Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институты

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      113
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
сындағы  бақыт  құбылысының  да  негізқұраушы  бастауы  түркілік  дәстүр-
лі  мәдениет  болып  табылады.  Оның  бірнеше  себептері  бар:  біріншіден, 
дәстүрлі  мәдениет  ұлттық  бірегейліктің  ең  маңызды  қайнар  көздерінің 
бірі  болып  табылады.  Дәл  осы  дәстүрлі  мәдениеттің  негізінде,  оның  эле-
менттерінің  арқасында  индивид  өзін  этноспен  бірегейлендіреді.  Демек, 
бақыт ұғымын дәстүрлі мәдениет тұрғысынан анықтағанда құндылықтың 
осы ұлттық ерекшелігі алдымыздан шығады. Екіншіден, дәстүрлі мәдениет 
өз  бойына  халық  санасында  бірігіп,  интуитивтік  бастау  мәртебесіне  ие 
болған  мифологиялық,  діни,  этикалық,  идеологиялық  қондырғыларды 
жинақтайды  және  мұны  «халық  даналығы»  түсінігімен  белгілеуге  бола-
ды. «Халық даналығы» қашанда өмірде қалай әрекет ету қажеттігі туралы, 
қоршаған  ортамен  қалай  қатынас  жасау  керектігі  жөнінде,  жақсыны  жа-
маннан қалай айыру керектігі туралы білімдерді білдірді. Демек, бақыттың 
түсінігін де, оған жетудің жолдарын да осы «халық даналығынан», дәстүрлі 
мәдениеттің  бойындағы  білімдерден  табуға  болады.  Ортағасырлық  түркі 
ойшылдарының  бақыт  туралы  ілімдеріндегі  дүниетанымның  өрісі  өзінің 
бастауын осы дәстүрлі мәдениеттегі білімдерден алады. 
Сонымен ортағасырлық түркілік философияның өмірмәндік ілімде-
ріндегі  бақыт  туралы  түсініктер  дәстүрлі  түркілік  мәдениет  пен  дүние-
танымнан нәр алып, сусындап отырады екен. Сонымен бір мезгілде түркі-
лік  философия  ислам  ренессансының  да  күшті  әсерін  сезінді.  Бұрынғы 
түркілік  дәстүрлі  мәдениеттің  басты  элементтері  ислами  құндылықтар-
мен  жымдасып  бірігіп  кетті.  Ғылым  мен  білімге  кеңінен  жол  ашатын 
ислам  дінінің  өмірге  келуі  шығыс  мұсылман  философиясының  әртүрлі  
бағытта  дамып,  еуропалық  ғылым  мен  философияға  қарағанда  едәуір 
алдыға кетіп, әлемдік философия деңгейіне көтеріле алуына негіз болды. 
Бұл тарихи кезең туралы, мұсылмандық Шығыс пен христиандық Батыс-
ты салыстырып, Е.А. Фролова өзінің «Араб-мұсылман философиясының 
рационализмі» деген мақаласында былай деп жазады: «...Еуропа рухани 
дағдарысты  басынан  кешіріп  жатқанда,  Таяу  және  Орта  Шығыс  халық-
тарында ғылымының шарықтау кезеңі, қоғамдық ойды, қоғамдық сананы 
рационализациялау  қозғалысының  қуаты  фальсафамен  қатар  теология-
ны, әдебиетті қамтып мәдениеттің гүлденуіне себепші болды» [20, 20-21 бб.]. 
Ортағасырлық  түркі  ойшылдарының  бақыт  туралы  ілімдеріне  ис-
лам  діні  мен  мұсылман  философиясының  зор  ықпалы  болды.  Ислам 
философиясының  көркейіп  гүлденуіне  түркілік  ойшылдар  да  өздерінің 
зор үлестерін қосты. Оларды қарастырмас бұрын, алдымен «ислам фило-
софиясы» түсінігіне тоқтала кетсек. Бұл туралы академик Ә. Нысанбаев пен 
профессор Д. Кенжетай былай дейді: «Ислам философиясы – жалқы және 
жалпы  алғанда  мұсылман  ойшылдарының  философиялық  мұраларына 
берілген атау. Ислам философиясы философиялық ойлау жүйесі тұрғы-
сынан басқа философиялармен ортақ. Басқа философиялардан тақырыбы 
мен  әдістемелік  жағынан  да  айтарлықтай  айырмашылығы  жоқ.  Деген-
мен, әрбір философия, кеңістік пен уақыттың саяси, географиялық, діни, 

114                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
әлеуметтік  ой-өрісінің  ерекшеліктерін  өз  ішіне  қамтитындықтан  басқа 
философиялардан оқшауланып тұратын өзіне тән табиғаты болады. Сол 
сияқты  ислам  философиясы  ислам  діні,  мәдениеті  шеңберінде,  ислам 
жеріндегі,  мұсылман  ойшылдарының  жасаған  философиясын  білдіреді. 
