Ата-аналарға баланы дамытуда педагогикалық-Әдістемелік нұСҚаулық

 
 
 
 
Қызымның дүниеге келуі туралы әңгіме 
Баланың  пайда  болуы  әр  отбасында  қарым-қатынасты  ӛзгертеді,  балаға 
деген  қамқорлық  міндеті  автоматты  түрде  бӛлінеді.  Мүмкін  кӛптен  күткен 
бала  болғандықтан  шығар    менің  баламды  4  әйел-кісі  аялап  ӛсірді,  одан  басқа 
отбасындағы  ер  адамдар  яғни  әкесі  және  ағалары  бала  тәрбесіне  белсенді 
қатысты, сондықтан болар менің балам ашық, белсенді және бауырмашыл адам 
болып ӛсті.   
 
Бала шомылдыруға кӛп уақыт бӛлінді. Баланы күнде тұзды шомылғылар, 
марганцовка ерітіндісі қосылған  суға және  итошаған  ерітіндісімен шомылдыру 
керек.  Шомылдыруға  арналған    суды  кіші  ағасы  дайарлайтын.  Егер  әйелдердің 
біреуінен : Мүмкін бүгін   шомылдырмай-ақ қойсақ деген сӛз шықса?Кіші ағасы: 
Сіздерге  тек  шомылдыру  қалады,  суын  ӛзім  дайындаймын  ғой  деп  қатал 
қадағалайтын. Шомылдырудың басты кейіпкері – ол апасы. Ол әрқашан маccаж 
жасайды.  Апасы  баланың  аяқ-қолын  созып:  «Қарашы  ап  азғын,  күнде  бұндай 
күтуден  тез  ширығады,  ет  алады»-  деп  айтатын.  Бетіне  сәл  дақ  пайда  болса 
итошаған  ерітіндісін  қолдаңдық,  ол  жақсы  микробжойғы  және  қызарғанды 
басады, ал итошағанда шомылдырған үлкен рақат.  
 
Жылдар  ӛте  менің  інімде  ӛз  қыздары  пайда  болды,  оған  менің  қызымды 
тәрбиелеудегі тәжірибесі іске жарады.  Ол ӛзінің жарына жұмысқа кетерінде 1 
апталық  тамақ  беру  кестесін,  уйықтату  және  серуендету  кестесін  қалдырып 
кететін. Қызымен серуендейтін және ән айтатын. Ол қамқор әке болып шықты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
Нені білемін 
Нені білгім келеді 
Нені уйрендім  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
Бала дамуы 
 
 
3-буклет 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
Бала дамуы 
 
Барлық балалар бұл ӛмірге оқып-үйренуге дайын боп келеді. Олардың кӛбісі 
екі  немесе  үш  жасқа  қарай  жүру,  сӛйлеу,  ойлау,  сӛйлесу,  эмоцияны  кӛрсету, 
проблемаларды  шешу  секілді  адамға  тән  барлық  мінез-құлықтарды  кӛрсете 
бастайды.  Бұл  қысқа  уақыт  ішінде  керемет  жетістік!  Ешбір  жаста  кӛп  нәрсені 
осылай жылдам үйрену мүмкін емес.  
Ата-аналар мен тәрбиешілер сәбилерге және кішкентай балаларға құштарлық 
сезімін  кӛрсеткен  кезде  дамытуға  кӛмектеседі,  оларға  кӛңіл  бӛледі,  оларды 
ынталандырады,  сонымен  қатар  оларға  жақсы  тағам  береді,  тиісті  медициналық 
кӛмек  пен  қорғаныс  береді.  Ата-аналар,  қауымдастық  және  үкімет  балалардың 
жынысына,  тіліне,  этникалық  шығу  тегіне,  қабілеттіліктері  мен  басқа 
айырмашылықтарға  қарамастан,  оларға  осы  құқықтарды  беруді  қамтамасыз  етуге 
жауапты болады.  
Осы  бӛлімде  балалардың  дүниеге  келуден  бастап  8  жасқа  дейін  қалай  ӛсіп, 
дамитындығын  қарастырамыз.  Баланың  ӛсуі  мен  дамуы  қалай  жүретіндігін  білуі 
ересектерге жақсы, тиімді ата-аналар мен тәрбиешілер болуға кӛмектеседі. Сондай-
ақ,  біз  ата-аналар  және  басқа  тәрбиешілерге  баланың  дамуына  қалай  кӛмектесе 
алатындығы туралы бірнеше кеңес береміз.  
 
Даму дегеніміз не? 
Даму адам ӛмірінің бойына сезінетін ӛзгерістерге жатады. Балалардың дамуы 
-  ұрықталудан  бастап  жасӛспірім  кезеңі  арасындағы  орын  алатын  ӛзгерістер.  Бұл 
ӛзгерістер ойлау, әлеуметтік және эмоционалдық, дене дамуы салаларында болады.  
Таным  және  даму  мисыз,  интеллектсіз  мүмкін  емес.  Интеллект  арқылы  бала 
жүре  алады,  тамақ  іше  алады,  сӛйлейді,  күледі  және  ойлайды.  Баланың  дүниеге 
келген кезінде интеллект құрылымы қалыптасқан болады, алайда интеллект тиімді 
қызмет етуі үшін адаммен қарым-қатынас және ынталандыру қажет.  
Балалар  әлемді  сезім  арқылы  таниды:  есту,  сипап  сезу,  иіс  сезу  және  кӛру. 
Әрбір  сезу  тәжірибесі  мидың  миллиардтаған  жасаушалары  арасында 
байланыстарды  орнатуға  мүмкіндік  береді,  сӛйтіп  балаға  үйренуге  кӛмектеседі. 
Мысалы,  ата-ана  баласымен  оны  қолына  алғанда  сӛйлеседі,  баланың  естуінің 
дамуына  кӛмектеседі.  Қайталау  байланысты  нығайтады,  осылайша  бала  ата-
анасының дауысын тануға үйренеді.  
Оқу  ӛмір  бойына  жалғасады.  Алайда  қабілеттіліктерді,  әсіресе,  кӛру,  есту, 
сӛйлеуді  дамытуда  ерекше  кезеңдер  болады.  Ми  мақта  секілді  тез  сіңіруге,  жаңа 
ақпараттарды  қабылдауға  қабілетті  болатын  кезең.  Мәселен,  кішкентай  балалар 
ӛзінің туған бірінші тілін оңай және жылдам үйренетінін еске түсіріңіз.  
Дүниеге келу мен бес жас аралығындағы  кезең баланың дамуындағы барлық 
салада ерекше қабілеттілік кезең болып табылады. Осы жастағы оң тәжірибе ӛмір 
бойына  дені  сау  дамудың  негізін  салады.  Екінші  жағынан,  нашар  тамақтану, 
күйзелістер,  негативті  тәжірибе  және  оң  эмоциялардың  (ынталандыру) 
жетіспеушілігі осы жылдары баланың дамуына елеулі әсер етеді.  
Кезеңдер  
Кезеңдер – жеке жас шеңберінде орын алатын баланың дамуындағы ауыспалы 
саты, оның ішіне отыру, еңбектеу, тұру, жүру және бірінші сӛздерін айту жатады. 
Осы  кезеңдерді  білу  ата-аналарға  бала  дамуы  тиісті  түрде  жүрмесе,  нені  күтуге 
және  қашан  кӛмекке  жүгінуге  болатындығын  жақсы  білетін  болады.  Баланың 

 
 
 
дамуына  әртүрлі  факторлар  әсер  етеді.  Мәдени  пікірлер  және  тәжірибелердің  де 
маңызы  зор.  Мысалы,  егер  ата-аналар  балаға  ӛз  бетімен  (қасықпен)  тамақ  ішіп 
кӛруге  мүмкіндік  бермесе,  дербестілік  дағдыларын,  ӛз  мәселелерін  ӛз  бетімен 
шешу қабілеттілігі балаларда қалыпты жағдайдан кешірек дамуы мүмкін.  
Негізгі  кезеңдерге  жету  жолында  бірнеше  қадамдар  бар.  Әрбір  жаңа  дағды 
қалыптасқан  дағдыға  негізделеді.  Мысалы,  бала  еңбектеуді  немесе  тұруды 
үйренбестен  бұрын,  бұрылуды  білуі  тиіс.  Баланың  нақты  жасына  қарағанда 
олардың даму кезектілігі, реті барынша маңызды.  
 
Кесте: 
 
Кезеңдер және олардың жететін жастық диапазоны 
 
Физикалық даму кезеңдері 
 
Дені сау балалардың  
кӛпшілігі айтылмыш  
дамитын жастық 
диапазоны   
 
Осыны баланыз 
қанша жасында 
жасай алды 
Түзу бет үстінде жатып, басын 
және кеудесін кӛтеруі, қолға 
сүйену 
1-4 ай 
 
Қолдаумен тік отыру, басын тік 
ұстау 
3-5 ай 
 
Арқаға іштен аударылуы 
4-6 ай 
 
Ешкімнің кӛмегінсіз отыру 
5-8 ай 
 
Аяққа кӛтерілуі 
5-12 ай 
 
Еңбектеу   
9- 11 ай 
 
Ӛзінің тұруы   
9-16 ай 
 
Сүйеніп жүргені  
8-13 ай 
 
Ӛзінің жүргені  
9-17 ай 
 
 
Сурет. 12 айға дейінгі баланың дамуы 
 
 
Енді  баланың  не  жасай  алатының  кӛрейік.  Бізге  жергілікті
 
тәжірибе 
маңызды, ӛйіткені сіз ӛз идеяларыңызды сӛзбен немесе сурет арқылы жеткізе 
аласыз.  Мысалы, егер қоғамдастығыныздағы балаларыңыздың кӛпшілігі 18 айға 

 
 
 
дейін  жүре  алмаса  оны  талқылап,
 
себепті  анықтауға  талаптатыңыз.      Бірлескен 
талқылау - ата-ана ретінде сізге үлкен кӛмек кӛрсетеді, себебі мәселенің шешімің 
жаңа тәсілдерімен таныса аласыз яки ӛз тәжірибеңізді жетілдіре аласыз. 
 
Қараныз, мен не жасай алатынымды ...  
                                                                 
 
Мені 6 айға дейін жиі еміз. Маған 
басқа тамақ керек емес.  Жиі құшақта.  
 
  
 
Менімен сӛйлес, ән айт және 
кітап оқы. 
 
 
 
Кӛзіме қара және бет-аузын 
қисайт.  
 
 
 
 
                                     Маймен және майсыз массаж 
жаса.  
 
 
 
                                       
Қызық ойыншақтарды менің  алдыма іліп қой.  
1 айда мен ... 
Анашымның кеудесін еме 
аламын 
Бетіме  тиген қол бағытына 
басымды бұрамын  
Эмоция кӛрінісін кӛрсете
 
аламын: жылау, бас бұру, 
қабағын түйу, мұрнын 
тыжырайту
.
.. 
Дыбыс ажырата  аламын,  
маған әуен ұнайды әсіресе 
анамның даусын жақсы 
кӛремін 
Заттар жақында болса 
кӛремін. 
Екі қолды да аузыма әкеле 
аламын 

 
 
 
 
Қолыңа мені жиі 
алшы, емізші. 
Маған аздап 
қайнатылған, 
тазартылған 
ұнтақталған тағам бер. 
 
Маған таза қауіп-қатерсіз ойыншық бер, 
ойнайтын және аузыма сала алатын. 
 
 
Жан-жағыма қарай алатындай 
мені ақырын кӛтер.   
 
 
Менімен кӛп сӛйлес, кітап оқы маған.  
 
 
 Мені ішке жатқызып 
алдыма доп сияқты 
ойыншық бер, мен қолмен 
ұстай алатындай.  
 
 
 
 
                               
Менімен тығылмаш ойна, маған ол ӛте ұнайды.  
 
 
 
 
6 айда мен ... 
Іште жатып басымды және 
кеудемді кӛтере аламын 
Кӛзбен адамдарды қадағалай 
алам 
Заттарға қарай созыла 
аламын 
Заттарды ұстап, сілкілеу 
Екі жаққа аударылу 
Біреу тіресе отыра аламын 
Қол және ауыз арқылы 
заттарды зерттеу 
Әртурлі дыбыстарды 
шығару  және бірнеше түрлі 
бет тыжырайту 
Мен күле алам, шыңғырам, 
бүлкілдейтін дыбыстар 
шығара алам 
Атымды атағанда қараймын 
Айнадағы ӛз бейнеме күлем 
 
 

 
 
 
Мені емізуді тоқтатпа, бірақ маған  
күніне 3-4 рет қою тамақ бер. Мені 
қинама жегім келмесе.  
 
 
  
Маған итеретін, тартатын, 
айналдыратын зат бер. 
Сынбайтын ыдыстар ойнауыма 
дәл келеді.  
 
 
Маған заттарды кӛрсетіп, атын 
айтып үйрет.  
 
 
Менімен әртүрлі ойындар ойна. 
Ӛлең айт, кітап оқы. Ойнап 
отырсам, келіп қосыл маған. 
 
Маған суды, құмды немесе ұсақ 
ойыншықты ыдысқа жинап кейін қайта 
тӛккен ұнайды. Барлық ыдыс жарайды тек 
қауіпсіз болса болғаны. 
  
 
Менің таза және қауіпсіз жерде болғанымды қадағала, себебі  мен қозғала 
бастағаннан бастап бәріне қызығып әр жерге ӛрмелеп шығамын. Қол жуып 
үйрет. Және барлық екпелерімді  уақытында қабылдауымды қадағала, 
ұмытпа. 
 
 
 
            Мені отбасы мүшелеріне қолға алуына рұқсат бер, құшақта мені. 
 
 
12 айда мен... 
Ӛзім отыра аламын 
Еңбектей аламын 
Ұстанып тұрып 1-2 қадам 
жасай аламын 
Дыбыс немесе сӛздерді 
қайталауға тырысамын  
Алақанымды шапалақтап 
ойнағанды ұнатамын 
Қиын емес тапсырмаларды 
орындаймын 
Ӛзіме назар аудару үшін 
әртүрлі дыбыстарды 
шығарып және ымдарды 
кӛрсетемін. Маған кӛп кӛңіл 
бӛлгені ұнайды 
 Еденнен екі саусақпен затты 
ала аламын, алып қайта 
құлатқан ұнайды маған 
Маған рұқсат берсе ӛзім 
жегенді ұнатамын 
Аузыма салу арқылы 
заттарды білемін, 
зерттеймін 

 
 
 
2 жастан 5 жасқа дейінгі баланың дамуы 
 
Жүру  және  сӛйлей  алу  қабілеті  екі  жасар  баланың  танымына  үлкен 
мүмкіндіктер береді. Олар ешқашан тыным таппайды, энергияға толы, кез келген 
нәрсеге  құмарлық  танытады.  Олар  ересектерге  әлі  тәуелді  болса  да,  барлығын 
ӛздері  жасағысы  келеді,  жасай  алмаса,  кӛңілдері  жабырқаңқы  болады.  Бұл  ашу 
(ыза) тудыруы мүмкін. Ересектердің алдында ӛз құқықтарын қорғауға талпынған 
кезде кӛптеген мәдениетте «жоқ» сӛзі кеңінен қолданылады.  
Дербестілік барлық балалар үшін маңызды, берілетін дербестіліктің деңгейі 
мәдени  дәстүрлерге  немесе  ӛзге  халыққа  байланысты  болуы  мүмкін.  Балалар 
мектепке  немесе  балабақшаға  бармастан  бұрын  қарапайым  міндеттерді  атқара 
алуы  маңызды.  Дербестілікті  ынталандыра  отырып,  ата-аналар  мен  тәрбиешілер 
балаларға мектепке және ӛмірге дайындалуына кӛмектеседі.  
  Үш,  тӛрт  және  бес  жасар  балалардың  дүниеге  келген  сәттен  бастап 
дамыған кейбір дағдылары болады. Егер оларға ӛмірінің бірінші жылында тиісті 
күтім,  қамқорлық,  ынталандыру  және  қолдау  берілген  жағдайда,  әртүрлі  салада 
танымның  дамуына  кӛмектесетін  тілдік,  ойлау  дағдылары  белсенді  дамиды. 
Балалармен сӛйлесе отырып, олардың миына терезе арқылы қарағандай боласыз. 
Сіз  олардың  қоршаған  әлем  құбылыстарын  түсінуге  және  ұғынуға  талпынғанын 
сұрақтары бойынша кӛре аласыз; мәселен, Неліктен ағаштан жапырақтар түседі? 
Неліктен құстарда қауырсын бар? Неліктен су лай болады? Түнде күн не істейді? 
Неге?  Неліктен?  Қалай?  Қарапайым,  шынайы  жауап  беруге  ұмтылыңыз.  Бұл 
оларға үйренуге, әлемді тануға мүмкіндік береді. Бұл оларға гигиена дағдыларына 
үйретуге  ең  қолайлы  кез,  себебі  балалар  қол  жуу  әдеті  не  үшін  қажет  екендігін 
түсінеді.  
Осы  жылдары  балалар  ӛзінің  эмоцияларын  бақылауға  тез  үйренеді. 
Балаларда  әлеуметтік  дағдылар  қалыптасады,  оларға  басқа  балалармен  ойнаған 
ұнайды. Ойын іс-әрекетін ынталандыру – прогрессивті дамуының ең жақсы жолы, 
ӛйткені дамудың барлық саласын дамытуға кӛмектеседі.  
 
Баланың    алғашқы  жылдары  тез  ӛтеді.  Соңдықтан  оны  құшақтап  
сӛйлесініз,  кітап  оқып  күліңіз,  онымен  бірге  ойнаныз.  Бұл  оның 
ақылының  дамуына  кӛмектеседі.  Жеңіл  тақпақтарды  жаттату 
керек,  есте  сақтау  қабілетін  дамыту  үшін.  Кітап  қаратып, 
суреттерін кӛрсет, айтып үйрет. 
Brotherson, 2005 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
Менімен кӛп рифмалы ӛлеңдерді жатта, 
мен санамақ ойнауға дайынмын. 
 
 
Кітап оқып  суреттерді қара және талқыла 
менімен. 
 
Менімен еркелетпей дұрыс сӛйлес ӛтінемін. 
Менің таза сӛйлеп үйренуім үшін. 
 
 
 
Су, құм толтырып ойнауым үшін 
ыдыс бер. 
 
 
Ережелерді  үйрет, бірақ олар жеңіл 
болсын. Қандай-да бір нәрсені дұрыс 
жасауға тырысқанымда мені мақта. 
Кейде бұл ӛте қиын болуы мүмкін. 
 
 
Елестету қабілетімді дамыту үшін 
маған сурет салғыз.  
 
 
 
 
Қауіпті жерлер мен заттардан аулақ жүруді үйрет.
 
 
2  жасымда мен  ... 
Ӛзім жүріп, жүгіре 
аламын  
 
Меннен сұраған заттарды 
кӛрсетіп айта аламын 
 
2-3 сӛзді қосып айта 
аламын 
 
Жеңіл тапсырманы 
орындай аламын 
 
Қолыма қалам немесе 
қаламсап берсе шимайлай 
аламын 
 
Жеңіл әндер мен әңгімелер 
ұнатамын 
 
Басқа адамның жүріс-
тұрысын салған ұнайды 
 
Ӛзім тамақ ішу мен 
киінуді үйренудемін 
 
Үй шаруашылығында 
кӛмектуге қызығам 
 
Кейде менің бемді 
қайтарғанда мен ренжіп 
қаламын. Маған‘жоқ!’ деп 
айтқан ұнайды. 
 

 
 
 
 
М
аған әңгімелер мен ертегілер айтып 
бер. 
 
 
Менімен  сабырлы бол және 
сұрақтарыма жауап бер. Жай, 
қарапайым жолмен түсіндір. 
 
  
Маған істеуге болатын және болмайтын  
істерді үйрет. 
  
 
 
Мен  кейде  бір  нәрсені  дұрыс 
істемесем-де  кешірімді  бол, 
мені жақсы кӛр. 
 
 
 
Ӛзі-ӛзіме  қамқорлық  жасауды  үйрет,  мен 
ӛзім 
киінуді, 
тамақтануды 
және 
дәретханаға баруды үйренгім келеді т.б. 
 
 
 
 
Денені шынықтыратын жаттығуларды жасат, басқа 
балалармен кӛбірек ойнат. 
 
 
3 жаста мен ... 
Еркін жүріп, жүгіремін, 
ӛрмелеп шыға аламын, 
тебе аламын және де 
секіре аламын 
 Қаншада екенімді және 
есімімді айта аламын 
Түстерді ажырата 
аламын 
Мағынасын түсінбесем де 
есептік сандарды 
пайдаланамын  
Мен кӛп сұрақ қоямын 
Жеңіл ӛлендерді айтамын 
Ойнағанда ойдан шығарған 
заттарды елестетіп 
ойнаймын 
Ӛзім тамақ іше аламын 
Ӛзгелерге 
бауырмалдығымды 
кӛрсетемін 
Қолымды, тісімді 
жуамын, әрине үлкен 
адамның кӛмегімен 
 

 
 
 
 
Мені тыңда және 
сұрақтарыма жауап бер.  
 
 
Әлде-бір затты зерттеп білуге 
кӛп уақыт бер. 
 
 
Сандар жайлы  мәлімет беретін 
және оларды үйрететін 
ойыншықтар бер (куб 
ойыншық). 
 
 
Күнде ертегтерді оқы, ӛлең айт. 
 
 
Маған бояған ұнайды, сондықтан 
маған түрлі түсті қарандаштар бер. 
 
 
 
 
 
Басқа  балалармен  ойнатудың  амалын  жаса,  есік 
алдындағы  кӛрші  балалармен  немесе  балабақша 
балаларымен ойнат. 
 
 
 
Мен 5 жасымда............ 
Ӛз қозғалысымды үйлестіре 
аламын 
Сӛздік қорым мол, еркін 
сӛйлей аламын 
Бӛтен адамдардың ӛзі мені 
түсіне алады 
Антоним сӛздерін түсінемін 
Маған осы шақта мектепке 
дейін қаламды дұрыс 
ұстауымды үйрету керек 
Басқа балалармен еркін 
ойнап достасамын 
Жеңіл тапсырмаларды 
соңына дейін жасаймын 
Кӛп сұрақ қоямын 
10-ға дейін санай аламын 

 
 
 
Мектепке барамыз!  
 
Мектепке  бару  –  баланың  дамуындағы 
маңызды  кезең  және  оны  ешбір  себепсіз  кейінге 
қалдыруға  болмайды.  Қандай  да  бір  елде 
ұсынылатын жаста барлық балалар мектепте оқуы 
және  сабақтарға  тұрақты  қатысуы  тиіс.  Ӛмірінің 
алғашқы 
бес 
жылында 
махаббат, 
кӛңіл, 
ынталандыру  және  жақсы  күтім 
алған  балалар  мектепке  дайын 
болады.  Егер  оқытушылар  баланың  тұлғасына  бағдарланған, 
баланың  даму  деңгейін  және  күшті жақтарына  негізделетін  оқу 
ортасын ұйымдастыра алса, олардың ӛсуі және дамуы мектепте 
ӛз  жалғасын  алады.  Ата-аналар  және  тәрбиешілер  бала 
ӛміріндегі ең маңызды адамдар болып қалады және олар балаға 
келесідей әрекеттерді жасай отыра, кӛмектеседі:  
-
 
үлгі болу;  
-
 
мектепке деген қызығушылықты таныту және мектеп ӛміріне қызығу;  
-
 
ӛз балаларымен уақыт ӛткізу;  
-
 
олармен әңгімелесу және оларды тыңдау;  
-
 
ойын ойнау және бірлескен істерге қатысу;  
-
 
балаларға ӛздерінің сезімдерін, пікірлерін білдіруге ынталандыру;  
-
 
балаларды достарымен ойнау және мектептен тыс спорт сабақтары секілді 
әртүрлі іс-шараларға қатысу ниетін ынталандыру;  
-
 
нақты тәртіп шеңберін айқындау және жақсы тәртіп үшін мақтау.  
 
 
Қазақстанда бар ресурстар мен қызметтер:  
Балалардың мектеп алды білімі   
 

жүктеу/скачать 3,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: