Атты студенттердің IV жоо аралық дәстүрлі ғылыми конференциясының ЕҢбектері

567 

 

ӘОЖ 811.512.122'367         

                                                

ТҮР-ТҮС АТАУЛАРЫНА КОГНИТИВТІК  ЗЕРТТЕУ 

Нұрмат Бағдәулет  

Ғылыми жетекші: Қайырбекова Ұ.Ж. – ф.ғ.к., аға оқытушы 

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты,  Шымкент 

    

 

 

 

Аннотация 

 

Бұл  жұмыста  түр-түс  атауларының  дүниетанымдық  мәні  мен  тіліміздегі  көрінісі, 

оның  символикалық ерекшеліктері,  түр-түс атауларының халық танымындағы  мағынасы 

жайлы,  сонымен бірге түр-түс атауларының  өзге сөздермен тіркескен жағдайда  сындық 

мағынадан басқа мағынаға ауысу заңдылығы жайлы мәселелер қарастырылған.  

 

Аннотация 

 

В  данной  работе  рассматриваются  значение  слов  цветовых  обозначений  и  их 

употребление  в  языке,  символические  особенности,  значение  цветовых  обозначений  в  

народном видении,  а также их сочетание с другими частями речи, законы изменения их  

основных значений. 

 

Annotation 

In  this  work  word  meaning  of  color  designations  and  their  use  in  language,  symbolical 

features, about value of color designations in national vision, and also their combination to other 

parts of speech, about laws of change of their major importances are considered 

 

Қазақ лингвистикасында когнитивтік тұрғыдан зерттеліп отырған  тақырыптардың 

бірі  –  түр-түс  атаулары.  Түр-түстердің  таңбалық  белгілері  мен  халық  танымындағы 

мағыналық  ерекшеліктері  және  өзге  халық  тілдерімен  салыстырмалы  зерттеулердегі 

айырмашылықтары  біздің  зерттеуіміздің  нысаны  болып  отыр.  Түр-түс  атауларының  

көпшілігі көне замандардан келе жатқан түркі тілдеріне ортақ  дүние  болғандықтан, тіл 

біліміндегі оның зерттелу тарихында  да белгілі  ортақтық  болатыны  сөзсіз. Осыған орай, 

түр-түс атаулары  - сапалық сын есім  ретінде  жиырмадан астам түркі тілдерінің бәрінде  

де  лексика-грамматикалық  және  этимологиялық  тұрғыдан  зерттелген,  анықталған  және 

белгілі дәрежеде жүйеге түскен категория. Ол жөніндегі мағлұматтарды біз кез келген түркі 

тілдерінің  грамматикасынан  табуымызға  болады.  Кейбір  түр-түс  атауларының    шығу 

тарихы мен тілдік табиғатын  қарастыратын  зерттеулерді  көбінесе  Орхон-Енисей және 

ортағасырлық  жазба  ескрткіштеріне  арналған  еңбектерден  тарихи-салыстырмалы    және 

этимологиялық сөздіктерден кездестіруге болады. 

Әрбір табиғи құбылыстың шынайы сыры  адам үшін күңгірт, белгісіз болғандықтан 

адам  алғаш олардан қорықты, шошынды,  олардың  ғажайып   күшіне,  құдіретіне  бас  иіп,  

сиынды.  Осыған байланысты түр-түс атаулары түрлі символдық мәнге ие болды. 

Түр-түске  байланысты  ерекшеліктер түркі  халықтарының   өздерінде  де  бірдей  

емес. Мәселен, көне   ұйғыр  тілінде  жазылған  ескерткіштерде: шығыс – көк, жасыл (оның  

символы - айдаһар), батыс – ақ (оның  символы - жолбарыс), оңтүстік – қызыл (символы - 

сауысқан),  солтүстік  –  қара  (символы  -  жылан)  арқылы    белгіленген    екен.  Азияны  

мекендеген    көне    көшпенді    халықтарда:  қызыл  түс  –  оңтүстік,  қара    түс  –  солтүстік, 

көгілдір  түс – шығыс, ақ  түс -  батыс,  сары  түс – белгілі  бір  аймақтың, өлкенің  орталығы.     