Бұл тіркесті бұрыс түсіндірушілер «ислам» сөзін дін, яғни, ислам дінімен 
тең  деп  ойлайды.  Бұдан  олар  Құран  мен  Сүннетті  философия  деп 
қабылдайды.  Бұл  түбірімен  қате  пікір.  Ислам  философиясы  тіркесінен 
«ислам дінінің» философиясы екендігі мақсат етілмеуі тиіс. Әлбетте, ис-
лам, дін ретінде философия емес, өйткені, дін адам ойының жемісі емес. 
Сондықтан  ислам  философиясы  тіркесіндегі  «ислам»  сөзі  «философия» 
сөзінің  анықтамасы,  яғни,  бұл  жерде  ислам  сөзі  дінге  емес,  сол  діннің 
қалыптастырған өркениет, мәдениетіне қатысты айтылып тұр» [14, 5 б.]. 
Мұсылман философиясы әлем мен адамның пайда болуы мен болмы-
сындағы  метафизикалық  және  онтологиялық  мәселелерді  Жаратушымен 
байланыстыра отырып, өз бойына хикмет, калам, сопылық, фикх, мантық, 
риторика,  мораль,  этика,  саясат,  экономика,  тарих  және  т.  б.  салаларды 
енгізе келе теориялық, логикалық және жүйелі ойлау туралы ғылымдармен 
қатар, практикалық ғылымдарға да үлкен көңіл бөледі. Бақыт категориясы 
да, басқа жақсылық пен жамандық, ізгілік пен қайырымдылық, ар мен абы-
рой, еркіндік пен жауапкершілік және т. б. ұғымдармен бірге мораль мен 
этика сынды осы практикалық ғылымдардың негізгі нысанына айналады. 
Мұсылман философиясы антикалық дәуірдің философиялық ойында 
көтерілген мәселелерді қайта жаңғыртып, философияның дамуын жаңа ар-
нада дамытты. Дәстүрдің жалғастығы болғандығын теріске шығаруға бол-
майды. Дегенмен, ислам философиясының пайда болуы мен қалыптасуының 
ең басты қайнар көзі – Құран мен Сүннет. Құран Кәрім негізінен діни мәтін 
болып табылады. Бірақ діннің философияның барлық мәселелеріне қатысы 
бар. Дін де философия да Алла, әлем, адамның рухы мен осылардың өзара 
қарым-қатынасын,  жақсылық  пен  жамандық,  таңдау  еркіндігі  мен  ерік, 
өлімнен кейінгі өмірге байланысты мәселелерді қарастырады. 
«Бақыттың мәні – парасаттылықта, әркімнің өз алдына игілікті мақсат 
қоя білуінде... адамның өз мінез-құлқын, іс-әрекетін ерікті түрде өзгертіп, 
игілікке бағыттап отыруында» деген Отырар қаласынан шыққан даңқты ба-
бамыз Әбу Насыр әл-Фараби осы ислам философиясының әлем мойында-
ған  ең  көрнекті  өкілдерінің  біріне  жатады.  Өз  заманында-ақ  «Муаллим-и 
сани» (Екінші Ұстаз), «Мантикий» (Ақылды, Логик) деген атақтарымен даң-
қы  шыққан  отырарлық  данышпан  ойшыл,  энциклопедист  ғұлама  ғалым 
әл-Фараби ортағасырлық ислам философиясының негізін қалаушылардың 
бірі болды. 
Ислам  дүниетанымының  нәрінен  сусындаған  әл-Фарабиді  мате-
риалистік сана басымдылық танытқан кеңестік әдебиет зайырлы гуманист, 
ислам негіздерін бұзушы еретик етіп көрсетуге тырысты. Ал шындығында, 
ұлы  философ,  түркі  әлемінің  мақтанышы,  Шығыстың  Аристотелі  әл-
Фараби  шынайы  мұсылман,  терең  иманды,  нағыз  теософ  (ойшыл-хакім) 

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      115
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
болды. Оның Аристотель логикасына жүгінуі дінге төзімділік жағдайында 
билеушілердің  сарайында  әртүрлі  дін  өкілдерінің  арасында  көпшілік 
сөзсайыстар өткізіліп тұрған тұсында исламды қорғау ниетінен туындаған 
еді.  Жаратушының  Барлығы  мен  Бірлігін  интеллектуалдық  жолмен 
дәлелдеуге  ұмтылғанына,  оның  көзқарасының  исламдық  монотеизммен 
(«тәухидпен») толық сәйкес келетініне біздің де еш күмәніміз жоқ. Өзінің 
терең метафизикалық, әлеуметтік-философиялық, этикалық әрі сан-салалы 
энциклопедиялық шығармашылығымен де, таза тақуалық өмірімен де әл-
Фараби адамзатты бақытқа жетелеудің үлгі-өнегесін көрсетіп кетті. 
Мемлекет,  әл-Фараби  бойынша,  адамдардың  өзі  тәрізділермен 
қарым-қатынасқа түсу қажеттілігінен туындайды. «Бақытқа жету туралы» 
еңбегінде  әл-Фараби:  «…  Әрбір  адам  қол  жеткізе  алатын  жетілгендікке 
жету  үшін  басқа  адамдардың  қауымын,  олармен  бірігуді  қажет  етеді… 
оларға табиғатынан өзі тектестердің арасынан пана іздеп, солармен бірге 
өмір сүру тән. Сондықтан да ол адами немесе азаматтық жануар деп ата-
лады» дейді [21, 296 б.].
Адамның  осындай  анықтамасынан  мемлекеттің  мәні  мен  шығу-тегі 
туындайды.  Әл-Фараби  өзінің  «Қайырымды  қала  тұрғындарының  көз-
қарастары» атты трактатында мемлекетті осы қала ұғымымен байланыс-
тырады.  Мемлекет  –  бақытқа  жету  жолындағы  адамдардың  бір-бірімен 
қарым-қатынасының  неғұрлым  жетілген  формасы.  “Қайырымды  қала, 
осыған сәйкес ақырғы жетілгендікке, яғни жоғарғы бақытқа жету жолында 
тұрғындары бір-біріне көмектесіп отыратын қала” [22, 196-197 бб.].
Жетілген мемлекет – «Қайырымды қала» қандай болады? Бұл мемле-
кеттің бастапқы анықтамасында, біздің ойымызша, әл-Фарабидің қоғамдық 
мұратты түсінудегі өзіндік ерекшелігі жасырын жатқан сияқты, оның мәні 
адамдардың аталған қауымдастығын сипаттауда, негізгі белгі адамгершілік 
анықтама болып табылады. «Адамдар бірлестігі шынайы бақытқа жеткізетін 
істерде өзара көмектесу мақсатын қойған қала қайырымды қала болып та-
былады, ал адамдары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп оты-
ратын қоғам – қайырымды қоғам, барлық қалалары бақытқа жету мақсаты-
мен  бір-біріне  көмектесіп  отыратын  халық  –  қайырымды  халық.  Егер 
халықтар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын болса, 
бүкіл жер жүзі осылайша қайырымды болмақ» [22, 305 б.].
Ол  өз  дәуірінің  рухани  мазмұнын  көрсетіп,  өз  уақытының  рухани 
ізденістері  мен  сұраныстарының  мәселелерін  шешті.  Бұл  адамзаттық 
мазмұндағы ізденістер адам тұрмысының әлемдегі дүниетанымдық про-
блемасын көтерді. Өйткені әл-Фараби мұрасының Шығыс пен Батыстың 
өзара  сәтті  сұхбатын  іске  асыруда,  адамзат,  әлемдік  философия  мен 
ғылымдағы маңызы зор. 
Әл-Фарабиден кейінгі бүкіл түркілердің рухани көсемі саналатын Құл 
Қожа Ахмет Ясауи дүниеге келген кезеңде Аббасидтер халифаты саяси 
тұрғыдан ыдырағанымен, рухани ықпалы жағынан әлі де қуатты болуының 
нәтижесінде ислам діні Сирия, Мысыр, Солтүстік Африка, Испания, Еділ 

116                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
бойы,  Шығыс  Түркістан,  Шығыс  Азия,  Үндістан,  Иран-Сасан  өлкелеріне 
кеңінен  тараған  болатын.  «Құран  мен  Хадис  негізінде  қалыптасқан  ис-
лам  мәдениеті  өзінің  таралуы  кезеңінде  түрлі  дүниетанымдық  мәдени 
қабаттардағы  халықтардың  құндылықтары  арқылы  біртұтас  ислам 
өркениеті  ретінде  қуатты  даму,  жаңғыру  сатысына  көтерілгендігін  ай-
туымыз керек» [14, 35 б.]. Осылайша ислам тек бір ұлттың ғана емес, ис-
ламды  қабылдаған  ұлттардың  мәдени-дүниетанымдық  әлемін  игеріп, 
ортақ дін сипатына еніп, ислам өркениеті ренессанс сатысына көтерілді. 
Өзіндік ерекшеліктерге ие дәстүрлі түркілік дүниетаным әмбебаптық ис-
лам өркениетінің қалыптасуының құралы ретінде қалып қоймай, ислам 
діні негізінде жаңаша түлеп, рухани бірлік деңгейінде өзіндік түрік-ислам 
мәдениеті  мен  өркениеті  көкжиегіне  көтеріле  білді.  Түрік-ислам  мәде-
ниеті  мен  өркениеті  XІ-XІІ  ғасырлардағы  Қарахан  мемлекеті  кезіндегі 
түрік  тілінде  жазылған  еңбектер  арқылы  өз  болмысын  нақты  көрсете 
бастады. Бұл дәуір өздерінің тілін араб және парсы тілінен төмен санап, 
менсінбей  жүрген  «ғұламаларға»  қарсы  дәстүрлі  түркілік  мәдениет  пен 
дүниетанымның айнасы – түрік тіліне маңыз берген жаңа рух дәуірі бо-
латын.  Міне,  Ясауи  дәуірінің  өзі  кез  келген  мәдениеттің  өзінің  дамуы 
мен жаңғыруын төл тілі арқылы ғана жүзеге асыратындығын көрсететін 
түркілік ренессанс дәуірі болатын.
Ахмет Ясауидің ілімі мен хикметтері түрік-ислам мәдениетінің ең ай-
тулы  үлгісі,  мирасы  ретінде  бүгінге  дейін  маңыздылығы  мен  өзектілігін 
сақтап келеді. Ахмет Ясауидің өз дәуірінің ең қуатты білім ордалары мен 
сопылық  мектептерінде  араб,  парсы  тілдерінде  тәлім-тәрбие  көргенін 
барлық тарихи дерек көздері растайды. Бірақ Ясауи түрік перзенті ретінде 
ілімін  ана  тілінде  жазды.  Өйткені  хәл  ілімінің  мәні  бойынша  оның  бар 
мақсаты – өз халқымен тұтастыққа, шындыққа ұласу болатын. Ясауи «мені 
танысын» дегендердің емес, «халқымды таниын» дегендердің ұстазы бола-
тын. Шындығында, оның хикметтерінен ислам мен түркілік дүниетаным 
қабаттарының біте қайнасып, өріліп жатқанын байқауға болады. Ясауидің 
бақыт туралы түсінігі оның жоғары тараушада қарастырылған хәл ілімінен 
туындайды.  Ясауийа  тариқатынан  көптеген  мыңдаған  мүрид-шәкірттер 
өтті.  Олар  тек  атажұрт  –  Түркістанда  ғана  емес,  Анадолыға  өтіп  кеткен 
түрік-селжүктердің арасында да исламның таралуына кең ықпал етті. 
Ортағасырлық  түркі  ойшылдарының  ішінде  бақыт  ұғымына  ар-
найы  тоқталғандардың  қатарына  әлемдік  мәдениетке  үлкен  үлес  қосқан 
он  бірінші  ғасырдың  екі  рухани  алыбы  Жүсіп  Баласағұн  мен  Махмұд 
Қашқариді жатқызамыз. 
Жүсіп  Баласағұнның  «Құдатғу  білігі»  әл-Фарабидің  исламдық 
«маша‘ийун»(перипатетизм) философиясы негізінде жазылған саясатна-
ма әрі адамзат бақытына жетелейтін моральдық-дидактикалық шығарма 
болып  табылады.  Жүсіп  Баласағұни  да  әл-Фараби  сияқты  парасатты 
мемлекеттік  басқару  жүйесін  төрт  кісінің  сұхбаттары  арқылы  беруді 
мақсат еткен. «Бұл дәуірде ғылым тілі арабша және парсыша болғанына 

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      117
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
қарамастан еңбектің түркі тілінде жазылуын ислам өркениетіндегі түркілік 
дүниетаным мен мәдениеттің жаңа белесі әрі тәуелсіз ел болудың алғы-
шарты ретінде бағалауға болады» [14, 37 б.]. 
Келесі  көрнекті  түркілік  ойшыл  Махмұд  Қашқари  (толық  аты-жөні 
Махмұд  ибн  Әл-Құсайын  ибн  Мұхаммед)  (1029-1101)  –  түркі  тілдерінің 
тұңғыш  сөздігін  құрастырушы,  энциклопедист-ғалым,  атақты  «Диуани 
луғат-ат-түрік» еңбегінің авторы. XI ғасырда «Диуани луғат-ат-түрік» еңбегін 
жазып, түркі тілдерінің мәртебесін көтерді. Кітапта тек түркі сөздерін теріп 
жазып, өзге тілден енген сөздерді қолданбаған. Ғалым бұл кітапта Бағдад 
оқымыстысы Әбдірахман әл-Басридың (VIII ғ.) «Китабул айни» атты еңбегі 
негізінде түзген. Ғалымның бұл кітабы ерте орта ғасырлық түркі халқының 
энциклопедиясы сияқты. Ол түркітану тарихында тұңғыш рет тарихи-сал-
ыстырмалы  әдісті  қолданып,  диалектология  ғылымының  негізін  салды. 
Түркі тайпаларының ерекшеліктерін сақтай отырып, тіл байлығын зерде-
леу,  айтылу,  жазылу,  заңдылықтарын,  қолдану  аясына  қатысты  айырым 
белгілерін зерттеу ғалымның басты ұстанымы болды. Сөздерге түсінік беру-
де 242 бәйіт пен 262 мақал-мәтелді пайдаланды. 
Ж. Баласағұни сияқты М. Қашқари да имандылық мұраттарын іздеп, 
адамды,  оның  қалыптасу  жолдарын  қарастырады.  Дүниетаным  көзқа-
растарының  негізінде  этикалық  бастау  жатты.  Олардың  түсінуі  бойын-
ша, кез келген қоғамдық-саяси қызмет моральдық-адамгершілік қағидаға: 
даналыққа,  әділеттілікке,  мейірімділікке,  бейбітшілікке,  қонақжайлыққа 
т.б. негізделуге тиіс.
М. Қашқаридың әлеуметтік-имандылық көзқарастары – халқы тура-
лы, оның әділеттілік пен бақытқа лайық өмірі туралы ойларынан туындай-
тын жалпы дүниеге көзқарасының құрамдас бір бөлігі. Адам баласының 
бәріне  бейбіт  өмір,  тыныштық  пен  бақыт  тілейтіндіктен  қонақжайлық 
ұғымын дәріптейді.
Қонақ келсе, құт келер.
Құт-береке қонақпенен бірге келеді: 
Қонақ жақсылықтың белгісі, нышаны.
Қонақты қарсы алғын, асыңды күттірме,
Қуана жар салғын, бір затын зыттырма.
Қонақты құт деп білген ерлер кетті өмірден,
Қалыпты жаны жаман, пейілі қара көмірден [23, 38, 74, 82 бб.].
Бұл өлеңдерде қонақ бақыт пен құт-береке әкелуші ретінде көрінеді. 
Қонақ  жақтырмайтын  адам  қоғамдағы  негізгі  адамгершілік  қағидасын, 
этикалық  мінез-құлық  ережесін  өрескел  бұзады,  сондықтан  қандай  да 
айыптауға лайық.
«Құт»  сөзі  молшылықпен  бірге  бақыт  идеясы  дегенді  білдіреді.  Бұл 
ұғымның шығу тегі өте ежелден бастау алады және дүниетанымның түрлі 
аспектілерін қамтиды» [24, 41 б.]. М. Қашқари кісі бақыты – байлықпен, 

118                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
материалдық жағдаймен (белгілі бір дәрежеде маңызы болса да) өлшен-
бейді,  адамның  ішкі  жан-дүниесінің  байлығында  және  адамгершілік  іс-
әрекеттерінде деп санайды. Кісіге зұлымдық жасаған адам бақытты бола 
алмайды. Адам бақыты Алла еркіне тәуелді деп есептейтін, алған беттен 
қайтпайтын (ортодоксалды) діндарлардан бөлек М.Қашқари ақыл-ой мен 
білім арқасында ғана адам бақытқа қол жеткізе алады деген пікірде.
Байлық – берген абырой – жайлаудағы қоңсыдай,
Опа жаққан әйелдей, тұрақтамай ол шырай.
Алтыныңа, малыңа масаттанба, ағайын,
Күн мен түнің бәрібір өте шығар жолшыбай.
Артық бұйым, адамзат, жауың болар түбінде.
Байлық деген топан су тау боратар
Ол иесін түбінде төмен қарай құлатар [23, 92 б.]. 
М. Қашқари еңбекті, қоғам мен адам өміріндегі еңбектің жасампаздық 
рөлін жоғары бағалады. Еңбек пен бақыт бір-бірімен өзара тығыз байланыс-
ты. Ал, жалқаулық, жұмысы жоқтық ащы сынға ұшырап, мазаққа айнала-
ды. «Еңбек ешқашан еш кетпес», «Еккен адам ғана өнім жинайды», «Жазда 
қатты қимылдаса, қыста сүйсінер», «Еріншекке есік те (табалдырық та) асу 
болар», «Еңбекқордың еріні майлы, жалқаудың басы қанды», «Жалқауға 
бұл (көлеңкесі де) жүк болар» [23, 33,36,41 бб.].
Кейінгі буын өкілдерінің дүниеге көзқарас негізін құрайтын мынадай 
мақал-мәтелдерден рухани сабақтастықты аңғаруға болады: «Еңбек етпе-
ген жігіт, басы бірікпеген халық бақытты бола алмайды», «Бақытқа бастар 
жол – еңбекте». Осылайша еңбек – құт, бақыт, өмірдің қайнар көзі болып 
табылады.
Ортағасырлық  түркі  философиясының  келесі  көрнекті  өкілдерінің 
қатарына  «Атабат-ул-Хақайиқ»  атты  еңбегімен  танымал  Әдиб  Ахмет 
Иүгінекиді  және  «Қиссас-ул-Әнбийа»  сияқты  діни-этикалық  еңбектің  ав-
торы  Рабғузиды  жатқызуға  болады.  Бiз  «Ақиқат  сыйы»  мәтiнiне  сүйене 
отырып,  Ахмед  Иүгінекидiң  адам  туралы,  адамның  өмiрлiк  мақсаты  мен 
мiндеттерiн атқаруға не кедергi, не көмекшi болатынын, адам қылықтары 
мен әрекеттерi және бақыты туралы ойларына тоқталып, оларды бiр жүйеге 
келтiруге  тырысайық.  Олай  болса,  бiз  ең  алдымен  осы  мәселелер  тiнiне 
тереңдеп ену үшін мәтiндi саралап, әр сөздiң бағамына зер салуымыз қажет.
Бiрiншi  сөзiн  ойшыл-ақын  жалпы  бiлiмнiң  пайдасын,  надандықтың 
зиянын сипаттауға арнаған. Бiлiмнiң ең басты қажеттiлiгi немесе пайдасы 
адамға бақыт жолын бiлдiруi. «Бақыт жолы бiлiм арқылы бiлiнедi», – дейдi 
Әдиб  Ахмед.  «Бiлiм  ал,  бақыт  жолын  iзде».  Бiлiм  жолына  түскен  адам 
бақыт жолына түскендiкпен тең:
Ашылар бiлiмменен бақыт жолы,
Бiлiм ал, жолға түсiп бақыт толы, [25, 42 б.] –

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      119
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
дей  келе,  бiлiмдiнi  бағалы  алтын  динармен  салыстырып,  бiлiмсiздi  қара 
бақырға  теңейдi.  Бұл  жердегi  бiлiм  түсінігi  қасиет  сияқты,  бiлiмдi  мен 
бiлiмсiз  теңелмейдi:  бiлiмдi  тiрiсiнде  ерлiк  етедi,  бiлiмсiз  тiрiсiнде  де, 
көрде де жатқан өлiкпен тең, бiлiмдiнiң өзi өлгеннен кейiн де аты қалады, 
наданның тiрi кезiнде де аты өлiк; бiлiмдi адам жоғары өрлейдi, ал бiлiмсiз 
төмен қарай құлдырайды. Сондықтан пайғамбардың «бiлiм кiмде болса 
соны  iзде!»  деген  өсиетiне  iлесiп,  жалқаулыққа  бой  алдырмай,  үйренiп 
бiлiм алу керек:
Атақпен бiлген өтер iрi жүріп,
Бiлместi «өлген» - дей бер тiрi жүріп.
Бiлгеннiң өзi өлгенмен аты өлмейдi,
Аты өшер бiлмегеннiң құры жүріп.
Бiлiмдi бiлiмсiздiң мыңын жеңер,
Ол бiлiп бiлiм iзiн, теңiн теңер,
Көр байқап, оқы, сына: бiлiм – пайда,
Бiлмесең - басқа не бар, сенiң нең ер?
Бiлiммен ғалым өсiп, көкке жетер,
Адамды наданшылық төмен етер.
Ерiнбе бiлiм iзден, Расул хақ
«Қадiрле бiлгендердi», – деп көрсетер [25, 72 б.].
Сондықтан да бiлiмнiң теңеуi не өлшемi жоқ. Ол – жақсылықтың көзi, 
тiптi  жақсылықтың  өзi  деуге  болады.  Бiлiмнiң  қажеттiлiгiн  Ахмед  әдиб 
қарапайым, әр адамға түсініктi тағы да мынандай салыстырмалар арқылы 
жеткiзедi: «Сүйекке – май, адамға – бiлiм керек. Ердiң көркi – ақыл, сүйектiң 
көркi – май. Бiлiмсiз (кiсiнiң) жайы, майы жоқ сияқты»… Әдиб Ахмедтiң 
бұл  нақыл  сөздерi  мақал  тәрiздi.  Мақалдар  осы  нақыл  сөздерден  бұрын 
пайда болып, кейiн нақыл сөзге айналды ма («бiлектi бiрдi жығады, бiлiмдi 
мыңды жығады», «бiлiмдi бiрге (кiсiге) бiлiмсiз мың тең келе ме?) [25, 51 б.], 
әлде Әдиб Ахмедтiң бұл нақыл сөздерiнен кейiн түркi халықтарында осын-
дай мақалдар пайда болып қалды ма, бұл тiл мамандарының iсi. Бiз үшін 
ақиқаты – Әдиб Ахмедтiң түркi халқынан (қазақтан) шыққандығы, ол осы 
мысалдардан-ақ айқын көрiнiп тұр.
Ал  «Рабғузи  қиссаларының»  қыжыра  бойынша  710  жылы,  жаңаша 
жыл  санаумен  1310  жылы  жазылғанын  Алма  Қыраубаева  «Ежелгі  дәуір 
әдебиетінде»  атап  көрсетеді  [26].  «Рабғузи  кітабы  –  ежелгі  араб,  парсы  ел-
дерінде  туып,  бірден-бірге  ауысып  келе  жатқан  шығыстық  сюжеттердің 
жиынтығы. Кітапта табиғат, дүние құбылыстары, жаратылыстың пайда бо-
луы  жайындағы  мифологиялық  әңгімелер,  халифтар,  пайғамбарлар  тура-
лы аңыз-қиссалар, ертегілер, өлеңдер бар» деп көрсетеді автор шығарманың 
мазмұнына сипаттама бере отырып [26, 185 б.]. Әрине, қазақтың кең даласына 
мұсылман дініндегі даналық қалыптары, оның ішінде бақыт туралы этикалық 

120                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: