Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі 4(32) шығарылым

 
32 
9.
 
Róna-Tas  A.  Hungarians  and  Europe  in  the  Early  Middle  Ages:  An 
Introduction to Early Hungarian History. –Budapest: CEUPress,1999.– 566p.  
10.
 
Древнетюркский словарь лингвистических терминов. 
11.
 
Ашмарин  Н.И.  Болгары  и  чуваши  //  Известия  общества  археологии 
истории  и  этнографии  при  Казанском  университет.  –  Казань,  1902.  –           
Т. 18. – Вып. 1-3. – С. 1-132; 2-е изд. – Чебоксары: ЧГИГН, 2000. – 144 с. 
12.
 
Кононов  А.Н.  Родословная  туркмен:  Сочинение  Абу-л-Гази  хана 
хивинского. –  М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1958. – 192 с. + 92 с. текста. 
13.
 
Федотов  М.Р.  Этимологический  словарь  чувашского  языка:  Изд.  2-е, 
испр. и доп. – Чебоксары: Изд-во Чуваш. ун-та, 2002. – 470 с. 
14.
 
Clauson G.  An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. 
–  Oxford, 1972. – 989 p. 
15.
 
Егоров Н.И. Проблемы хронотопологической стратификации чувашско-
монгольских лексических параллелей и их историческая интерпретация 
// Чувашский гуманитарный вестник. – Чебоксары, 2006. –№1. – С. 144-163. 
16.
 
Дарбакова  В.П.    К  этимологии  этнонима  калмык  //  Этнонимы.  –  М.: 
Наука, 1970. – С. 265-268. 
17.
 
Street  J.    Proto-altaic  *-l(V)b-  ~  turcic  š  //  Central  Asiatic  Journal.  –  The 
Hague; Wiesbaden, 1980. – Vol. 24. – № 3-4.  
18.
 
Doerfer  G.  Türkische  and  mongolische  Elemente  im  Neupersischen.  Bd.  1: 
Mongolische  Elemente  im  Neupersischen.  –  Wiesbaden,  1963.  –  557  S.;   
Bd. 2: Türkische Elemente im Neupersischen. – Wiesbaden, 1965. – 671 S.; 
Bd. 3. 1967. – 670 S.; Bd. 4. – 1972. – 650 S. 
19.
 
Räsänen  M.    Versuch  eines  etymologisches  Worterbuchs  der  Türksprachen. 
– Helsinki, 1969. – 533 S.; 2-е изд. – Helsinki, 1971. (LSFU, XVII; 1, 2). 
20.
 
Clark L.V. Turcic loanwords in Mongol. I: The treatment of non-initial s, z, 
š, č // Central Asiatic Journal. – Wiesbaden, 1980. – Vol. 24. – № 1-2. – P. 36-59. 
21.
 
Lessing, 1960.  
22.
 
Лувсандэндэв  А.  Русско-монгольский  словарь  /  Под  общ.  ред. 
А.Лувсандэндэва. – М.: Гос. изд-во иностр. и нац. словарей, 1957. – 715 с. 
23.
 
Ринчинэ А.Р. Краткий монгольско-русский словарь / Сост. А.Р.Ринчинэ. 
– М.: ОГИЗ, 1947. – 423 с. 
24.
 
БАМРС, 2002, IV. 
25.
 
Тодаева Б.  Язык монголов Внутренней Монголии. – М.: Наука, 1979. – 274 с.  
26.
 
Владимирцов 
Б.Я. 
Сравнительная 
грамматика 
монгольского 
письменного  языка  и  халхаского  наречия:  Введение  и  фонетика.  –          
Л., 1929. – XII + 436 с.  
27.
 
Козин  С.А.  Сокровенное  сказание.  Монгольская  хроника  1240  г.  под 
названием  Моngγol-un  niγuča  tobčiğan.  Юань  Чао  би  ши.  Монгольский 
обыденный  изборник.  Введение,  перевод,  тексты,  глоссарии.  –  М.;  Л.: 
Изд-во АН СССР, 1941. – 620 с. 
28.
 
Авляев  Г.О.,  Санчиров  В.П.  К  вопросу  о  происхождении  торгоутов  в 
составе  средневековых  ойратов  Джунгарии:  (К  проблеме  этногенеза 
калмыков) // Проблемы этногенеза калмыков. – Элиста, 1984. 
 
* * * 
Мақалада  автор  ойрат  этнонимінің  шыққан  түп  төркіні 
төңірегінде баян етеді. 

 
33 
ӘОЖ 93(574)  
 
                                                                       М.Б. Сабыр 
Батыс Қазақстан гуманитарлық  
академиясының профессоры,   
филология ғылымдарының докторы, Орал қ. 
 
МӘДЕНИ МҰРАМЫЗ –РАБҒУЗИДЫҢ  
«ҚИССАС –УЛ ӘНБИЙА» ЕСКЕРТКІШІ 
 
Еліміз  тәуелсіздік  алғалы  ұлттық  руханиятымызды, 
мәдени мұраларымызды, тарихтан алар еншімізді түгендеуге 
бет  бұрдық.  Түркітану  ғылымының  алдында  келелі  мәселер 
тұр.  Солардың  бастысы  қазақ  тілінің  тарихына  қатысты 
жазба  мұраларды  танып,  түстеу,  бұрыннан  ғылымға  белгілі 
болғанмен,  толық  зерттелмеген  жазба  жәдігерліктерді  қазақ 
тілімен сабақтастыра зерттеу. Жалпыадамзаттық және ұлттық 
рухани  құндылықтарды  игеру  бүгінгі  өскелең  ұрпақтың 
қасиетті  міндеті.  Елбасы  Н.Ә.Назарбаевтың  «Мәдени  мұра» 
мемлекеттік  бағдарламасына  байланысты  айтқан    «...ұлттық 
мәдениетімізді  ұлықтап,  бар  мен  жоғымызды  түгендеп, 
жүйелеп,  келер  ұрпаққа  аманаттау  -  «Мәдени  мұра» 
бағдарламасының басты мақсаты болуы тиіс»,- деген тарихи 
пікірі  ғылымның  басы-қасында  жүрген  зиялы  қауымның 
басты қағидасы болуы керек (1,1). Жазба мұраларды зерттеу 
тек қазақ тілінің тарихын зерттеу емес, ол сонымен бірге ұлт 
тарихын ізерлеп, ұлттың қалыптасу жолын безбендеу болып 
табылады.  
Ұлтымызға  тікелей  қатысты  жәдігерліктің  бірі  түркі 
өркениеті  мен  ислам  мәдениеті  дәстүрлерінің  тоғысу  кезеңі, 
Алтын-Орда-Қыпшақ  (ХІІІ-ХІVғ.ғ.)  дәуірінің  әдеби  мұрасы,  
ғұлама  ғалым  Насыреддин  Бұрханаддин  Рабғузидің 
қаламынан туған «Қиссас –ул анбийа» ескерткіші.  Қиссаның 
негізгі  мазмұны  пайғамбарлар  туралы  қысқаша  әңгімелер, 

 
34 
ислам  дінін  таратудағы  қиындықтар  мен  соғыстар,  жеңістер 
туралы мағлұматтар. 
Орта ғасырларда аталмыш мұраның бірнеше нұсқалары 
кең  тарап,  оны  түсіну,  оқу  қиындап  кеткен.  ХІV  ғасырда 
билік  жүргізген  Тоқбуға  бек  «Қиссас  -  ул  анбийаның»  араб, 
парсы  тіліндегі  нұсқаларын  бір  жүйеге  түсіруді  Рабғузиге 
тапсырады. Рабғузи Тоқбуға бектің өтінішін орындап, Құран 
Кәрім  сүрелерін,  исламдық  сарындағы  діни  әңгімелерді  өз 
жанынан  шығарған  өлеңдермен  біріктіріп,  орта  түркі  әдеби 
тілінде  жазып  шыққан.  Дәлірек  айтсақ  орта  түркі  тілінің 
қыпшақ  вариантында  жазылған  бұл  дүние  бүкіл  түркі 
халықтарының рухани қазынасына айналды. Яғни, оның тілі 
қазіргі  заманғы  қазақ,  қарақалпақ,  ноғай  тілдеріне  жақын. 
Профессор  М.Жолдасбеков  Алтын  Орда  –  Қыпшақ 
дәуіріндегі  мұралар  туралы  «...  бұл  тұста  негізгі  тіл  қыпшақ 
тілі  болды,  сондықтан  әдебиет  қыпшақ  тілінде  дамыды»,  - 
деп орынды атап көрсеткен (2,16).  
Рабғузидің  бұл  шығармасының  біздің  заманымызға 
жеткен  бірнеше  нұсқасы  бар.  Олар  Лондонда,  Санкт-
Петербургте, Қазанда, Ташкентте сақтаулы. Бұлардың ішінде 
ең көнесі – Британ мұражайында сақтаулы. Қазақ даласында 
Рабғузи ескерткішіндегі пайғамбарлар туралы аңыз әңгімелер 
кең  тараған,  сонымен  қатар  қолжазба  нұсқалары  да  болған.  
Қазан  университеті  баспасынан  шыққан  «Қисса  –  и  хазірет 
Жүсіп  ғалайһис-сәләм  мен  Зылиханың  мәселесі»  кітабы 
(1898,1901,1904,1907 ж.) кең тараған. 
Рабғузи қиссалары әдеби мұра ретінде өзбек әдебиетінің 
тарихында  ертеден  қарастырылып,  1950  жылы  М.Айбектің 
алғы  сөзімен  шыққан  «Өзбек  әдебиетінің  антологиясында» 
жарияланды.  Қырғыз  әдебиетшілері  Темиралы  Қунашев, 
Қамбарлы  Ботояров  ескерткішті  аударып,  әр  пайғамбарға 
арналған қиссаларды  бөлек-бөлек кітап  етіп,  «Пайғамбарлар 
баяны» деген атпен жариялады. 

 
35 
Қазақ әдебиеттану тарихында Рабғузидің «Қиссас-ул анбийа» 
ескерткіші  туралы  пікір  білдірген  профессор  Б.Кенжебаев 
болатын. Ол: ««Қиссас-ул анбийа» таза діни кітап қана емес, 
түгелдей әулиелер, пайғамбарлар туралы хикая да емес. Ерте 
заманғы  түркі  текті  халықтардың,  ру-тайпалардың,  қисса-
хикаялардың,  аңыз  ертегілердің,  өлең-жырлардың  жиынтығы, 
өңделген  түрі,  ескі  ұрпақ  мәдениетінің  нұсқасы  дерлік 
көркем  шығарма»,  -  деп  баға  берді.  Осы  бастаманы 
Х.Сүйіншалиев, 
А.Қыраубаева, 
Н.Келімбетов 
сияқты 
әдебиетшілер жалғастырды. 
Рабғузи  қиссалары  72  пайғамбардың  өмірін  қамтиды. 
Соның  ішінде  ең  көне  қиссаның  бірі  –  «Жүсіп  -  Сыдық» 
қиссасы.  Бұл  шығарманы  Г.С.  Асқарова      әдеби  тұрғыдан 
зерттеп,  «Рабғузидің  «Қиссас-ул  анбийа»  ескерткішіндегі 
«Жүсуп  Сыддық»  қиссасы  (түп-төркіні  мен  поэтикасы)» 
тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады.  
Ендігі кезек аталмыш шығарманың тілін зерттеу қажет. 
Орта  ғасыр  авторлары  араб,  парсы,  түркі  тілдерін  жетік 
меңгеріп,  осы  үш  тілдің  тоғысында  шығарма  жазған. 
Аталмыш  жәдігерліктің  лексикасын  сөз  еткенде  осы 
қабаттарды анықтап алған дұрыс. Әрине ең маңыздысы және 
ең  көбі  түркі  қабаты.  Қисса  лексикасын  зерттеу  арқылы, 
оның  тілінің  қазіргі  қазақ  тіліне  қаншалықты  жақын  екенін 
аңдауға  болады.  «Жүсіп  Сыддық»  қиссасы    аралас  тілде 
жазылған.  Орта  ғасырларда  ұлт  тілдерінің  ара-жігі 
ажыратылмаған.  Тайпа  тілдерінің  өз  ерекшелігі  болғанмен, 
бір-бірімен  тығыз  байланыста,  мидай  араласып  жатқан.  
Қисса  махаббат,  сүйіспеншілік  тақырыбында  жазылған. 
Сондықтанда  оның  лексикасында  өмірдің  барлық  саласына 
қатысты  сөз  қоры  қамтылмағаны  аян.  Дейтұрғанмен, 
жәдігерлік  лексикасын  лексика  –  семантикалық  топтарға 
бөліп  қарастырсақ,  көп  мәселенің  ұшығы  анықталады. 
Мәселен, 

 
36 
1. Адамның дене мүшелеріне байланысты атаулар: баш, 
алын  (маңдай),  бағыр  (бауыр),  ағни  (иық),  алығ  (қол,),  тиш, 
йүрек, ерин, ағыз (ауыз), бурун (мұрын), т.б. 
2.  Отбасылық,  туыстық  қатынасты  білдіретін  сөздер: 
хатун, ата, қарындаш, оғул, қыз, іні, т.б. 
3.  Әлеуметтік,  қоғамдық  саяси  атаулар:  ел,  патша,  құл, 
оғры (ұры), черик (әскер), булун (тұтқын), хан, т.б. 
4. Үй-жабдықтарының атаулары: бешик, чадыр (шатыр), 
дарваза, төшәк, т.б. 
5.  Ыдыс-аяқ  атаулары:  қазан,  табақ,  бичақ,  йанчақ 
(шанышқы), чырча (шыны ыдыс), т.б. 
6.  Кәсіп  иесін  білдіретін  сөздер:  отачы  (дәрігер), 
тарығчы (егінші), авчы (аңшы), ашчы (аспазшы), т.б. 
7.  Киім-кешекке  қатысты  атаулар:  тон,  етәк,  бөрк,  йақа 
(жаға), көнләк (көйлек), қурлуғ (белбеу), т.б. 
8.  Құрал-сайман,  қару-жарақ  атаулары:  қамчы,  үзәңгі, 
қылч, т.б. 
9.  Діни  наным-сенімге  байланысты  адамдар:  уған 
(құдай), таңры, тамуғ, йалаваш (пайғамбар), т.б. 
10.  Азық-түлік,  тағамға  байланысты  атаулар:  ет,  етмәк 
(нан), туз, қағун (қауын), т.б. 
11.  Үй  хайуанаттарының  атаулары:  тәуә  (түйе),  ат,  қой, 
қозы, йылқы, оғлақ (лақ), т.б. 
12.  Жер  асты  байлықтарының,  бағалы  тастардың 
атаулары: алтун, кумиш, йухар (жұпар), кафур (камфар), т.б. 
13.  Табиғат  денелерінің,  құбылыстарының  атаулары: 
йер,  су,  от,  топырақ,  таш,  булт,  құм,  қар,  тағ  (тау),  ау  (ай), 
күн, йулдуз, теңиз, т.б. 
14.  Жыл  мезгілдерін,  уақыт  мерзімдерін  білдіретін 
сөздер:  кеч,  йаз,  қыш,  күн,  тун,  йыл,  иариндаси  (ертеңгі), 
таңласы (таңертең), т.б. 
15.  Өсімдік, ағаш,  гүл атаулары:  тайақ, ағач,  терәк,  тал, 
чечәк (гүл), йапурғақ (жапырақ), т.б. 

 
37 
16.  Әртүрлі  жәндік  атаулары:  сычқан  (тышқан),  ары 
(ара), бақа, чайан, қурт, йылан, т.б. 
17.  Аң  атаулары:  бөру,  арслан,  (арыстан),  тулки, қойан, 
қулан, тәуиң (тиын), қундуз, т.б. 
18.  Құстардың  атаулары:  әурәк  (үйрек),  көкәрчин, 
суңқар, қаз, қу, туты қуш, булбул, т.б. 
Осындай  лексика  –  семантикалық  топтар  арқылы 
қиссадағы  түркі  сөздерінің  қолданылу  шеңбері  кең  екенін 
байқаймыз.  Көптеген  сөздер  мағынасы  мен  дыбысталуы 
жағынан  қазақ  тіліндегі  сөздермен  дәлме-дәл.  Мұның  өзі 
қазақ  тіліне  ескерткіш  тілінің  өте  жақын  екенін  көрсетеді. 
Кейбір  сөздер  бір-екі  дыбыс  айырмашылықтары  арқылы  
ғана ерекшеленіп тұр. Қисса тілі мен қазақ тіліндегі сөздердің 
тұлғалық 
өзгерістеріне 
ықпал 
етіп 
тұрған 
фоно-
морфологиялық  заңдылықтардың  бірі  ғ,  г  ~  у,  й  сәйкестігі, 
яғни  ескерткіштегі  сөз  ортасы  мен  сөз  соңындағы  ғ,  г 
дыбыстары  қазақ  тілінде  у,  й  дыбыстарына  өзгереді.  
Мысалы,  бағыр-бауыр,  ағыз-ауыз,  бағ-бау,  бағла  -    байла, 
мундағ-мұндай,  т.б.  Жазба  жәдігерлік  тілі  мен  қазақ  тілін 
салыстыра  қарасақ  осындай  дыбыс  сәйкестіктерін  көптеп 
ұшыратамыз.  Бірақ  олар  көне  мұра  тілін  біздің  тілімізден 
алыстатпайды.  Дыбыс  сәйкестіктері  тарихи  тілдік  процесс. 
Керісінше  дыбыс  сәйкестіктерін  жете  білсек  тіл  туыстығын 
анықтай  түсеміз.  Тіпті  қазақ  тілінің  өз  ішінде  де  бірнеше 
дыбыс  сәйкестіктері  бар.  Мәселен,  әдеби  тілде  бауыздау 
десек, Сыр бойы қазақтары мауыздау дейді. 
Қорыта  айтқанда  «Жүсіп  Сыддық»  қиссасы  орта  түркі 
тілінің  қыпшақ  вариантында,  дәлірек  айтсақ  көне  қыпшақ 
тілінде  жазылған  мұра.  Оның  тілін  кешенді  зерттеуге  алу 
алдағы күннің еншісінде. 
Биылғы  жылы  «Мәдени  мұра»  бағларламасы  қайта 
қолға алынып, алдағы үш жылдың жоспары белгіленді. Басты 
мақсат  қазақтың тарихы да,  материалдық мұрасы да, жазба 
мәдениеті де, өнері де, тілі мен ділі де аса бай екенін барша 

 
38 
әлемге  білдіру.    Белгілі  саясаткер  У.Черчиль  «мәдениет-
экономиканың шырынымен қуаттанады» деп айтқан. Егер біз 
дамыған  елу  елдің  қатарына  енетін  болсақ,  экономика  мен 
мәдениетімізді  қатар  ұстап  отыруымыз  керек.  Мәдениет 
ұлттық  идеяның  басты  тірегі,  сүйенері.  Ал    орта  түркі 
дәуіріндегі    (Х-ХVғ.)  жазба  жәдігерліктер,  мәдени  мұралар 
бүкіл  түркі  халқына  ортақ.  Бұл  жәдігерліктерді  әр  ұлт  жеке 
дара  зерттей  бергеннен  гөрі,  күллі  түркі  халықтары  бірлесе 
отырып,  зерттейтін  халықаралық  бағдарламалар  қажет-ақ.  
Ғылыми  зерттеулерде  томаға  тұйықтықтан  арылып,  бүгінде 
133 миллионға жеткен түркі халықтарының өшкенін ескеріп, 
өскенін  екшеп,  мемлекет  аралық  деңгейдегі  кешенді 
зерттеулерге жол ашу Ғылым Академиясы, Білім және ғылым 
министрлігі 
сияқты 
құзырлы 
орындардың 
пәрменді 
әркеттерімен іске асырылуы қажет. Түркі тілдерінің тамыры 
бір, өзегі ортақ десек те жаңа ғасырда бір-бірімізді түсіне қою 
қиындап  бара  жатыр.  Әрине  бұның  бәрі  Кеңес    үкіметі 
тұсындағы саясат салқыны, әліпбидегі ала құлалық екені рас. 
Кейінгі  кезде  ортақ  әліпби  жасасақ  деген  де  ұсыныс, 
әрекеттер  болды.  Дегенмен  түркі  тілдерінің  өзіндік 
айырмашылықтары  бұған  көне  бермейді.  Біз  алып 
бәйтеректің  әртүрлі  жапырақтарымыз.  Бірнеше  түркі  тілін 
терең  игерген  мамандар  да  тапшы.  Сондықтан  филолог 
жастарды  дайындау  үшін    түркі  тілдес  елдердің  арасында  
жоғары  оқу  орындары    студенттерін  алмастыру,  білім 
жетілдіру істерін жандандыру қажет-ақ. 
            
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
1.Назарбаев  Н.Ә.  «Мәдени  мұра»  бағдарламасы  мемлекеттік  бағдарлама 
болуы тиіс // Егемен Қазақстан – 2003. 29 қараша. 
2. Жолдасбеков М. Орхон ескерткіші. Астана: Фолиант, 2001.  
3. Рабғузи «Қиссас - ул Әнбийа». Алматы, Арда, 2000.                                                                                                                                              
 
* * * 
В  статье  раскрываются  особенности  памятника  культурного 
наследия  -  «Қисас-ул Әнбийа» Рабгузи. 

 
39 
УДК 49 
 
Урунова Р.Д. 
Доктор филологических наук, доцент,  
ЗКГУ им.М.Утемисова, г.Уральск 
 
О ПРОИСХОЖДЕНИИ ФУНКЦИОНАЛЬНЫХ 
ВАРИАНТОВ МЕСТОИМЕНИЯ 1-ГО ЛИЦА, 
ЕДИНСТВЕННОГО ЧИСЛА В 
ВОСТОЧНОСЛАВЯНСКИХ ТЕКСТАХ X-XIV вв. 
 
Древнерусское местоимение 1-го лица единственного числа 
унаследовало все основные признаки индоевропейского 
рефлекса  и  широко  использовалось  во  многих  текстах         
X-XIV веков. Это обусловлено тем, что тексты того периода 
имели непосредственную связь с коммуникативным актом, и 
разница между говорящим и автором текста пока еще никак 
не  обнаруживалась.  Хотя,  конечно,  в  разных  текстах  это 
проявляется в разной степени. Так, «Повесть временных лет» 
пишется  как  наблюдение  за  событиями  в  жизни  народа  со 
стороны, и хотя в некоторых фрагментах текста проявляется 
пристрастное  отношение  к  лицам  и  событиям,  о  которых 
идет  речь,  тем  не  менее  автор  прямо  себя  никак  не 
обнаруживает.  В  «Слове  о  полку  Игореве»  позиция  автора 
обнаруживается в его оценках героев и событий, но при этом 
в  тексте  нет  его  актуализации  посредством  личного 
местоимения.  Что  же  касается  деловых  бумаг,  то 
естественно,  они  пишутся  от  какого-либо  лица,  и  при  этом 
существует насущная необходимость его обозначения. 
  
В самых ранних  древнерусских текстах   используются 
три  местоименных  варианта  со  значением  1-го  лица, 
единственного  числа  в  именительном  падеже  – 
азъ, 
├
αзъ, 
├
α: 1. Азъ гр
ѣшныи рабъ бжии недостоиныи дъмъка 
написахъ  кънигы  си
├
α  (Новгородские  служебные 
минеи).  2. 
Во  им
γ
  оц
γ
  и  сна  и  стого  дха  се 
├
αзъ 
гр
ѣшныи  худыи  рабъ  бжии  дмитрии  иванови
ч
 

 
40 
пишю  дшвную  ц
ѣлым
ъ
  свои
м
  оумомъ  (Духовная 
грамота  великого  князя  Дмитрия  Ивановича  Донского)
.       
3. 
Ид
ѣте  съ  данью  домови  а 
├
α  возъвращюс
γ
 
похожю  и  еще  (Повесть  временных  лет).  Между  тем, 
хорошо известно, что нормированными конструкциями того 
периода 
были 
определенно-личные 
односоставные 
предложения  и  что  эта  синтаксическая  особенность  имела 
масштаб  общей  индоевропейской  тенденции  (А.Мейе  1938; 
В.И.Борковский,  1949;  Г.А.Хабургаев,  1990).  А.Мейе  по 
этому  вопросу  пишет:  «В  предложении  (индоевропейском) 
мы находим в основном только один существенный элемент, 
сказуемое, и, кроме того, в известных случаях, подлежащее. 
В  соответствии  с  индоевропейским  употреблением  для 
предложения  достаточно  личных  форм  глагола;  форма  типа 
пи
├
ѫ  «я  пью»  вполне  хорошо  обозначает  первое  лицо 
единственного  числа.  Следовательно,  славянское 
предложение,  как  и  предложение  индоевропейское,  может 
состоять  из  одного  глагола,  сопровождаемого  или  не 
сопровождаемого определением» (1951: 383). С древнейших 
времен  для  европейских  языков  были  характерны 
конструкции  с  «опущенным»  местоименным  подлежащим 
при  сказуемом,  выраженном  финитной  глагольной  формой. 
Таким  образом,  наличие  трех  номинативных  вариантов 
местоимения  1-го  лица  единственного  числа  является 
характерной 
особенностью 
древнерусского 
языка, 
требующей  объяснения  исходя  из  специфических  условий 
его функционирования. 
В  славистике  наличие  трех  вариантов  номинатива  1-го 
лица  объясняется  главным  образом  фонетическими 
причинами, исходя из тех исторических процессов, которые 
были  характерны  звуковому  строю  языка  праславянского  и 
восточнославянского  периодов  (В.В.Иванов, 1990:  280). Все 
местоименные  варианты,  по  этой  интерпретации, 
появляются  как  продукт  определенных  фонетических 
процессов  и  сменяют  друг  друга  во  времени.  Так,  вариант 
αзъ является славянизированной формой общеевропейского 

 
41 
*egō. Затем от этого варианта образуется русифицированная 
форма 
├
αзъ  с  протетическим  j  в  начале  слова 
соответственно  одному  из  славянских  слоговых  законов: 
закону  восходящей  звучности.  А 
├
α  появляется  уже  как 
результат 
усечения 
формы 
├
αзъ 
после 
падения 
редуцированных 
ъ,  ь  (В.В.Иванов,  1990:  280).  Данная 
интерпретация является вполне убедительной с точки зрения 
традиционной  концепции,  по  которой  все  рефлексы  единиц 
языка 
рассматриваются 
как 
продукт 
фонетических 
процессов.  Это  вполне  логичная  точка  зрения  на  историю 
местоимений,  так  как,  действительно,  жизнь  языка 
осуществляется  в  звуковой  форме.  Но  последовательность 
появления  вариантов  номинатива  местоимения  1-го  лица  в 
текстах  связывает  их  с  определенными  временными 
периодами,  и  как  раз  в  этом  отношении  наблюдается 
несоответствие  фонетической  интерпретации  и  хронологии 
фактического  материала.  Так,  по  этой  теории,  последний 
вариант должен был появиться не ранее XII века, т.е. после 
того,  как  произошел  важнейший  в  восточнославянском 
диалекте процесс - падение редуцированных. Между тем уже 
в самых древних восточнославянских текстах варианты 
αзъ 
и 
├
α  используются  параллельно,  и,  следовательно,  
фонетические  процессы,  хотя  и  являются  механизмом 
внешней  переработки  местоименных  вариантов,  не  могут 
быть  причиной  появления  современного  варианта  этого 
местоимения. На этот факт обратил внимание Г.А.Хабургаев, 
который  считает,  что 

жүктеу/скачать 1,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: