Мифтік ескі наным бойынша атын тура айтуга тыйым салынған сөздер тіл білімінде табу деп аталады. Қараңғылык пен діншілдік құрып тұрған өткен замандарда адам баласы өмірді жете танып білмеу салдарынан, зат пен оның атауының арасында табиғи байланыс бар деп жансақ түсінушілік болған.Адамзат өзі тудырған кейбір сөздерді күнделікті тұрмыста өз| атымен атамаи, баскаша атауға мәжбүр болған. Мұндай тыйым салынган сөздер дүние жүзіндегі халыклардың көпшілігінде кездеседі. Бүл әдет түрік халықтарыныц тарихында кең тараған.
|
Сөздің ұғымы дөрекілеу қолайсыздау,көңілге тиетіндеу болып келген жагдайда а тілде бір сөз бір сөзбен алмастырыл^ береді. Мұндай жағдайда магынасы тұрпайы сөздің орнына сол ұғымды жұмсартып, еңілдетіи жеткізетін сыпайы, жұмсақ сөздер келіп басады. Мұн-дай құбылыс тіл біліыінде эвфемизм деи аталынды.
Қазақ тілінде эвфемизм тәсілімен сөз алмастырудың мына-аи дай олдары бар:
1. Ауру аттары алмастырылады. Науқас адамның көзінше аурудың нақ өзін атамай, оның жеңілірек түрін айту дәстүрі бар. Мәселен, туберкулезнемесе құрт ауру деудің орнына өкпе ‘ауруы, рак нсмесе қылтамак, деудің орнына жаман аурутдеп мағынасы қатты тиетін сөздерді жұмсақ сөздермен алмастырып қолданады.
2. Адамның дене мүшесіндегі кем-кетік: атаулары алмастыры- лады. Мәселен, ауру, жарымжан, мүгелек адамды дімкәс деген сөзбен, деген сөздермен, аягы ақсақ дегенді аяғының сылтымасы бар деп алмастырып айта беруге болады.
3. Мағынасы айтушы мен тьщдаушыға бірдей соншама жағымсыз, дөрекі сөздер алмастырылады. Мэселен, нәжіс, қи несеп, дайрақ, үлкен дәрет, кіші дәрет, дәрет сындыру, ұлы дегендердің бәрі де белгілі контексте сыпайылық мән тудырады.
4. Үйлену мен турмыс қүруга байланысты сөздер алмастырылады. Мәселен, тұрмыс күру, түрмысқа шыгу, баласын құтты орнына қондыру, баласын аяқтандыру, қолына кұс қон үйлі-баранды болу тәрізді сөздер үйленуге байлаиысты айтылады.
5. Қогам өміріндегі адамдардыц бір-бірінің жагымсыз қарым-қатынастарына қатысты сөздер алмастырылады, Мәселен аузы жеңіл, қолының жымысқысы бар, қосып айтады, ауыз бастырық, сөзге келу, бет жыртыспау, жасы үлғаю, дегендер сыпайылық мәнде айтылады. Эвфемизмдер ойды бейнелеп, көрксм түрде жеткізудің негізгі бір тәсілі.
|
|
