковниктің және басќа геологтардың деректері бо-
йынша, жаңа заманның жұмыстарына дейін мұнда ұзындығы 1 км жерде батыстан
шығысќа ќарай созыла орналасќан ондаған көне кен алған орындар болған. Кейінгі
зерттеулер бұл жерде жалпы саны 58, ашыќ каръер түрінде бірнеше топтарға
бөлінген көне кен алған орындардың саќталғанын көрсетті. Мәселен, батыс
топта 12 орын саќталған, олардың 1-і басќалардан үлкендеу - ұзындығы 85-90 м,
ені 25-27 м, тереңдігі 2,3 м. Түбінде тереңдігі 0,5 м болатын 2 шұңќыр байќалады.
Бұдан басќа карьерлер мөлшері жағынан бір деңгейлес.
4.Саяќ-3 көне кен алған орыны Саяќ-3 кенішінен 3,5 км солтүстік-батысќа ќарай
орналасќан. Мұнда да ќазір жаңа карьер бар. Кенді зона 250 м ендікпен 1 км
ұзындыќќа созылып жатыр. Тотыќќан мыстың кентастануы азбес пен шыныта-
стыќ (кварциттік) порфирлер түйісуінде байќалады. Кентастану бір-бірінен 200 м
ќашыќтыќта орналасќан 2 параллель зона арќылы байќалады. Мыстанған шы-
нытасты порфирлер зонасында барлығы 23 көне кен алған орындар тіркелді.
Мөлшерлері бойынша олар 3 топќа бөлінеді. Мұның ішіндегі ең үлкен карьер тип-
]]]] 
Қарқаралы  
]]]] 
35

тес орындардың ұзындығы 25-55 м, ені 3-12 м, тереңдігі 0,9-1,9 м.
5.Саяќ-5-өзекті ескі мыс кен орны Саяќ-3 кенішінен батысќа ќарай 2,3 км
жерде, төбелер арасында орналасќан. Мұнда  1980-ж. ОЌАЭ зерттеулер
жүргізді. Көне кеніш біршама жаќсы саќталған. Байырғы кен алған орындар бір-бі-
рінен 250 м ќашыќтыќта, кен өзегі оңтүстіктен солтүстікке ќарай созыла орна-
ласќан. Шығыс топта 11 ашыќ түрдегі кен алған орын тіркелді. Мұның ішінде
№1-4 орындар көлемі жағынан біртектес: ұзындыќтары 6-10 м, ендері 3-5 м.
Карьерлердің үйінділері бірімен бірі жалғасып жатыр. № 6, 7, 8, 9 карьерлер орташа
деп есептеледі, ұзындыќтары 15-20 м, ендері 8-10 м. №5 карьер ең ірісі болып са-
налады, мұның ұзындығы 35 м. Айналасында жалпаќтығы 10 м баратын үйінділер
бар. Батыс топта солтүстіктен оңтұстікке ќарай тізбектеле орналасќан 9 ескі
кен алған орын бар. Мұнда, негізінен, ұзындығы 20-40 м, ені 8-12 м болатын ірі карь-
ерлер орналасады. Тереңдіктері 1,2-ден 3 м-ге дейін.
6. Саяќ-5 көне мыс кен орны Саяќ-4 кенішінен оңтүстікке ќарай 2 км жерде,
ұсаќ шоќылы алќапта орналасќан. Мұнда Ә.Х.Марғұлан зерттеу
жүргізді. 
7. Ежелгі Тастау кен орыны Саяќ-2 мен Саяќ-3 кеніштері ортасында орна-
ласќан.  Бұл жерде де жаңа карьер іске ќосылған.  Мұнда  ежелгі
кеншілердің кен алған орындарының оңтүстіктен солтүстікке бағытталған 2
тобы табылды. Бірінші топта шынытастыќ өзекте 3 орын бар. № 1 орынның
пішіні дөңгелек, диаметрі 20 м. Екінші орын ұзынша пішіндес, ұзындығы 26 м, ені 8
м. Үшінші орын бұдан 40 м ќашыќтыќта орналасады. Оның көлемі 11-25 м. Бұл
карьерлердің ќазіргі тереңдігі 1,5 м-ден 3,7 м-ге дейін. Бірінші топтан солтүстікке
ќарай 300 м жерде екінші топќа жататын 2 орын саќталған.
Көлемдері 10-15 және 6-15 м. Түптері саяздау келеді. 
8. Берікќара-өзекті кен орны Саяќ-5 кенішінен оңтүстікке ќарай 2,5 км, Саяќ
кентінен солтүстік-батысќа ќарай 10 км жерде орналасќан. Алќап
аласатөбелі. Мұнда көне мыс кенін алған солтүстіктен тік оңтүстікке
бағытталған карьердің 5 тобы тіркелді. Негізгі орындар үлкен үйінділері бар
карьерлер түрінде. Көлемдері: ұзындыќтары 5-15 м, ендері 3-10 м. Кейде ұзындығы
60-80 м болатын ірі карьерлер де кездеседі. Берікќарада жалпы саны
36 ескі кен алған орындар бар.
9.Саяќ топтарының ең оѕтүстігінде Жамбас көне кен алған орындары бар.
Бұл Берікќара-өзекті орнынан оңтүстікке ќарай 6,5 км жерде орналасќан.
10. Саяќтан онша ќашыќ емес жерде кендері екінші шынытастыќтармен
(кварциттермен) түзілген мысты-колчеданды Тесіктас кен орны барланды. Оның
көне кен алған орындары Тесіктас тауынан солтүстік-батысќа ќарай 6 км жерде
орналасќан.  Мұндағы  21  кен  алу орындары  батыстан  шығысќа бағытталған.
Ара ќашыќтыќтары шамамен 5-10 м.  Тереңдіктері 0,5 м, ұзындыќтары 30 м-ге
дейін, ендері 5-12 м. Солтүстік-батыс Балќаш маңы алќабы Тоќырауын мен
Жамшы өзендерінің арасын алып жатќан жазыќты ќамтиды. Оңтүстігінде аумаќ
Балќаш көлімен, солтүстігінде Бектауата тауларымен шектеседі. Алыстан ќа-
рауытып Ќоңырат төбелері көрінеді.
1. Ќоңырат мысты кен орны Балќаш ќаласынан 17 км жерде, аласа төбелер
баурайында орналасќан. Кенді телім гранодиорит-порфирлер мен шынытасты
диорит-порфирлер үстінде орналасќан мысты екінші шынытастыќтардың
шоғыры түрінде байќалады. Кенді минералдардың маңызды бөлігі екінші шыныта-
стыќтарда тарамдар түрінде де кездеседі. Тереңдігі 50 м баратын тотыќќан
зонаның үлкен ќоры бар. Мұнда еѕ көп тараған минерал малахит, одан кейінгі
орынды азурит алады. Тотыќќан зонаның жалпы ауданы шамамен 250000 ш. м ау-
маќты алады. Мұны алғаш ашќан М.П.Русаков өз жазбаларында бұл аумаќта бір-
неше ескі кен алған орындар («ќалмаќ шұңќырлары») бар екенін атап өткен [6].
1979 ж ОЌАЭ-ныѕ С.Ұ.Жауымбаев басќарған тобы Ќоңырат маңындағы Ќара-
бас, Соќыр және Шорабек сияќты байырғы кен алу орындарын зерттеді.
2. Ќарабас кен орыны Ќоңыраттан батыс-солтүстік-батысќа ќарай 23-25, Бал-
хаш көлінен 20 км жерде орналасќан. Кен орны төірегінде баялыш пен жусаннан
басќа   өсімдік   атаулы   жоќ   десе   болғандай. Ќоңыраттан айырмашылығы,
Ќарабастың тотыќќан кендері тұтас емес, жеке шағын
шоғырлар түрінде ќалыптасќан. Мұнда тереңдіктері 1-ден 3 м-ге баратын 6 көне
кен алған орын саќталған.
3. Гүлшат мыс кен орыны Балќаш ќаласынан оңтүстік-батысќа ќарай 50 км ќа-
шыќтыќта. Генетикалыќ топтары бойынша, кен орны мысты-колчеданды не-
месе кен ќұрамында ќорғасын (6-7%) мен мырыш (9% -ке дейін) бар полиметалды
кендер түрінде. Кенді дене паста тәріздес және ұя тәріздес түрлермен ізбесті ќа-
баттарда байќалады. Тотыќќан зонаның тереңдігі 20-25 м. Мыс минералдары-
нан бұл зонада ең бастылары малахит, азурит, хризолла болып табылады.
Тотыќќан кендердің көлемі онша үлкен емес: 400 м ұзындыќта, 200 м жалпаќ-
]]]] 
Қарқаралы  
]]]] 
36

тыќта болып келеді. Бұл алаңда ежелгі кен алу орындары батыстан шығысќа
ќарай бағытталған үш топта орналасќан. Көлемдері әртүрлі барлығы 12 карьер
табылды. № 8 карьер ең ірісі болып шыќты. Оның тереңдігі 6,5-7 м. Тотыќќан
кендер охра және малахит түрінде. Кен алған орынның жер ќыртысында тотыќ-
ќан кендер галенит пен халькопирит түріндегі тұтас жатќан сульфиттермен ал-
масќан.
Жалпы алғанда, Успен-Спасск зонасының тотыќќан мысты кендерінің
ќұрамына әркелкілік тән. Алтынтөбе кентасында аширит элементтері кездеседі,
Бесшоќыда ќорғасынның көп араласуымен ерекшеленеді, ал Күздіадыр кендерінде
ќорғасынды-мырыш басым. Кенќазған, Босаға мен Сарыбұлаќ кендерінің спек-
тралды сараптамалары мұнда ќорғасын, мырыш, барий мен темірдің жоғарғы
деңгейде араласќанын көрсетті. Балќаш маңы өлкелерінің кенді көздеріне келетін
болсаќ, мұнда Саяќ кен орны 2 зонамен ерекшеленеді: шығыстағы мысты-мышь-
якты және батыстағы мысты-кобальтты зоналар. Гүлшат кен орны полиме-
талдыќ түрге жатады, мұның кентасында 6-7%, 8-9% мырыш кездеседі.
Айта кететін жәйт, Орталыќ Ќазаќстанның ќоласында, шлактар мен
тотыќќан кентастарында мырыш көп мөлшерде кездеседі (10-12%), ал басќа
аймаќтардың ќоласында ол жоќ. Көне дәуірде тек Саяќ тобынан ғана мышьякты
ќолалар алынған, ал Сарыарќаның басќа өлкелерінде ќоланы мысќа 5-тен 12 % де-
йінгі мөлшерде ќалайы ќоса отырып алған болуы керек. Шлактарға жасалынған
спектралды сараптамалар мен ќоныс, ќорымдардан табылған археологиялыќ
заттарға ќарағанда, серіктес элементтердің (темір, ќорєасын, мырыш) бір бөлігі
шлактарға кетіп отырған. Ќалайыны ежелгі металлургтер жергілікті   кен   орын-
дарынан   алған   деп   болжамдаймыз.   Геологиялыќ  орналасќан. ІПығыс топта
11 ашыќ түрдегі кен алған орын тіркелді. Мұның ішінде №1-4 орындар көлемі
жағынан біртектес: ұзындыќтары 6-10 м, ендері 3-5 м. Карьерлердің үйінділері бі-
рімен бірі жалғасып жатыр. № 6, 7, 8, 9 карьерлер орташа деп есептеледі,
ұзындыќтары 15-20 м, ендері 8-10 м. №5 карьер ең ірісі болып саналады, мұның
ұзындығы 35 м. Айналасында жалпаќтығы 10 м баратын үйінділер бар. Батыс
топта солтүстіктен оңтүстікке ќарай тізбектеле орналасќан 9 ескі кен алған
орын бар. Мұнда, негізінен, ұзындығы 20-40 м, ені 8-12 м болатын ірі карьерлер ор-
наласады. Тереңдіктері 1,2-ден 3 м-ге дейін.
6. Саяќ-5 көне мыс кен орыны Саяќ-4 кенішінен оңтүстікке ќарай 2 км жерде,
ұсаќ шоќылы алќапта орналасќан. Мұнда Ә.Х.Марғұлан зерттеу
жүргізді. 
7. Ежелгі Тастау кен орыны Саяќ-2 мен Саяќ-3 кеніштері ортасында орна-
ласќан.  Бұл жерде де жаңа карьер іске ќосылған.  Мұнда  ежелгі
кеншілердің кен алған орындарының оңтүстіктен солтүстікке бағытталған 2
тобы табылды. Бірінші топта шынытастыќ өзекте 3 орын бар. № 1 орынның
пішіні дөңгелек, диаметрі 20 м. Екінші орын ұзынша пішіндес, ұзындығы 26 м, ені 8
м. Үшінші орын бұдан 40 м ќашыќтыќта орналасады. Оның көлемі 11-25 м. Бұл
карьерлердің ќазіргі тереңдігі 1,5 м-ден 3,7 м-ге дейін. Бірінші топтан солтүстікке
ќарай 300 м жерде екінші топќа жататын 2 орын саќталған.
Көлемдері 10-15 және 6-15 м. Түптері саяздау келеді.
8. Берікќара-өзекті кен орны Саяќ-5 кенішінен оңтүстікке ќарай 2,5 км, Саяќ
кентінен солтүстік-батысќа ќарай 10 км жерде орналасќан. Алќап
аласатөбелі. Мұнда көне мыс кенін алған солтүстіктен тік оңтүстікке
бағытталған карьердің 5 тобы тіркелді. Негізгі орындар үлкен үйінділері бар
карьерлер түрінде. Көлемдері: ұзындыќтары 5-15 м, ендері 3-10 м. Кейде ұзындығы
60-80 м болатын ірі карьерлер де кездеседі. Берікќарада жалпы саны
36 ескі кен алған орындар бар.
9. Саяќ топтарының ең отүстігінде Жамбас көне кен алған орындары бар.
Бұл Берікќара-өзекті орнынан оңтүстікке ќарай 6,5 км жерде орналасќан.
10. Саяќтан онша ќашыќ емес жерде кендері екінші шынытастыќтармен
(кварциттермен) түзілген мысты-колчеданды Тесіктас кен орны барланды. Оның
көне кен алған орындары Тесіктас тауынан солтүстік-батысќа ќарай 6 км жерде
орналасќан. Мұндағы 21  кен алу орындары  батыстан шығысќа бағытталған.
Ара ќашыќтыќтары шамамен  5-10 м.  Тереңдіктері 0,5  м, ұзындыќтары 30 м-ге
дейін, ендері 5-12 м. Солтүстік-батыс Балќаш маңы алќабы Тоќырауын мен
Жамшы өзендерінің арасын алып жатќан жазыќты ќамтиды. Оѕтүстігінде аумаќ
Балќаш көлімен, солтүстігінде Бектауата тауларымен шектеседі. Алыстан ќа-
рауытып Ќоңырат төбелері көрінеді.
1. Ќоңырат мысты кенорны Балќаш ќаласынан 17 км жерде, аласа төбелер
баурайында орналасќан. Кенді телім гранодиорит-порфирлер мен шынытасты
диорит-порфирлер үстінде орналасќан мысты екінші шынытастыќтардың
шоғыры түрінде байќалады. Кенді минералдардың маңызды бөлігі екінші шыныта-
стыќтарда тарамдар түрінде де кездеседі. Тереңдігі 50 м баратын  тотыќќан
]]]] 
Қарқаралы  
]]]] 
37

]]]] 
Қарқаралы  
]]]] 
38
зонаның үлкен ќоры бар. Мұнда ең көп тараған минерал малахит, одан кейінгі
орынды азурит алады. Тотыќќан зонаның жалпы ауданы шамамен 250000 ш. м ау-
маќты алады. Мұны алғаш ашќан М.П.Русаков өз жазбаларында бұл аумаќта бір-
неше ескі кен алган орындар («ќалмаќ шұңќырлары») бар екенін  атап өткен [6].
1979 ж ОЌАЭ-ныѕ С.Ұ.Жауымбаев басќарған тобы Ќоңырат маңындағы Ќа-
рабас, Соќыр және Шорабек сияќты байырғы кен алу орындарын зерттеді.  
2. Ќарабас кен орыны Ќоңыраттан батыс-солтүстік-батысќа ќарай 23-
25, Балхаш көлінен 20 км жерде орналасќан. Кен орны төңірегінде баялыш пен жу-
саннан   басќа   өсімдік   атаулы   жоќ   десе   болғандай.   Ќоңыраттан
айырмашылығы, Ќарабастың тотыќќан кендері тұтас емес, жеке шағын
шоғырлар түрінде ќалыптасќан. Мұнда тереңдіктері 1 -ден 3 м-ге баратын 6 көне
кен алған орын саќталған. 
3. Гүлшат мыс кен орыны Балќаш ќаласынан оңтүстік-батысќа ќарай 50
км ќашыќтыќта. Генетикалыќ топтары бойынша, кен орны мысты-колчеданды
немесе кен ќұрамында ќорғасын (6-7%) мен мырыш (9% -ке дейін) бар полиметалды
кендер түрінде. Кенді дене паста тәріздес және ұя тәріздес түрлермен ізбесті ќа-
баттарда байќалады. Тотыќќан зонаның тереңдігі 20-25 м. Мыс минералдарынан
бұл зонада ең бастылары малахит, азурит, хризолла болып табылады. Тотыќќан
кендердің көлемі онша үлкен емес: 400 м ұзындыќта, 200 м жалпаќтыќта болып ке-
леді. Бұл алаңда ежелгі кен алу
орындары батыстан шығысќа ќарай бағытталған үш топта орналасќан.
Көлемдеріәртүрлі барлығы 12 карьер табылды. № 8 карьер ең ірісі болып шыќты.
Оның тереңдігі 6,5-7 м. Тотыќќан кендер охра және малахит түрінде. Кен алған
орынның жер ќыртысында тотыќќан кендер галенит пен халькопирит тїріндегі
тұтас жатќан сульфиттермен алмасќан. 
Жалпы алғанда, Успен-Спасск зонасының тотыќќан мысты кендерінің
ќұрамына әркелкілік тән. Алтынтөбе кентасында аширит элементтері кездеседі,
ол  Бесшоќыда  ќорғасынның көп  араласуымен  ерекшеленеді, ал Күздіадыр кенде-
рінде ќорғасынды-мырыш басым. Кенказған, Босаға мен Сарыбұлаќ кендерінің спек-
тралды сараптамалары мұнда ќорғасын, мырыш, барий мен темірдің жоғарєы
деңгейде араласќанын көрсетті.      Балќаш маңы өлкелерінің кенді көздеріне ке-
летін болсаќ, мұнда 25 Саяќ кен орны 2 зонамен ерекшеленеді: шығыстағы мысты-
мышьякты және батыстағы мысты-кобальтты зоналар. Гүлшат кен орны
полиметалдыќ түрге жатады, мұның кентасында 6-7%, 8-9% мырыш кездеседі.
Айта кететін жәйт, Орталыќ Ќазаќстанның ќоласында, шлактар мен то-
тыќќан кентастарында мырыш көп мөлшерде кездеседі (10-12%), ал басќа
аймаќтардың ќоласында ол жоќ. Көне дәуірде тек Саяќ тобынан ғана мышьякты
ќолалар алынған, ал Сарыарќаның басќа өлкелерінде ќоланы мысќа 5-тен 12 % та
(дейінгі мөлшерде ќалайы ќоса отырып алған болуы керек. Шлактарға жасалынған
спектралды сараптамалар мен ќоныс, ќорымдардан табылған археологиялыќ
заттарға ќарағанда, серіктес элементтердің (темір, ќорғасын, мырыш) бір бөлігі
шлактарға кетіп отырған. Ќалайыны ежелгі металлургтер) жергілікті кен орын-
дарынан алған деп болжамдаймыз. Геологиялык әдебиеттерге сүйенсек, касси-
терит кентастары шашыранды түрде Атасу мен Ұлытау тауларынан кездеседі
(Жилинский С.Б. 1959. 210-бет). 
Жезќазған
Жезќазған мыс кен орны Орталыќ Ќазаќстанның батысында Ұлытауды
оңтүстігін алып жатыр. Бұл өңір геологиялыќ жағынан тау жыныстарына бай,
оның ішінде мыс кенінін 90% жердің терең ќабатындағы сульфидті рудаға, ал 10%
жер бетіне жаќын орналасќан тотыќќан мыс рудасына жатады.
Ќ.Сәтпаевтың айтуынша тотыќќан мыс рудасы жердің жоғарғы ќаба-
тынан бастап 60 м. тереңдікке дейін орналасќан.[2] Ондай кен орындарына
Жезќазған маңындағы Златоуст және Никольск кен орындары жатады, бұл кен
орындарының төменгі ќабаты өте бай сульфидтік және тотыќќан мыс рудасы-
мен араласа басталып жоғарылаған сайын тотыќќан малахит, хризоколла
түрінде кездеседі. 
Жезќазған өңірінің жер ќыртысындағы минералдыќ ќұрам алуан түрлі, бұл
жерде таза мыс кені де, таза күміс те, куприт, малахит, азурит және хризоколла
сияќты мыс рудасының тотыќќан ќабаттары да кездеседі. Ежелгі мыс кенін
ќазған орындар өте сирек саќталған, себебі ол кен орындарын орта ғасырда әрі
ќарай жалғастыра ќазып, жаңа заманда үлкен өндіріс орындарына айналдырған.
Дегенмен Жезќазғанның маындағы саќталған ежелгі кен орындарына мыналар жа-
тады: «Петро», «Покра», Златоуст», «Раймунд», «Спасский», «Никольский»,
«Кресто-Восток», «Кресто-Центр», «Кресто-Запад», «Кресто-Юг» [7].
Бұл кен орындарын ХІХ-ғасырдың екінші жартысында орыс купеці Ушаков
өз меншігіне сатып алып жергілікті атауларын түгелдей өзгертіп жіберген.
Аталған кен орындарының тотыќќан мыс кеніне байы «Кресто» кен орны,

]]]] 
Қарқаралы  
]]]] 
39
ол ХХ-ғасырдың ортасында Н.Валукинский мен Ә.Марғұлан ќазба жұмысын
жүргізген көп ќабатты металлургтер ќонысы Милыќұдыќтың ќасында.
Мыс кен орны ќоныс маңындағы төбенің төрт жағынан да табылады, сон-
дыќтан оларды «Кресто-шығыс», «Орта-кресто», «Кресто-батыс» және «Кре-
сто-оңтүстік» деп шартты түрде атайды. Тотыќќан мыс рудасы 8 метрден 25
метр тереңдікке дейін кездеседі [5].
Кен орнын Н.В.Валукинский зерттеп, Оңтүстік-Крестодан бірнеше ежелгі
замандағы ашыќ карьерлерді тапты, оның ішінде № 1 шұңќырдың ұзындығы 12
м., ені 6 м., ал тереңдігі 2 м., екінші карьердің ұзындығы 30 м., ені 10-12 м., тереңдігі
3-4 м., үшінші карьердің ұзындығы 6 м., тереңдігі 1,5 м. [7].
«Кресто-шығыс» карьерінен ұзындығы 229 м., ені 38,1 м. бір кен орны та-
былды. Ќ.Сатпаевтың айтуынша Жезќазғанның маңындағы ең үлкен ашыќ
карьердің ұзындығы 750 м., ені 50 м., ал тереңдігі 6-8 м. жетеді. [2]
Рудалы Покро ауданы ортада орналасќан, кен орны шағын жотаның бауы-
райында жатыр. Ашыќ карьердің ұзындығы 600 м., тотыќќан мыс кені ќұрамы
жағынан өте бай 15-30 % ќұрайды. 
«Покро» мыс кен орнына батыс жағынан «Петро» мыс кен орны жалғасып
жатыр. Н.Валукинскийдің зерттеуінше бұл жерден бірнеше карьерлермен көлбей
ќазылған штольнилерді кездестіреді, № 1 карьердің ұзындығы 16-18 м., ені 8-10
м., тереңдігі 1,5-2 м., № 2 карьердің ұзындығы 60 м., ені 7 м., тереңдігі 1-4 м. [6]
«Покро» руднигінен 4 км. солтүстікке ќарай Златоуст мыс кен орны
жатыр. Бұл кен орнының ашыќ карьерлері тотыќќан мыс рудасының жер бетіне
шығып жатуына ќарай ќатар-ќатар тізбектеліп келеді, кейбір карьерлердің
тереңдігі 5 м. [3].
«Покро» кен орнынан шығысќа ќарай 3,5 км. ќашыќта «Анненков» ежелгі
кен орны орналасса, осы кен орнынан 1,5 км. шығысќа ќарай «Никольск» руднигі,
«Анненков» руднигінің солтүстігінде 2 км. ќашыќтыќта «Раймунд» руднигі, осы
маңайда 1929 жылы геолог И.С.Яговкин зерттеген Спасск, Карпинск және Коро-
левск мыс кен орындары бар. Оның айтуынша бұл кен орындарының барлығы да
шығыстан батысќа ќарай созылып жатќан ежелгі кен орындарының негізінде
ашылған, кейбіреулерінің ұзындығы 30,5 м., тереңдігі 9 м. дейін жетеді. [5].
Осы өңірді 50-жылдары зерттеген Ә.Марғұлан Спасск руднигіндегі ежелгі
кен орындарының тереңдігі 4 м., Карпинск руднигінде ұзындығы 25, ені 12 м,
тереңдігі 2 м, ал Анненков кен орнынан тереңдігі 7 м. ашыќ карьерлердің кездесе-
тіндігін жазған [3]. 
Жезќазған маңындағы кен орындары тек ашыќ карьерлік әдіспен ғана емес,
көлбей ќазылған штольни түрінде де кездеседі. Мысалы, Н.Валукинский «Петро»
кен орнынан көлемі 10-12 кв.м. жерді алатын, ортасына екі тас бағана
ќалдырылған штольниді, ал «Петро-Центр» руднигінен тереңдігі 5 м. көлемі 30
кв.м. жерді алып жатќан, бірнеше бағанамен бекітілген штольни туралы жазады.
[7].
Жезќазғанның солтүстігіндегі Жыланды тауының етегіндегі кен орында-
рына Ќарашошаќ, Айрамбай және Ќыпшаќбайды жатќызамыз. Ќыпшаќбай ежелгі
кен орны Жыланды өзенінің солтүстігінде Ќарашошаќ кен орнынан оңтүстік-ба-
тысќа ќарай 2,5 км. ќашыќтыќта жатыр. Геологтар ќатарласа орналасќан төрт
ежелгі кен орнын кездестірді, тереңдіктері 1-1,5 м. Айрамбай кен орны Жыланды
өзенінің оңтүстігінде, тау етегінде бұл жерден ежелгі кен орны аныќталды. Ќа-
рашошаќ кен орны Ќыпшаќбайды ќасында, тотыќќан тау жыныстары - малахит
және азурит жер бетінде көрініп жатыр. Жезќазғаннан солтүстік-шығысќа ќарай
75 км. жерде Керегетас ескі кен орны табылды, аралары 15-18 м. ќашыќта орна-
ласќан ұзындығы 10 м. екі ежелгі кен орны кездеседі. [7].
Жезќазған маңындағы ірі ќоныстарға Милыќұдыќ, Айнакөл, Сарќұдыќ және
Златоуст жатады. Сонымен ќатар тау кен өнеркәсібі іздері саќталған, руданы
ќорытќан және өңдеген еңбек ќұралдары саќталған қоныстарға Тасќұдыќ, Аќши
мекендерін жатќызамыз. Милыќұдыќ ќонысы ќола дәуірінен бастап ортағасырға
дейін өмір сүрген, ќазаќтар оны кейде елу ќұдыќ деп те атайды. Бұл ќоныс ќазіргі
Жезќазған мыс балќыту   комбинатының территориясында жатыр, ќоныстың
ұзындығы батыстан шығысќа ќарай 800 м., ені 600 м., жалпы көлемі 10 га.
Ќонысты 1949 жылы Н.Валукинский бастап ќазып, кейіннен Ә.Марғұлан
жалғастырды. Ә.Марғұланның айтуынша ќоныс үш мәдени ќабаттан тұрады,
төменгі мәдени ќабаттар ќола дәуіріне жатса, жоғарғы ќабат орта ғасырдың за-
ттарын береді. [3].
Төменгі мәдени ќабатта төрт үйдің орны табылды, № 1 - үйдің көлемі 9x7
м, ең кіші № 3 үй 5x6 көлемді алып жатыр. Бұл мәдени ќабаттан ежелгі метал-
лургтер пайдаланған екі түрлі пеш табылды. Ќонысты ќазған Н.Валукинский
атап көрсеткендей пештің бірінші түрі мыс рудасын өртеп, бойындағы улы за-

]]]] 
Қарқаралы  
]]]] 
40
ттарды кетіру үшін жасалған болса, екінші пеште ағаш көмір даярлағанға
ұќсайды. [7].
Балќытќан руданы ќоныстың ішінде ұсаќтап арнайы ќазылған
шұңќырларда саќтаған. Ќоныстан руданың ұсаќталған ќалдыќтары саќталған
шұңќырлар және оның жан-жағында тастан жасалған келісап, тас балғалардың
ќалдыќтары табылды. Милыќұдыќ ќонысынан 15 мыс ќорытатын пеш табылды.
Пештерді диаметрі 2 м., тереңдігі 1-1,2 м., ќабырғалары таспен өрілген, жоғарғы
жағынан түтін шығатын орын ќалдырылған. Кейбір пештердің ішкі ќабырғасын
саз балшыќпен сылаған, саз балшыќты адамның бес саусағының ізі ќалған
жағдайлар кездеседі. Жезќазғандағы Милыќұдыќ ќонысынан табылған пештерге
ќарай Н.Валукинский, бірінші ќатардағы пештер ағаш көмірін даярлауға,
пештердің екінші түрі ұсаќталған руданы балќытуға, ал үшінші пеш балќытылған
руданың шлактан бөліп алған бөлігін, ќыштан жасалған тигелдерде ќайта бал-
ќытып таза мыс алуға арналғандығын атап өтеді. [7].
Милыќұдыќ ќонысын ќазу барысында көптеген тигелдің сыныќтары та-
былды, ќазылған бір пештің жоғарғы ернегінде тигель ќоятын орын және жаны-
нан кґлемі 300 мм., биіктігі 350 мм., ал ќабырєасыныѕ ќалыѕдыєы 35 мм. гигелдің
сынығы шыќты. Тигелдер жергілікті саз балшыќтан жасалған, әуелі гигелдің фор-
масын жасап, дымќыл күйінде сыртын тас утюгпен тегістеген. Орталыќ
Ќазаќстанның ќоныстарынан бір жағы тегістелген (жылтыратылған) тас тегі-
стегіштер (утюг) көптеп кездеседі. Милыќұдыќтың мәдени ќабатынан ќыш
ыдыстардың сыныќтарымен ќатар тас ќайлалар, балғалар, келсаптар, келшер,
тегістейтін, немесе їнтататын тастар, тастан жјне ќыштан жасаєан ќоланы
ќұятын ќалыптар, тигелдер, ќоладан жасалған еңбек ќұралдары, малдардың
сүйектері көптеп кездеседі.
Айнакөл ќонысы ќазіргі Жезќазған ќаласының шетінде Кресто-Центр кен
орнынан 5 км. солтүстікте жатыр. Металлургтер ќонысы Кеңгір өзенінің
сағасында орналасќан жан-жағынан аласа төбелермен ќоршалған.
Ќоныстың көлемі 2 га, ќазба жұмысы кезінде екі мәдени ќабаттан тұратындығы
аныќталды, жоғарғы мәдени ќабат ќола дәуіріне келсе, төменгі ќабаттан неолит
және энеолит дәуірлерінің еңбек ќұралдары табылды. Жоғарғы мәдени ќабаттан
ежелгі кеншілердің еңбек ќұралдары көптеп кездеседі, оның ішінде тастан
жасалған ќайлалар, сыналар, келілер, келсаптар, балғалар т.б. Үйлердің арала-
рында диаметрі 2-2,5 м., тереңдігі 0,5-0,8 м шұңќырлар кездеседі, олардың жан-
жаңында шлак үйіндісі, тигелді сыныќтары, мыстың түйірлері жатыр.
Тотыќќан мыс рудасымен шлакќа химиялыќ анализ жасатќа Н.Валукинский
руданың ќұрамы 13,2 % мыстан, ал шлак 4,43 % мыста тұратындығын аныќ-
тайды. (Валукинский Н.В. инв. № 177. 15-16 бет).
Сарќұдыќ ќонысы Кеңгір өзенінің бойында Жезќазғаннан оңтүстік батысќа ќарай
15 км. жерде орналасќан. Ќоныс 18 үйдің орнына тұрады, уаќытында екі үйдің ғана
орны ќазылды, біріншісі 6x8 м., екіншісі 6x12 м мәдени ќабаты 1,3 м. Үйлердің
ќабырғалары екі ќатар ќаланған ќалаќшаларынан тұрады, үйлер мен өзеннің ара-
сында руданы ұнтаќтаған, балќытќан орындар күлтөбеге айналған.
1. Русаков М.П., Ваганов М.П., Яговкин И.С., Успенский-Спасский район в северо-
восточном Казхахстане и его минеральные ресурсы. М.-Л, 1933, вып.236
2. Сатбаев К.И. Доисторические памятники в Джезказганском районе Караган-
динского бассейна. /Нородное хозяйства Казахстана. А., 1941. Сатпаев К.И. гео-
логия и металлогения. В кн. «Большой Джезказган». А., 1961. 70 бет
3. Ә.Х. Марғұлан Горное дело в центральном Казахстане в древние и средние века.
/Поиски и раскопки в Казахстане. А., 1972. Маргулан А.Х. Бегазы-дандыбаевская
культура Центрального Казахстана. А., 1979.
4. Жауымбаев С.У. Древние медные рудники Центрального Казахстана. /Бронзо-
вый век. Урало-Иртышского междуречья. Челябинск, 1984. Жауымбаев С.У. Из ис-
тории медоплавильного производства Центрального Казахстана в эпоху бронзы.
/Вестник КарГУ, 1996, № 2 Жауымбаев С.У. Горное дело и металургия бронзового
века Сарыарки. Караганда, 2001. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Культура древ-
них скотоводов и металлургов Сарыарки. А., 1992.
5. Яговкин И.С. Геологические исследования Успенского района. Яговкин И.С., Ни-
китин П.И. Джезказганское медное месторождение Казахской АССР. М.-Л.,1934.
6. Валукинский Н.В. Древние производства меди в районе Джезказгана. / Известия
АН КазССР, Алматы, 1948, вып.2. Валукинский Н.В. Архив Н.В.Валукинского хра-
нящийся в институте археологии им.А.Х.Маргулана. Инв. № 170-177. 5 бет.

]]]] 
Қарқаралы  
]]]] 
41
ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыла-
рын ойландырған мәселелер; елдің елді-
гін, ұлттың бірлігін, жердің
тұтастығын сақтау, халқын
өркениетті елдердің қатарына қосу, ол
үшін елін қалың ұйқыдан оятып - оқу,
өнер-білім, іскерлік жолына салу, ең ба-
стысы дербес мемлекеттігін құру еді.
Бұл тіпті бүгін де күн тәртібінен түсе
қойған жоқ. Осы орайда, кезінде
тәуелсіздігіміз үшін күрескен,
сондықтан да кеңестік тоталитарлық
жүйенің құрбаны болып, қуғынына
ұшыраған, саяси жүйе есімдерін кейінгі
ұрпақ санасынан біржола ығыстыруға
күш салған тұлғалардың тарихымызға
қайта оралуы аса қажет.
Сондай ірі саяси қайраткер, халқына
қалтықсыз қызмет еткен, елінің
тәуелсіздігі жолында күрес майданына
шыққан «Алаш» қозғалысының
көшбастарларының бірі, көрнекті мем-
лекет және қоғам қайраткері, әрі
ғалым, ұстаз, белгілі
ағартушыӘлімхан Әбеуұлы Ермеков
(1891-1970). Ә.Ермеков тәрізді
тұлғаның өмірі мен қызметіне дұрыс
баға беру, тарихымыз үшін ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани
және саяси тұрғыдан тәрбиелеу үшін аса қажет. 
Бұған қосымша - осы уақытқа дейінгі жазылған отандық тарихымызда жеке
тұлғалардың қызметі өз дәрежесінде баяндалды деп айтуға әлі ерте. Ал ХХ
ғасыр басындағы күрделі саяси оқиғаларға белсенді түрде тікелей араласып,
терең із қалдырған Ә.Ермеков сияқты ірі қайраткерлердің қызметі мен қоғамдық-
саяси көзқарасын жан-жақты талдау арқылы, біз тарихымызды одан әрі терең
түсінуге жол ашпақпыз.
Кеңес өкіметінің орнауы барысында большевиктерге қарсылық көрсеткен Алаш
қайраткерлері оларды қазақ қоғамына мүлдем жат әлеуметттік тәжірибені зор-
лап таңушы, қазақ жұртына іріткі салушы, күш ретінде қарады. Бұл идеялық күрес
біртіндеп қарама-қайшылыққа ұласты
Қазақ қайраткерлерінің күрес тарихы негізінен екі кезеңнен тұрады, алғашқысы
- ұлттық-демократиялық бағыттағы Алаш, ал екіншісі– кеңес дәуіріндегі жаңа,
жас буын өкілдері жүргізген істер. Алаштың көрнекті жетекшілері Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Шоқаев, М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов,
Ж.Досмұхамедов, Ә.Ермеков, Ж.Ақбаев, Х.Ғаббасов және тағы басқалар Петер-
бург, Москва, Варшава, Қазан, Омбы, Орынбор мен Том жоғарғы оқу орындары мен
училищелерін бітіріп шыққан, аса білімді адамдар еді. Кеңес дәуіріндегі саяси
тұлғалар Т.Рысқұлов, С.Қожанов, С.Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев, Ы.Мұстамбаев,
Н.Нұрмақов және басқалар, Алаш көсемдерінің 1917 жылы ұлттық сипатта іске

жүктеу/скачать 8,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: