Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институты

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      121
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
Келдің дүниеге – кетпек керек,
Бар күшің жеткенше жақсылық етпек керек.
«Әрбір адам бұл дүниеде өзінің барлық қабілетіне қарай жақсылық 
жасауды  мақсат  тұтса,  онда  әлеуметтік  болмыс  жетіле  түсеріне  ақын 
сенімді. Ал, енді жамандық жасаудың ақыры адам үшін тозақ азабына түсу 
екендігін өз замандастарына да, кейінгі келген жас ұрпаққа да ескертеді 
ортағасырлық ойшыл» [28, 225 б.].
XIV  ғасырда  өмір  сүрген  Сәйф  Сараидің  шығармашылығында  по-
эзия  мен  проза  қатар  болғаны  белгілі.  Ол  Сағдидің  «Гүлстанын»  парсы 
тілінен  түркі  тілінен  аударып  қана  қоймай,  әртүрлі  хикаяттар  арқылы 
тағылымдық  мысалдарды  рухани  мұра  етіп  қалдырады.  Онымен  қоса 
«Жәдігернама», «Сүһаил мен күлдірсін» атты шығармасы да қазіргі заман-
ға дейін жетіп отырғанын айта аламыз. Бұл шығармалардың әрқайсысын-
да шығыстық нақыш, терең ділдік ерекшелік айқын байқалады. Әсіресе, 
әрбір  ойшылдың  хикаятты  адамды  руханилыққа  қарай  бағыттайтын 
бағдаршам  іспетті.  Қасиетке  ие  болған  десе  де  болады.  Мәселен,  «бей-
нет көрмеген адамның рахаттың қадірін білмес» деген тұжырым адамды 
күнделікті өмірдің ауыртпалығын мойымай көтеруге шақырады, өмірдің 
қиындығы бекер кетпейтіндігіне меңзейді. 
Қорқыт  ата  кітабындағы,  Орхон  жазбаларының  мәтінімен  қатар, 
«Оғызнама», «Махаббатнама», «Кодекс куманикус» сияқты туындылардағы 
экзистенциалдық  сарынмен,  сондай-ақ  әл-Фараби,  Ясауи,  Махмұд 
Қашқари,  Жүсіп Баласағұн, Рабғузи, Құтып, Хұсам Кәтиб, Сәйф Сараи, 
Ахмет  Иүгінеки  еңбектеріндегі  этикалық  бағдармен,  оның  ішінде  бақыт 
туралы түсініктермен, олардың ерекшеліктерімен тереңірек таныса оты-
рып, түркілік ортағасырлық дүниетанымның аясында туындаған даналық 
үлгілердің қазіргі ұрпақ үшін де маңыздылығы зор екенініне көзіміз жетті. 
Ал осы рухани мұраны игерудің жас ұрпақ үшін орны жылдар өткен сай-
ын  ұлғая  түспек.  Бұл  іс-әрекеттердің  оң  нәтижесі  еліміздің  келешегінде 
байқала түсері анық. Өркениеттер қаншама дүние өзгерсе де, әртүрлі сая-
си  режимдер  орнын  ауыстырса  да  нағыз  рухани  тереңдігі  бар  дүниелер 
өз  күшін  әлеумет  үшін  сақтай  алады.  Себебі  әрбір  халықтың  тарихын 
тұтастандырып  тұратын  рухани  күштер  болады.  Міне,  сол  күштердің 
біршамасы адамзат тарихында түркі даласында қалыптасқанын атап өте 
аламыз. Осы рухани байлықты шашпай-төкпей теріп алу қазіргі ұрпақтың 
көкейтесті міндеті деп ойлаймыз. 
Ортағасырлық  түркі  философиясы  да  әлемдік  философиядағы  ба-
қытқа  жету  жолын  іздестірудің  осы  үрдісінен  тыс  қала  алмады.  Және 
бұл  дәстүрлі  түркілік  дүниетанымға  негізделген  философияда  да,  осы 
рухани  дәстүрді  бойына  сіңіріп,  сондай-ақ  антикалық  философиялық 
мұраны пайдалану арқылы тікелей ислами құндылықтарға негізделген 
араб тілдес фәлсафаны дамытуға зор үлес қосып, «Екінші Ұстаз» атанған 
отырарлық ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің ілімінде де әлемге деген діни 

122                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
қатынас  пен  руханилықты  қалыптастыру  жолындағы  негізгі  тұжырым 
ретінде бекіді. 
Бақыт мәселесін онтологиялық тұрғыда қарастырғанда ортағасырлық 
философия  мен  ислам  діні  арасындағы  кейбір  алшақтықтардың  бар 
екенін  теріске  шығаруға  болмайды.  Шығыстық  перипатетизм  филосо-
фиясына ол бір жағынан толығымен тиесілі болғанмен, оны ислами діни 
руханилық ортасынан бөліп те көрсететін ішкі әртектілік тән болды. Бұл 
философиялық  жүйенің  қайшылығы  рационалдылықтың  классикалық 
философиялық бағытын діни фидеистік идеологиямен біріктіруі тиіс бол-
ған  жағдайынан  туындайтын  еді.  Сондықтан  оның  мәселесі  бұл  әртүрлі  
дүниетанымдардың белгілі бір бірігу орны болатындай мәнді ұстанымын 
табумен  және  белгілеумен  сипатталды.  Және  осындай  біріктіруші  буын 
классикалық грек метафизикасынан және, әсіресе, исламдық монотеизм-
мен қосылғандағы оның кейбір теологиялық элементтерінен табылды. 
Рухани болмыс мәселесі – бұл тек тарих философиясының мәселесі 
емес.  Тарих  та  тек  рухтың  тарихы  ғана  емес,  рух  та  тек  тарихилық  қана 
емес. Бірақ, кез келген рухтың өз тарихилығы болады; және тарихтың да 
астарында қашанда адамдардың тарихы жатады. Адам – біз білетіндей, өз 
тегіндегі жалғыз рухани жан. Әрине, ол «тек» рухани жан ғана емес, бірақ 
дегенмен де, өзінің мәнінде тек рухани жан. Және солай болғандықтан да, 
ол – тарихи жан. Руханилықсыз болмыстың тарихы да болмайды.
Руханилықтың өзегін ғасырлар бойы дін мен діни құндылықтар құрады. 
Ортағасырлық  шығыс,  оның  ішінде  түркі  философиясы  ислам  дінімен 
тығыз байланысты болды дедік. Бұрынғы кеңестік кезеңде де ортағасырлық 
шығыстық  философияның  діни  дүниетаныммен  байланысы  теріске 
шығарылмады,  бірақ  оның  өзі  де  теориялық  ойлауға  ешқандай  ықпалы 
жоқ кейбір жалпылықтарды ғана дінге қалдырып, басты рөлді рационал-
ды танымға берді. Еркін зерттеу мен идеологиялық тәуелсіздікті қалпына 
келтіру шығыстық перипатетизмдегі философиялық рационалдылық пен 
діни сенімдер арасындағы лайықты өзара қатынасты тарихи-мәдени қайта 
жаңғырту жөніндегі жұмыстардың нәтижелі жандануына мүмкіндік берді. 
Жалпы  Фараби  дүниетанымы  мен  философиясында  Бақыт  ұғымы 
тәухидті негіздеумен сабақтастықта негізгі орынды алып жатыр және оның 
ілімінде  бақытқа  жету  адамның  дүниеге  келуінің  және  жаратылуының 
себебін құрайды. Фарабидің пікірінше, бақыт адамның соңғы мұраты жә-
не «теориялық жағынан болсын, практикалық тұрғыдан болсын, барлық 
ілім  мен  философияның  әрі  материалдық  әрі  рухани  бүкіл  адамзаттың 
іс-әрекеттері нәтижесінде жеткізер осы мұраты – бақыт болып табылады. 
Осы мақсатқа жеткен адамның одан басқа қол жеткізер мұраты да жоқ деу-
ге болады. Өйткені ол, барлық мұрат-мақсаты, талап-тілегіне жетіп, рухын 
қанағаттандырып, жетуге болатын ең жоғары нәтижеге бақыт мақамына 
жетіп отыр» [29, 223 б.]. 
Дүниеге  деген  діни  және  рухани  қатынастың  тұжырымы  ретіндегі 
бақыт  түсінігі  Қожа  Ахмет  Ясауидің  ілімінде  барынша  ашылады.  Орта-

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      123
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
ғасырлық  түркі  философиясының  белді  өкіліне  жататын  оның  ілімінде 
дәстүрлі түркілік дүниетаным мен исламдық философия қабысып жатты. 
Исламмен астасып кеткен дәстүрлі түркілік дүниетанымның өміршеңдігін 
төл мәдениетіміздің бастан өткізген тарихынан да, бүгінгі қоғамымыздың 
тіршілік  арналарынан  да  аңғаруға  болады.  Сондай-ақ,  дәстүрлі  түркілік 
дүниетаным – қазақ мұсылмандығының қалыптасуындағы негізгі құнды-
лықтық әрі құбылыстық бастаулардың тұғыры мен ұстындық негізі. Бұлай 
деуіміздің  негізгі  себебін  қазақ  мұсылмандық  түсінігінің  қалыптасуын-
дағы  Ясауидің  әдістемесінен  көруге  болады.  Ясауитанушы  ғалым  Досай 
Кенжетай  былай  дейді:  «Ясауи  ілімінің  ислам  өркениеті  мен  дәстүрлі 
түркілік  дүниетаным  арасындағы  еркін  сұхбат  (аксиологиялық-социо-
феноменологиялық  диалог)  негізінде  қалыптасқаны  белгілі.  Ясауи  дәс-
түрлі  түркілік  дүниетанымдық  ұстындарды  исламдық  ұстындармен  үй-
лестіре отырып дәстүрлі түркілік дүниетаным мен ислам мәдениеті ара-
сында «еркін сұхбат» құра білді. Ясауидің еркін сұхбат ұстанымы – кешегі 
маркстық  диалектика  сүйенген  «дамудың  қажеттілігі»  ұстанымынан 
мүлде  басқаша.  Мысалы,  оның  методологиясында  және  ислам  филосо-
фиясында  ойлау  процестері  жалпы  адамзаттық  даму  сатылары  ретінде 
аңыз,  дін,  философия,  ғылым  деп  қарастырылмайды.  Бұлар  –  бірін-бірі 
толықтырып  тұратын,  белгілі  қызметтік  (функциялық)  кеңістіктері  бар, 
өзара тең дәрежедегі ақиқатты түсіндіру формалары. Бұлардың арасында 
тепе-теңдік пен үйлесімділік болғанда ғана адам еркін ойлай алады. Яса-
уи ілімі өзіндік әдістемелер жүйесі арқылы осы тарихи, табиғи сұхбаттың 
жүзеге  асырылуындағы  басты  себеп,  әрі  бүгінгі  қазақ  философиясының 
ислам және түрік өркениеттерінің біртұтас болмыстық ерекшеліктерге ие 
болуына ықпал еткен арналы өзек» [30, 259 б.].
Мұсылман  философиясының  аясында  дамыған  бұл  ерекше  рухани 
ой  бағыты  –  түркі  фәлсафасы  өз  бойына  исламды,  антикалық  филосо-
фияны, түрік руханилығын жинақтады. «Түркі руханилығы» – бұл түркі 
рухани  тәжірибесінің  философиялық рефлексиясының  тәсілі  және  біре-
гейленуі  мен  өзін-өзі  сақтауының  модусы.  Түркілік  рухани  қайнардан 
нәр  алатын  түркілердің  фәлсафасы  бойында  түркілердің  мыңжылдық 
рухани-материалдық практикасын жинақтаған түркілік бірегейлік код, ол 
философиялық діни антропология, мистикалық философия (түркілік су-
физм), өмір философиясы (түркілік экзистенциализм). Феномен ретіндегі 
түркі фәлсафасы туралы қазақстандық зерттеулерде тұңғыш рет осы фи-
лософияның  өзгешелігін  жақтаған  Ә.Н.  Нысанбаевтың  шығармашылық 
белсенділігінің нәтижесінде айтыла бастады.
Түркі  ойшылдарының  философиялық  ілімдерінде  мұсылмандық 
антропология мен этикалық мәселеге деген бетбұрыс жүзеге асты. Түркі 
фәлсафасы  басты  екі  міндетті  орындады:  адамгершілік  метафизикасын 
қайта жаңғырту және діни антропологияны қайта жаңғырту.
Ж.  Баласағұнның  ілімінде  бақыт  моральдың,  зерденің,  білімнің 
және әділеттіліктің мәйегі ретінде көрінеді. М. Қашқарида адамгершілік 

124                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
түркілік және ислами рухани құндылықтарды біріктіруші бастау ретінде 
көзге  түседі.  Ол  сондай-ақ  тілдің  философиясы  мәселелерін  көтереді. 
Сопылықтың  түркілік  бағдарын  білдіретін  Ясауи  ілімінде  адамгершілік 
жетілу бақыты ретінде ақиқатты ұғынуға әкеледі. Ясауидегі адамгершілік 
жетілудің басты феномендері: қайырымдылық, аскетизм, сүйіспеншілік, 
шыдамдылық, бұлар әлемді өзгертетін әсерлі күштер болып табылады.
Ортағасырлық түркілердегі әлемге деген діни қатынастың басты қы-
ры  тәңіршілдіктің  метафизикасынан  көрінеді.  Исламды  қабылдаудағы 
жеңілдік  осы  тәңірішілдіктің  де  монотеистік  бағдарда  болуымен  түсін-
діріледі. Ортағасырлық түркілік діни философиядағы бақыт ұғымы ырыс, 
береке, түсініктерімен қатар, «құт» сөзі арқылы білдіріледі. «Құр жатқан 
Тәңірінің  құтынан  қағылады»,  «Қонақ  келсе  құт  келеді»,  «Ерте  тұрған 
еркектің  ырысы  артық»,  ерте  тұрған  әйелдің  бір  ісі  артық»  деген  қазақ 
халқының  мақалдары  өзінің  түп-төркінін  көне  түркілік  дүниетанымнан 
алады.  «Құт»  сөзі  мен  ұғымының  орталықазиялық  мәдениеттегі  ең  көне 
әрі негізгі екендігін ескеру керек, сол себепті де Махмұд Қашқари өзінің 
«Сөздігінде» оны ешқандай тәржімесіз береді: «Құт-құт, бақ-дәулет» [23, 
458  б.].  М.  Қашқариде  «құт»  –  бақыт  сөзінің  тек  бір  қырын  ғана  ашып 
отырғандығы, бірақ оны тек Тәңірі беретіндігі айтылады. 
Жалпы құт ұғымының мәні мен мазмұны көпжақты: ол рухты неме-
се жанды, мүмкіндік пен өмірлік күшті, байлық пен игілікті де білдіреді. 
«Құтты»  күрделі  идеялық-мағыналық  кешен  ретінде  зерттеушілер  оны 
дәстүрлі  мәдениет  рәміздерін  (киіз  үй,  киім,  тағам)  түсіндірудің  кілті 
ретінде қарастыруға бейім. Герменевтика тәсілі ретінде қолданылатын бұл 
қадамда дәстүрлі мәдениеттің өзі түсіндіруді талап ететін тұтас мәтін деп 
қабылданады, бақыттың да ауқымды «құт» ұғымы мәдениет рәміздері мен 
жасырын белгілерін (кодтарын) оқуға мүмкіндік береді [31, 9-19 бб.]. 
Әлемге деген діни қатынастағы тәңірішілдікті біртіндеп ислам дінінің 
түркі даласы мен қаласына енуі барысында Жаратушы Аллаға деген сенім 
алмастырды. Және бақытқа жету мен өмірдің мәні де ислам дінінің негізгі 
қағидаларымен  байланыстырылды.  Адамға  ұлы  шындықты  жеткізген 
Мұхаммед пайғамбар әрбір адам сезіне алатындай етіп, олардың көкірек 
көзін ашуға ұмтылды. Адам үшін түсірілген Құран адамның өзінің мәнін 
ашты. Құранда адам болмыстық қырынан да, тектік қырынан да, таным-
дық қырынан да көрінеді. Құран адам мен оның жер бетінде өмір сүруінің 
мақсаты  мен  парыздарын  анықтап  береді.  Құранда  адамның  танымдық 
қабілеттері, оның рухани қажеттіліктері де сөз болады. Әуелде балшықтан 
жасалып, рухтың демі үрленген адам кемелдене түсуі тиіс. 
Адамды  құдай  өзінің  жер  бетіндегі  халифы  етіп  жаратты,  жан-
жануар-лармен салыстырғанда оған рухани әлеует беріп, артық қылып 
жаратты.  Және  бұл  жерде  осы  рухани  әлеуетті  жүзеге  асыру  адамның 
өзінің  еркінің  қатысы  арқылы  жүзеге  асатынын  айта  кету  керек.  Адам 
жаратушысының дидарын көру мәртебесіне ие болу үшін Жер бетіндегі 
сынақтан өтуі керек. 

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      125
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
Демек, Құрандағы негізгі мәселе адам, оның өмірі, өмірінің мәні мен 
мақсаты, оның бақыты мен тағдыры болып табылады. Құран мәтінінің өн 
бойында  адамзат  өмірінің  трагедиясы,  оның  Құдай  алдындағы  құлшы-
лықтары  мен  адасушылықтары  көз  алдымыздан  өтеді.  Көз  алдымыздан 
тура  жолды  іздеген  адамдардың,  одан  тайқыған  адамдардың  бейнелері 
көрінеді.  Пайғамбарлар  мен  әулие-әнбиелер  адамдарға  ескертеді,  бірақ 
адамдар қыңырлықпен алған беттерінен қайтпайды. Әрине, бұл Жарату-
шының мейірімінен хабар береді, өйткені Ол адамдардың дұрыс жолмен 
жүруін пайғамбарлары арқылы хабарлап отырады. 
Мұсылман философиясы қалыптасқан уақытта пайғамбардың көзқа-
расы  онтологиялық  ілім  сипатына  ие  болып,  қисынды  негізделді,  пұтқа 
табынушы  араб  санасына  қарсы  бағытталған  Мұхаммед  пайғамбардың 
уағыздарымен  салыстырғанда  жан-жақты  негізделген  түрге  айналды. 
Сенімдік  ұстанымдардың  қалыптасуында  кадариттік-жабариттік  пікір-
таластар, мутазилиттердің Құран мен оның қағидаларына күмән келтіруі, 
негізінен, әл-Ашари ізбасарлары болып табылған мутакаллимдер әрекеті 
маңызды рөл атқарды. Олардың барлығы Құранның ақиқатқа ұмтылысын 
логикалық  дәлелдеп,  негіздеуге,  оның  қағидаларына  жүйелі  форма  мен 
нанымдық беруге көп күш-жігерлерін жұмсады.
Мұхаммедтің Суннасынан Құранды кейінірек зерттегенде және оның 
астарлы  мағыналарын  айқындағанда  көп  назар  аударылған  мәселелер 
бөліп  алына  бастады.  Алайда,  аянға  кәміл  сенгендер  бұл  мағыналарды 
қайткен күнде де түсінуі тиіс болды, өйткені бұл әрбір мұсылман жүріп 
өтуге тиіс құдайылық жол еді. Бұл мәселелер қатарына, ең алдымен бір 
құдайлық, Құдайдың есімдері мен сипаттары, Жаратушының өзі жарат-
қан нәрселерге қатынасы; «адамның әрекетке қатынасы», яғни адам бостан-
дығы мен бақыты мәселелері және т. б. талқыланды.
Адам  бақытқа  тек  таным  барысында  және  соның  нәтижесінде  ғана 
жетеді десек, ислам дінінде шынайы бақытқа жетудің жолдары адамзат ба-
ласына арнайы түсірілген Құран Кәрімде баян етілген. Ол – құт-берекенің 
нағыз қайнар бұлағы. Егер адамдар оның әмірлеріне мойынсұнатын бол-
са,  өмірлері  нұрланып,  тіршіліктерінің  берекесі  артып,  жұрт  алдында 
мерейлері  үстем  болады.  Сөйтіп,  өресі  жазылып,  көңілдері  жайланып, 
пәнилік ғұмырын жұмақтық өмірге айналдырар еді. 
Өмірдің мәні мен бақыт мәселелері өзара байланысты, өйткені өмірдің 
белгілі бір мәнділігі бақыттың алғышарты болып табылса, екінші жағынан 
бақытқа деген ұмтылыс өмірдің өзіне белгілі бір мән-мағына береді. Мән-
мағынасыз өмір сүру – адам үшін бақытсыздық және керісінше адам өз 
өмірін терең пайымдай алса ғана, бақыт сезімін сезіне алады. 
Бұл тығырықтан шығудың жолын Жаратушыға деген, өлгеннен кейін 
қайта тірілу – Ақыретке деген сеніммен сипатталатын дін көрсетіп береді. 
Түрік ойшылы Ф. Гүленнің пікірінше, адамзат баласы үшін бақытсыздық-
тан  арылудың  бір  жолы  осы  ақырет  ақиқатына  сенуде  жатыр:  «жастық 
желіктің алдын алатын, оның есірігін басатын; бірте-бірте өлімге қарай жол 

126                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
алған әрбір қадамында көңілі жарақат алып, үмітсіздік шырмауына түскен 
қарттарға үміттің шырағы болатын; сәбилердің балауса жүректеріне бақыт 
шамын жағып, жарық өмірге жетелейтін тек қана осы ақыретке деген иман 
ғана. Жас пен кәрі, әйел мен еркек, әділ мен зәлім – бәрі де су мен ауаға 
қалай мұқтаж болса, ақыретке деген иманға да сондай мұқтаж» [32, 8 б.]. 
Адамдардың  рухани  жетілуінде  дін  мен  философияны  салыстырған 
әл-Фараби,  философия  дәлелдеуді,  ал  дін  сенуді  қажет  етеді,  бірақ  екеуі 
де  адамдардың  ақиқатқа  жету  жолына  көмек  бере  алады  дейді.  Филосо-
фия  мен  дінді,  әсіресе  этиканы  жақсылық  пен  жамандықты  ажыратуға 
мүмкіндік беретін ғылым ретінде қараған ол адам баласын жаратылыстың 
ең  ұлы  құндылығы  деп  есептейді,  сондықтан  адамдар  арасындағы  ізгі 
қатынастарды жоғары қояды. 
Бақыт  ұғымы  әл-Фараби  философиясының  өзегін  құрап  тұр.  «Бұл 
феноменнің адам үшін құндылығы аса зор екендігі үнемі ескертіліп оты-
рады»  [33,  177  б.].  Ұлы  ойшылдың  «Бақытқа  жету  туралы»,  «Бақытқа 
жету  жолының  көрсеткіші»,  «Қайырымдық  қала  тұрғындарының  көзқа-
растары»,  атты  трактаттары  осы  маңызды  мәселеге  арналған.  Бақыт 
мәселесін  жан-жақты  қарастырған  ойшыл  оның  мынадай  маңызды 
тұжырымдарын келтіреді: «ең үлкен игілік және ...оған адам ұмтылатын 
ең  кемелді  мақсат  болып  табылады»,  «бақыт  адамға  өз-өзімен  және 
басқалармен үйлесімді өмір сүру үшін қажет», «бақыт бұл өзі үшін ғана 
ізделетін қайыр, жақсылық. Бақытқа жетуге көмектесетін ерікті әрекет – 
бұл әдемі әрекет. Оларды тудыратын адамгершіліктер мен әдеттер – бұл 
қайырымды нәрселер» [34]. 
Әл-Фарабидің әлеуметтік танымындағы кемелденген адам түсінігінің 
негізгі түйіндерін былайша тарқатып айтуға болады: Протагор айтқандай, 
адам  –  барлық  заттың  өлшемі,  ол  –  басты  құндылық,  адам  бойындағы 
әрекетшіл  парасат  пен  ақыл  Жаратушы  мен  Жаратылысты  танудағы, 
Құран мен жаратылыс кітабын танудағы басты құрал, адамзат қоғамының 
бақытқа  жетуіне  деген  кәміл  сенім,  кемелденудің  арқасында  адам  мен 
ғарыш арасында, адамның өзінде үйлесімділік орнайды. 
Әл-Фараби  кемелдіктің  шыңына  жетуге  талпынған  адамның  бітім-
болмысындағы төрт негізгі ізгілік көздеріне тоқталады: теориялық немесе 
назариялық ізгілік, ойшылдық ізгілік, үлкен этикалық ізгілік және білімге 
негізделген өнер.
Әл-Фараби іліміне сәйкес, кемелдікке жеткен адамның ақылы терең, 
жүрегі нәзік болуы керек, ол сондай-ақ «шындық пен оның жолындағы-
ларды  жақсы  көріп,  жалғандық  пен  соған  итермелейтіндерді  жек  көруі 
керек; жаны абыройды қадірлейтіндей асқақ болып, майда ұнамсыз істер-
ден жоғары тұрып, жаратылысынан биік мақсаттарға ұмтылуы тиіс; дир-
хем, динар және басқа да күйбең тіршіліктің атрибуттарынан жиіркеніп, 
табиғатынан әділдік пен оған жақын нәрселерді жақсы көріп, әділетсіздік 
пен жауыздықтан, соны тудырушыларды жек көруі қажет; өзіне және басқа 
адамдарға  қатысты  әділ  болуы,  әділ  болғанмен  қыңыр  болмауы,  бірақ 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: