Қатысты жағы басым екендігіне назар аударады. Алғашқы тҽңірлік бейненің қалыптасу кезеңдеріне тоқталады. Архетип бейнесінің ҿнерге қатысты жағы сҿз болады
ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №3, 2019
жүктеу/скачать 446,61 Kb. Pdf көрінісі
|
|
ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №3, 2019 44 қызы Қорқыт қобызының даусын естиді. Естулері мұң екен, қырық қыздың тұла бойы қорғасындай балқып, қобыздың талып жеткен үніне ынтыға құлақ түріп, ҿзге дүниені ұмыта ынтығады. Сол халде күндік жерден талып жеткен қобыз дауысын бетке алып жүріп кетеді. Жүрген сайын үні айқындалған қобыз сазы қырық қызды одан сайын баурап, үздіге шақырғандай болады. Қобыз даусына ынтыға ұмтылған қырық қыз күн жүреді, түн жүреді. Жүрген сайын күйдің алапаты асқақтап, құдіреті артып одан сайын баурай түседі. Қамсыз шыққан қырық қыз сол бетінде Бетбақ деп аталатын елсіз-күнсіз шҿлге тап болады. Табандары тілініп, еріндері кезеріп, жол азабынан гҿрі шҿл азабы жандарына батады. Бірақ, қыр астынан естілгендей сарнаған қобыз үні қыздардың сүлделерін сүйрелеп, сұңқылдай шақырады. Ақыры қырық қыздың отыз тоғызы Бетпақтың шҿліне шыдамай, ҽбден титықтап, шҿлден ҿледі. Тек бір қыз ғана таңдайы кеуіп, табанының ойылғандығына қарамастан Сырдың жағасына жетіп, Қорқыттың қарасын кҿргенде ес-түссіз құлайды. Қорқыт ақсақ қыздың аузына су тамызып, басын сүйеп, мҽн-жайды сұрап біледі. Басқа қыздардың шҿл азабын тартып, жолда қалғанын естіп пұшайман болады. Кейін жаңағы Арқадан арып-ашып жеткен асқақ қызбен Қорқыт кҿңіл жарастырып, соған үйленген екен. Арқадағы қырық қызға талып жеткен Қорқыт қобызының сарыны ұрпақтан-ұрпаққа «Сарын» деген күй болып жетеді. Күні бүгінге дейін Арқада, Ұлытаудың батысында, Дулығалы Жыланшық ҿзенінің сол жақ жағалауында Сарын жеткен деген шоқы бар. Жергілікті халық бұл шоқыны Сарын тауы деп те атайды. Ал, Қорқыт кҿңіл қосқан ақсақ қыздың бейіті Қорқыт бейітінің солтүстігінде, Арқа жағында күні бүгінге дейін бар. Жергілікті халық бұл бейітті «Ақсақ қыздың мұнарасы» деп атайды»[1, 108-б.]. Түрік ғалымы Mehmet Emin BARS ең ежелгі дҽуірлерде тҽңірі бейнесінің қалыптасу дҽуірінде сҿз қозғай отырып, «Деде Қорқыт кітабында» кҿрініс тапқан Қорқыт бейнесінің архетип түрінде ұшырасып отыратындығына баса назар аударады: «Her arketipin aydınlık ve karanlık olmak üzere iki yüzü vardır. Dünyaya gelen her insan arketiplere sahiptir. Arketipler herkesi kapsayan bir yapıdır. Edebî ürünlerin içerisinde arketipik simgeler çokça karşımıza çıkar. Bu anlatılar, insanın ruhsal varlığının sembolik imgelerini içinde barındırır. ―Başlangıçta, mitsel bir tutum takınarak inanışlar manzumesi şeklinde görülen arketipler, ilâhi menşeli dinlerin ortaya çıkmasıyla birlikte ‗mitopoetik‘ bir nitelik kazanarak sanatın alanında görünmeye başlamıştır‖ (Özcan 2003: 104). Bu çalışmada Dede Korkut anlatılarından Deli Dumrul hikâyesinin arketipsel sembolizm bakımından bir değerlendirilmesi yapılmıştır» [6, 60-б.]. (Ҽрбір архетиптің екі жағы қараңғы жҽне жарық түрі бар. Ҽлемге келген ҽр адамның архетипі болады. Архетип деген барлық нҽрсені қамтитын құрылым. Ҽсіресе ҽдеби шығармаларда архетипті символдар молынан ұшырасып отырады. Баяндау барысында адамдар рухани болмыстың символы ретінде кҿрініс береді. "Бастапқыда архетип екіжақты қатынасты ескере отырып, тҽңірлік бейнеде кҿріне бастайды, сосын ҿнер саласында байқалады, дҽудің атрибутында пайда болуы арқылы тҽңірлік діннің шығу кезеңін білдіреді. Бұл зерттеуде Қорқыт Ата Домрул тарихында архетиптің символы ретінде баяндалған). Қазақ даласында да күй ҿнері арқылы Қорқыттың тҽңірлік бейнелері бастапқы қалпында сақтала білген. Күй тартып Тҽңірімен тілдесуді бақсылар «сарын» деп атаған. Мұндағы «Сар» моңғол тілінде ай дегенді білдіреді [7, 411-б.]. Сарын ай құдайына мадақ айтуды білдірсе, бақсылар сарынында айтылатын «сары қыз» Ай құдайының жер бетіне түсетін қызы деген ұғым болған. Сары қыз перінің қызы кейпінде жерге түсіп Айдын шалқар кҿлге суға түсетін кезде Баба түкті шашты Ҽзиз оның қызына үйленеді. «Қорқыт ата кіта- |