   Э.В.Севортян «аға» және «әке» деген 

туыстық 

атаулардағы 

екі 

сөздің 

де 

негізі «ақ» – «оқ» (қартаю)  етістігінен  өрбіген  дегенді  айтады  /1,  137  б/.  Жалпы  сүт 

тағамдарын білдіретін ақ атауы (қымыз, сүт, шұбат, құрт т.б.) ақ етістігі негізінен өрбігенін 

аңғаруға болады. Оған дәлел «ақ» – ағу, жоғары-төмен жылжу, құйылу» мәніндегі етістік. 

Сүттің төмен сауылып, сорғалап құйылатыны белгілі. Әрі өзі де ақ, басқа реңкі жоқ, өзгер-

мейтін ақ түсті ақ  атау  да  көңілге  қонымды. Көне  түркі  тілінде  «үрүң»  атаудың  тілден 

568 

 

ығыстырылып  шығуына  да ақ сөзінің  конверсиялануы  әсер  еткен.  Көне  мұраларда 

кездесетін «таң  ағару» тіркесіндегі «ақ» жоғары  көтерілу,  «таң  көтерілу»  мағынасын 

беретін  ақ – етістігінің  әр  түрлі  сапада  жеткендігін  ғалым  Б.Сағындықұлы  дәлелдейді /2, 

137 б/.  

            Ғалым  Х.Көктәнді «ақ» сөзінің  ежелгі  нұсқасы  ретінде «су» сөзіне  де  үлкен  мән 

береді: «Су  –  ақ деген  сөз.  Судың ақ деген  мағынаны  білдіретінін  көптеген  деректер 

айғақтайды.  Жапондарда  да су дыбысталуы ақ мағынасын  білдіреді  екен.  Сырдария 

өзенінің «Авеста» кітабындағы атауы – Ардвисур. Бұл өзеннің ежелгі аты – «таза ақ құндар 

өзені» деген  мағына  берген  /3,148б./. Су – ақ. Осыған  қарағанда  Шыңғыс  зама-

нында «су» атауы әлі де «ақ» деген мағыналық мазмұнын жоймаған. Бұл күндегі тілімізде 

кеңінен  қолданылатын «сүттен  ақ,  судан  таза» деген  тұрақты  тіркесіндегі  мағынасы  да 

аппақ, мөлдір түске қатысты айтылып, кінәсіз деген мағынаны білдіреді. 

             Көк сөзінің  көкшіл,  көгірек  деген түстік мағыналарына  орнығуы  адам  танымы 

арқылы танылған зат пен құбылыстардың танымдық құрылымы арқылы берілетін бейненің 

ортақ  сипатымен  байланысты.  Аспанды көк деп  атап, көк  тәңірге  табынған,  көк  бөрінің 

ұрпағы саналған түркі тектес халықтардың танымында аспанның түсі  барлық осы түстес 

белгілерге атау ретінде берілген. Көк сөзі – түркі тектес халықтарға ортақ сөз. 

            Сары сөзінің  негізгі  түстік  мағынасымен  қатар  түрлі-түрлі  ауыс  мағыналары  да 

бар.   «Сары» сөзі  жер-су  атауларымен    тіркескенде   «сар»  тұлғасында  қолданылатынын 

байқау  қиын  емес.  Топономист  Е.Қойшыбаев   «сар» сөзі  топонимдік  атаулармен 

тіркескенде көбінесе «айқын, кең, негізгі, басты» деген мағынада жұмсалатынын айтады. 

Ал  Р.Сыздықова «сары    алтын» тіркесіндегі сары сөзінің  мағынасы қоспасыз,  таза,  ал 

«сары уайым»  дегендегі «сары» сөзі парсы тілінде уайым, қайғы екенін айта келіп, «сары 

уайым» тіркесі  бір  мағыналы  екі  сөздің  қабаттаса  айтылуынан  пайда  болып,  бала-шаға, 

бекер-босқа сияқты бір сыңары парсыша – уайым (сар), екіншісі – қазақша уайым сөзінен 

жасалған  плеонастық  тіркес  болып  табылады»,  –  дейді  /4,  106  б/.  Сондай-ақ «сары 

алтын» тіркесіндегі «сары» сөзінің  негізгі  мағынасы «таза»,  «шынайы» екендігінде  дау 

жоқ.  

             Көк сөзінің тілдік таңба ретіндегі мағынасы: «Ашық аспан тәрізді түс». Ал символ 

ретінде көк сөзі  басқа  семантикалық  мәнде  көрінеді.  Ә.Марғұлан көк  түс – көкке 

табынудың, аспанның символы екендігін атап көрсетеді. Қазақ ұғымында көк түс – ең таза, 

киелі, қасиетті түс. Көк түс – аспанға берілген, оның тәңірлік сипаты болған. Түрік тілінде 

аспанды «gök» деп атайды. Дыбысталуы жағынан «көкке» өте ұқсастығын ескере кеткен 

жөн.    Қазақ  мифіндегі көк  түс аспанға  қатысты,  оның  тәңірлік  сипаты  болған.  Бұл 

танымның  тереңде  жатқандығын  Күлтегін  ескерткішіндегі  «Биікте Көк  Тәңірі, Төменде 

қара  Жер  жаралғанда,  Екеуінің  арасында  адам  баласы  жаралған»  жолдары  дәлелдей 

түседі. Көк түс - шығыстың символы. Қазақ халқы шығысты да қасиетті санап, шығысқа 

қарап тілек тілеген, киіз үйдің есігін шығысқа қаратып ашқан. Бұның бәрі ұлы «көк» – аспан 

тәңіріне табынудан келіп шыққан. Демек, көк түс-адалдықтың, мәңгіліктің, тұрақтылықтың 

символы ретінде «мәңгілік көк аспанмен», «Тәңірімен» ұқсастырылады. Осы түсінік жеті 

қат көк, тоғыз қат көк тіркестерімен бейнеленген. Еліміздің туының түсі ашық аспан түстес 

болуын да көк түсінің ерекше ықыласқа бөленуімен түсіндіруге болады. 

              Басқа  халықтардағыдай қазақ  халқы  үшін  де  әлем  екі  түске  –  ақ  пен  қараға 

бөлінген. Оның  бірі ақ  түс –  күллі  игі  жақсы  қасиеттер  иесі  болса, қара  түс –  жамандық 

біткеннің белгісіне ие.  

           «Қара» сөзі  жер  асты,  төменгі  әлем  ұғымын  білдірсе, «ақ» сөзі  оған  қарама-қарсы 

жоғарғы  әлем,  құдайлар  мекені,  аспанның  символы  болған.   Қазақ    әдет-ғұрпын  

зерттеушілердің   бірі А. Диваевтың  еңбектерінде /5/ ертеректегі   қазақ  дәстүрі  бойынша  

жерлеудің  түр-түс  символикасына қатысты  салты  да  сөз  болады. Одан  біз  қаратүстің  

қазаға  байланысты  синкретикалық  қолданысының  болғандығын   аңғарамыз. Басқаша  

айтқанда, аталмыш   қара түс қазақ  өмірінде  қайғылы  қазаның, қара  тұтынудың  символы 

болып    келген,  яғни    осы    түстерге    боялған    мата,  киім-кешек,  үй    жиһаздары    мен  

569 

 

тұрмыстық бұйымдардың  бәрі  де  символика  атрибуттары  болып  саналған. А.Диваевтың  

мәліметі  бойынша ертеректе  қазақ  әйелдері  бастарына  қара және қызыл түсті  орамалды 

желең   жамылмаған. Өйткені  мұндай  орамалды  тек  күйеуі  өлген  әйелдер  ғана  жамылуға  

тиісті    болған.  Осыған    қарағанда    қайғы-қазаға    байланысты    қара    жамылудан    басқа   

қаралы  қызыл   жамылу  салты   да  болған  екен. Оны  басқа  да   әдеттерден  байқауға  

болады.  Мәселен,  Қазақстанның  кейбір  жерлерінде   қара  және  қызыл  түсті  киімдерді  

киіз  үйдің   үстіне  жаю  болмаған. Өйткені ескі  әдет  бойынша   марқұмның  қара  және  

қызыл  түсті   киімдерін  үйдің  сыртына, көрнекті  жерге  жайып  қою  үйдің  ішінде   өлік  

жатыр   дегенді   білдіреді  екен. 

                 Ақ түсінің  о  дүниелік  символы  қазақ  халқының  мифтік  түсінігінде  төрт  түлік, 

соның  ішінде  жылқы  малының  ақ  түстісімен  байланысты  болған. Ақ  түс ежелгі  түркі-

монғол халықтарының архаикалық мифтік түсінігінде күн сәулесіне, күнге теңелген. 

              Ақ атауы жақсылықтың, өмірдің нышанын аңғартып тұрады: ақ бата – бұл жақсы 

тілек, ізгі ниет, адал көңіл деген мағынаны білдіреді. Орыс тілінде географиялық картада 

«белые пятна» тіркесі «аты қойылмаған обьект» , ақ билет – әскери міндеттен босатылған 

адамның  құжат  мағынасында.  Ал,  француз  тілінде  «ақ  түн  –  «ұйқысыз  түн»...ағылшын 

тілінде: ақ күң – «бәрін істейтін қызметкер әйел», ақ піл – «өзіне көп көңіл бөлуді талап 

ететін  адам»  /6,  555/  «Айдындық  сөзі  орта  ғасыр  ескерткіштерінде  «жарық  сәуле»  деген 

мағынада келсе, қазіргі кейбір түркі тілдерінде, мысалы түрік тілінде «жарық сәуле, жарық 

түскен жер» деген ұғымда қолданылады. Жарық сәуле, жарық (жарқын) болу күн сәулесіне 

қатысты.  Сондықтан  «жарық»  ұғымы  «ақ»  деген  ұғымға  оңай  алмасады(түрік  тілінде 

айдынлық  сөзінің  екінші  сындық  мағынасы  «ақ»  -  светлый)...Демек,  айдындық  (жарық 

сәуле)  сөзі  аппақ  сөзімен  мағыналас»  /7,  22/  Мұнымен  айтқымыз  келгені,  ақтың  түпкі 

мағынасы  күн  немесе  ай  дегенді  де  білдіруі  мүмкін.  Мұндай  пікірмен  ғалымдар 

Қ.Ғабитханұлы, Т.Жанұзақов келіседі. «...бірқатар ғалымдар Қ.Ғабитханұлы, Т.Жанұзақов 

«ақ»  сөзінің  шығу  төркінін  «ай»  космонимімен  сабақтастырып,  оның  фонетикалық 

өзгерісінің схемасы ajas=aja=aj болуы мүмкін деп болжайды. Мұның дәлелі ретінде түркі 

тілдерінде  үнемі  қолданылатын  «ай  иүзлик»  тіркесінің  мағынасына  тоқталады. 

«Ай» атауын «ақ» сын  есімімен  байланысты  қарауының  негізі  бар.  Сөздердің  тілдегі 

қолданысы мен оның беретін мағынасына қарасақ, расында да «ай» атауы о баста заттың 

сын-сипатын 

білдіретін 

сөз 

болғанға 

ұқсайды. 

Қазақ 

тіліндегі айдын, 

айқын сөздері «ай» түбір  сөзінің  негізінде  жасалған.  Демек, «ай» сөзі  о  баста «ақ» деген 

түстік мағынаны білдіретін сөз болған, осы сөзден кейін келе қазіргі тіліміздегі «ақ» сын 

есімі туындаған. Түркі тілдерінде й-қ-ғ дыбыстарының сәйкестігі бұрыннан бар құбылыс 

екендігін ескерсек, бұл өзгерісті ай-ағ-ақ түрінде көрсетуге болады» /8, 9/ 

         Қазақ халқында ақ – пәктік пен ақтықтың нышаны, қуаныш пен жақсылықтың белгісі, 

махаббат, 

үміт, 

қайырымдылық 

деген 

ізгі 

сезімдердің 

символы. 

Қазақ 

халқы ақты қастерлеп, жуындысын  аяқ  астына  төкпеген. Сондықтан  да  қазақтар  үшін  ең 

ауыр қарғыс: «Ақ ұрсын, хақтың киесі ұрсын» деген сөз болған. Кейде ақты жерге төгетін 

де  ырымдар  бар.  Мысалы:  қалың  өрт  келгенде  алдына ақ шашады.  Қазақ  халқы  дүние 

тұтқасы, 

барлық 

тіршіліктің 

бесігі, 

адамзат 

өмірін 

өрбітуші 

ананы ақ 

ана дейді. «Ақ» түсінің  қасиетті,  қастерлі  мағынасы «ақ  жауып,  арулап  көму» тұрақты 

тіркесінен де көрініс табады.  

          Қазақтың  қиял-ғажайып  ертегілерінде,  аңыздық  мифтерінде,  бақсы  сарыны 

мәтіндерінде сары түс  атауының  төңірегінде  жасалған  символдық  мағыналы  сөздер  де 

көптеп  кездеседі.  Көбінесе   сары сөзі  адам,  пері,  шайтан  аттарына,  яғни  белгілі  бір 

субъектіге  қатысты  қолданылған  ( Мыстан,  Сарықыз,  Күнікей,  Бекторы және 

т.б.). Сары  түсінің жағымсыз кейіпкердің символы екендігін басқа да халықтардың мифтік 

аңыз-әңгімелерінен аңғаруға болады. 

         «Сары,  көк  және  қызыл  ұғымдарымен  жасалған  күрделі  атаулардың  таңбалық 

қызметі». Сары түсінің де қазақ және басқа тілдерде негізгі түстік мағынасынан басқа ауыс 

мағыналары  бар.   Сары  –  байлықтың  белгісі. Тілімізде  кездесетін  «Қағанағы  қарық, 

570 

 

сағанағы сарық»    тіркесінің  бүгінде  мағынасы  көмескі  секілді  көрінгенімен,  бұндағы 

сарық сөзі  алтын,  яғни  көл-көсір  байлық  мәнінде  қолданылғандығын  байқауымызға 

болады. Сары сөзінің ендігі бір белгілік мағынасы – кеңдік. Тілімізде сары сөзі дала, арқа, 

бел,  жайлау  т.б.  көптеген  сөздермен  тіркесе  келіп,  кең,  шексіз,  ұшы  қиыры  жоқ  деген 

мағыналарды  білдіріп  тұр.  Сары сөзінің  үлкендік  мағынасы  халық  батасында  көп 

кездесетін «Ақ қас, сары тісті бол!» деген тілектен де көрінеді. Малдың жас мөлшеріне 

қатысты сары қарын бие, сары тіс айғыр деген сөздерден де сары сөзінің жас емес, кәрі 

мағынасында  келгендігін  байқауға  болады.  Алайда,  осы сары сөзінің  үлкендік 

мағынасымен  қоса  оған  қарама-қарсы,  жас  мөлшеріне  қатысты  кішілікті  білдіретін  де 

мағынасы бар. Мысалы, сары ауыз балапан, сары үрпек, сары бала.  Сары сөзінің ендігі бір 

мағынасы  –  уайым,  қайғы,  мұң-шер,  ұзаққа  созылған  процесс. Мәселен,   сары  уайым, 

сарыла күту сөздерінде  сағыныш мәні жатса, сары күз, ұзынсары тіркестерінен ұзақ уақыт 

түсінігі аңғарылады.  

        Ала - қазақ тілінде көптеген ауыс мағыналары бар сөздердің бірі (ала жіп, ала ауыз, 

елең-алаң, алабажақ, ала құйын, алағаншық күн, ала бөлек, ала бөтен, ала көз). Танымдық 

тұрғыда алалық,  алапестікке байланысты  әңгімелер,  ежелгі  мәннің  ұмытылып  кетіп,  есте 

сақталып  қалған  сөз  тіркесі  мен  әңгіме  фрагменттері  кейін  басқаша  түсіндіріледі.  Бұл 

дегеніміз  мифтік  ұғымдардың  профанациялануы  (қарабайырлануы)  дейді  Роза 

Лауланбекова /8/.  

       «Тілші-ғалым Б.Ақбердиева осы сөздің негізгі символдық белгісі ретінде күнге тәуелді 

етеді. Яғни, алалық – күн белгісі, атрибуты. Қазақ дүниетанымында мұндай күнтекті белгі 

ретінде қал, қалша, пес, шұбар сияқты сөздер қолданылады. Алалық пен алапестікті кейін 

тек  ауру-сырқат  болар  деп  түсінген.  Шындығында пес сөзі  де дақ,  қал дегенді  білдіреді. 

Оны  белгілі  сырқатқа  телу  –  кейінгі  қазақ  тілінің  дәстүрі,  ертедегі  қазақтар  ежелде  күн 

бетіндегі  дақты  қалға,  меңге  ұқсатқан.»   /8,  14/  Ал  ала  сөзін  С.Қондыбай  уақыт 

мағынасында  тұрғандығын  атап  көрсеткен.  Мифолог  С.Қондыбай  «ала сөзін  ертегі-

аңыздардағы  ат-жылқылардың  түсіне  қатыстыра  отырып,  ала  аттың  күн  мен  уақыттың 

символы  екендігін  айтады.  Ол  қазақ  жылқыны  түстеуге  келгенде  алдына  жан 

салмайтындығын  ескерте  отырып, ала түс  ұғымына шұбар,  тарғыл,  сарыала,  бурыл, 

қызылкүрең сияқты бірнеше түс араласқан қосындыны ала түс деп орташалап алып, мифтік 

тұрғыдан  қарастырады.  Қазақтың  эпостық  жырлары  мен  өткен  ғасырлардағы  ақын-

жыраулардың  мұраларында ала сө-зі ат, оның ішінде азбан ұғымында жиі кездеседі. Ала, 

алаша  ат –  мықты,  күшті,  жүйрік  аттың  символы, алалық түске  байланысты  емес, 

медиаторлық қасиетке берілген атау. Сонда ала, алаша атты мифтік триадалық символдың 

тіліміздегі  лексикология-фразеология  жүйесіндегі  көрінісінің  бірі  деп  тануға  болады. 

Сондай-ақ, тілімізде осы сөзбен кездесетін сөздер мен сөз тіркестерінде алаш, аласапыран, 

алай-түлей, алапат т.б. жер жүзі,  жер беті, тіршілік, өмір сүру, күресу, мифтік таныммен 

айтқанда ортақ дүниеліктің белгісі бар екендігін айта кету керек /8/. Біздің пайымдауымыз 

бойынша,  «аланың»  түбірі  -  «ал».  «Алдың»  жеке  тұрып  түр-түске  қанықтық  беретін 

көмекші сөз екендігін білеміз (ал қызыл, ал қара, ал күрең, ал қара көк т.б.). Сонымен бірге 

«ал»  баяндауыштық  қызметте  және  шылау  ретінде  алып  қарасақ  та  кейде  қарсылықты 

мағына беріп, одағай  тұрады.  Сонымен бірге баяндауыштық қызметтегі «алдау» сөзінің де 

түбірі  «ал»-ға келіп тіреледі. Жүз мыңнан аса сөзден тұратын Қазақ сөздігі /8/  сөзімізге 

дәлел бола алады:  «АЛ сын. көне . өтірік, жалған, алдамшы «алдау сөзінің түбірі» /9, 63 /. 

     «Түр-түс атаулары өзге сөздермен тіркескенде мүлдем басқа өзінің реңктік  мағынадан 

бөлек ұғым беруінің себебі не?» деген сұрақ туындайды. Шынында да, мұның арнайы бір 

заңдылығы бар ма? Ақын-жазушылардың шығармашылығын саралай отырып біз мынадай 

тұжырымға келдік: Түр-түс атауына зат есімді тіркестірер болсақ, онда түр-түс атауының 

мағынасы сын есімдік негізде сақталып қалады (№1 кесте): 

         кесте №1 

Түр-түс атауы    

 

Зат есім тіркессе 

  

  

Түр-түс атауының мағынасы сын 

есімге ауысады 

571 

 

ақ 

       

  + 

тілек 

     = 

  

жақсы 

көк 

бөрі 

мықты(адамға қаратып айтылған 

кезде) 

қара 

хат 

Жаман, қайғылы 

қоңыр 

дауыс 

Әдемі 

           Түр-түс атауына етістікті з тіркестірсек, онда түр-түс атауының мағынасы зат есімдік 

мағынаға ауысады (№2 кесте): 

          

         №2 кесте  

Түр-түс атауы 

  

 

  + 

Етістікті сөз тіркессе   

 

      

     = 

Түр-түс атауының мағынасы зат 

есімге ауысады 

ақ 

1.     құю 2. төкпе 

Сүт өнімдері 

Қара+сы 

көрінді 

(несі?)  ізі   

көкке 

сиыну 

тәңір 

  

    Ж.А.Манкеева  түстер  жайлы:  «Өмір  сүруді  қамтамасыз  ететін  мәдениетке  жататын 

дүниелердің мәдениетке қатысы адамдардың тек өмір сүруі үшін қажет мұқтаждықтарын 

ғана  қанағаттандырып  қоймай,  сонымен  бірге  олардан  жоғары  тұратын  социогендік, 

символдық және эстетикалық қажеттіліктерін де өтейді» деп көрсетеді /10, 53 б/. 

         Ойымызды  тұжырымдасақ,  қазақ  халқының  ұлттық  танымында  қалыптасқан  әрбір 

түр-түстік символдар халықтың рухани-материалдық мәдениетінен де, салтынын да орын 

алады. Халықтың түр-түс табиғатын өзінше тануына байланысты түс атауларының тілдегі 

қолданылу  жиілігі  әр  түрлі  болып  келеді.  Түр-түс  атауларының  ішіндегі  ең  көп 

қолданылатыны ақ және қара түс атаулары.    

 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

8.Севортян Э.В. Этимологическиий словарь тюркских языков. –М., 1978. 

9. Сағындықұлы Б. Қазақ  тілі  дамуының  этимологиялық  негіздері. Алматы, 1994. 

10.

 

 Көктәнді Х. Аспан мен даланың арасындағы 4 ұмытылған тарих. -М.: Қасиет, 2001. 

11.

 

 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: Мектеп, 1980. – 125 б. 

12.

 

 Диваев А.А. Этнографические материалы. Сборник материалов для статистики   

Сырдарьинской области. –Ташкент, 1891-1905. Вып. 1-12 

6.  Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде:этнолингвистикалық сөздік. – Алматы: «Сардар» , 

2013. -608 б. 3-том б. 

7. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді, 2-басылуы. Алматы: Мектеп, 1994.– 272 б. 

8. Лауланбекова Р. Түр - түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық сипаты (сын 

есім + зат есім үлгісі бойынша). - Алматы, 2010 

9.   Қазақ сөздігі (Қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі).-Алматы: Дәуір, 2013. 

– 1488 .       

10. Манкеева Ж. Қазақ тілінің заттық мәдени лексикасы: Фил.ғыл.докт.. дисс. автореф. 

     –Алматы, 1997. – 53 

 

УДК 409.1 

ЯЗЫК МОЛОДЕЖИ - СЛЕНГ 

жүктеу/скачать 15,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: