Қазақ тіліндегі үстеулер тарихы

Сөз таптарын сөйлем мүшелерімен байланыстылықтарын, орыстың ғалымдары да дәлелдеген. Олар В.А. Богородицкий, А.М. Пешковский, А.А.Шахматов және басқалар. Пешковский былай деген: Сөз таптары – салқындап, қатып қалған, белгілі бір формада кристанданған және осымен байланысты ,өздерінің сөзжасамдық мағыналары бар сөйлем мүшелері. Үстеу категориясын сөйлем мүшесі ретінде алып қарасақ, ғалымдар оны грамматикада баяу дамып қалптасқанын айтады. Үнді европа және түркі тілдері жүйесіндегі сөйлем мүшелерін салыстыра зерттеген профессор В.М. Жирмунскийде үстеу категориясының дамығанын айтады. Ол жалпы глотоника жағдайына байланысты категорияларының әрқайсысына өзі даму заңдылықтары бар екенін көрсетеді. Үстеу дегеніміз не? Ғалымдар оған қандай анықтама береді? Үстеу – іс-әрекеттің, қимылдың, сындық, сапалық белгісінің сипатын, жай күйін білдіреді.Үстеу грамматикалық тұлғалар арқылы түрленуге, өзгертуге көп көне бермейді. Профессор В.А. Богородский: Үстеу етістікке анықтауыш ретінде қосылатын сөз табы деп жазады.

Анықтама:

Академик Шахматов былай деді: Үстеу – заттар мен құбылыстардың өзіне тән белгілерін көрсететін және оларды пысықтауыштық мәнде көрсететін сөз табы немесе үстеу – етістік арқылы (активті белгі) немесе сын есім арқылы (пассивті белгі) берілген реттік мезгіл сапа, түр, белгілерін анықтау қызметін атқаратын сөз табы

Анықтама:

Профессор А.М.Пешковский үстеуге төмендегідей анықтама береді: үстеу заттың белгісіне емес етістік пен сын есім белгісін анықтайды. Біздің білуімізше, екі сөз табы да сапаны білдіреді. Сонымен үстеу заттың белгісіне емес, белгінің белгісін анықтайды.

Академик В.В. Виноградов: Үстеу – септелмейтін, жіктелмейтін, бірікпейтін, етістікке, зат есімге, сын есімге меңгеріле байланысатын грамматикалық категория. Үстеулер және сан есіммен морфологиялық байлныста болады.

Анықтамасына сәйкес, Үстеу-сын есім мен етістіктің сәйкес келмейтін анықтамасы, «белгінің белгісі». Алайда, «зат есім,сын есімге неғұрлым жақын болса, оған үстеу қолдану соғұрлым мүмкін болады» үстеу категориясымен салыстырмалы дәреженің қатысушылары , формалары да жақындасады. Үстеу формаларын сипаттай отырып, сөйлеу бөліктерінің қозғалғыштығын, өзгергіштігін, сөздердің белгілі бір категориялардан басқаларына ауысуын (мысалы, сын есімдер мен зат есімдерден үстеулерге, үстеулерден предлогтарға және т.б.) аса көрсетеді. Осы анықтамаларға сүйене отырып, үстеу - бұл етістікке, күй санатына, зат есімдерге, сын есімдерге және олардың туындыларына (мысалы, сол үстеулерге) іргелес жатқан және синтаксистік функцияда әрекет ететін, келісілмейтін және біріктірілмейтін сөздер. Берілген грамматикалық категория деп айта аламыз. Мән-жайлар немесе сапалық қатынас анықтамалары. Үстеулер морфологиялық тұрғыдан зат есімдермен, етістіктермен, сын есімдермен, сан есімдермен және есімдіктермен байланысты. Үстеудің жалпы грамматикалық мағынасы-іс-әрекеттің белгісі.