Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі ғылым комитеті ш. Ш. УƏлиханов атындағы тарих жəне этнология институты

144

8. Алаш қозғалысы құжаттар мен материалдар жинағы. желтоқсан 1917 – мамыр 1920 ж.ж. - Алматы: «Алаш», 

2005. - Т.2. - 496 с.

9. Аманжолова Д.А. На изломе. Алаш в этнополитической истории Казахстана. - Алматы: Издательский дом 

«Таймс», 2009. -412 с.

10. Алаш қозғалысы құжаттар мен материалдар жинағы. Сəуір 1920-1928 ж.ж. - Алматы: «Ел-шежіре». - 2007. 

- Т.3. - Кн.1. - 304 с.

11. РГАСПИ. Ф.17, оп. 85,д.77

12.  Бəкірұлы  Ə.  Мұстафа  Шоқай  əулетінің  қуғынға  ұшырауы // М.  Шоқай.  Таңдамалы  шығармалар.  Үш 

томдық 3-т. - Алматы: «Қайнар», 2007. - 384 б.

13. // Қазақ, 1917. - №223.

14. Шоқай М. Таңдамалы. - 2 томдық. - Алматы: Қайнар. - Т-2. -1999. -520 б.

15. Гаман-Голутвина О.В. Политические элиты России. Вехи исторической эволюции. - М.: Интелект, 1998. 

- 416 с.

16. Міржақып Дулатұлы. Шығармалары. Бес томдық шығармалар жинағы 5.т. - Алматы: Мектеп, 2004. - 614 б.

ЕЖЕНХАН Б.

т.ғ.д., профессор, 

Р.Б. Сүлейменов ат. Шығыстану институты 

(Алматы)

XVIII ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДА ШЫҒЫСТАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ 

АТАЖҰРТЫНА ОРАЛУ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ ТЫҢ ДЕРЕККӨЗДЕРІ

ХVІІІғасырдың ортасында Жоңғар хандығы жойылған шақта, Қазақ хандығы мен Цин патшалығы 

іргелес көршіге айналып, бір-бірімен тікелей қарым-қатынаста бола бастады. Бұр қарым-қатынас бір 

жағынан екі елдің кейбір мүдделерін түйістірсе, екінші жағынан бірсыпыра күрделі тарихи мəселелерді 

тудырған. Ал осы тарихи мəселелердің біразы күні бүгінге дейін Қазақ елінің мүддесіне нұқсан кел-

тіріп  жатқандығы  да  белгілі.  Бұл  мəселелердің  шын  мəнін  ашу  үшін  бізге  тың  дерекөздері  негізін-

дегі  ғылыми  талдаулар  керек.  Жаңадан  ашылып  жатқан  Цин  патшалық  мұрағат  құжаттары,  əсіресе 

ондағы шағатай, тот-моңғол жəне мəнжу тілдерінде хатталған құжаттар осындай тарихи мəселелердің 

кебіреулерін  анықтауымызға  жаңа  мүмкіндік  тудырып  отыр.  Аталмыш  дəуірде  мəнжу-қытайлар 

жинаған Қазақ даласының шығыс бөлігінің тарихи-географиясына, сол өлкенің саяси, экономикалық, 

этникалық  жағдайына  жəне  қазақ-қытай  қарым-қатынасына  қатысты  мəліметтердің  көбісі  дерлік 

аударылмағандықтан  немесе  əдейі  құпия  ұстап  келгендіктен  жақын  жылдарға  дейін  жұртың  наза-

рына  ілінбеген.  Мысалы,  сол  дəуірдегі  қазақ  билеушілерінің  Цин  патшалығына  жіберген  əр  түрлі 

сипаттағы хат-құжаттары жуырға дейін елеусіз шаң басып келген. Аталмыш құжаттардың қалыптасқан 

дəуірлеріне сай өз кемшіліктері бар екендігі даусыз. Дегенмен, олар бірінші қолды тарихи материал 

болғандықтан, оларды жүйелі түрде зерттеу арқылы біз жоғарыдағы аталған тарихи мəселелерге тың əрі 

обьективті ғылыми көзғарас пен тұжырымдаманы қалыптастыруымызға болады. Жақын жылдарыдағы 

біздің осы бағытта атқарып келе жатқан ғылыми зерттеу жұмыстарымыздың бір бөлігі – аталмыш тың 

дереккөздерін зерттеу арқылы шығыстағы қазақтардың атажұртына оралу тарихын анықтау. Қазірге 

дейін біз осы мəселеге байланысты 50-ден астам Цин патшалық мұрағат құжаттарына сараптама жа-

сап, олардың негізгізгі мазмұны мен тарихи мəнəн анықтадық.

Біз əуелі мына сұраққа жауап іздеуге тырыстық: Цин патшалық мұрағат құжаттарында қазақ-жоңғар 

соғысына  қатысты  нақты  қандай  мəлімет  бар?  Жұртқа  мəлім,  қазақ  халықының  тарихи  дасдандары 

мен аңыз-əңгімелерінде қазақ-жоңғар соғысына қатысты аса мол деректер сақталған. Осындай ауы-

зекі күйінде жеткен кейбір деректердің күмəнді немесе анықтауға тиісті тұстары бар екендігі баршаға 

аян. Егер сол заманда қалыптасқан тарихи жазбаларда тиісті мəліметтер сақлалған жағдайда, аталмыш 

деректанулық  мəселелердің  шешілуіне  көмегі  тиері  сөзсіз.  Өкініштісі,  жазба  дереккөздердің  басым 

көпшілігі сыртқы ел-жұрттың өз қызығушылығына туындағандықтан, онда қазақ халықының батыр-

ларын өзіміздегідей жырлай бермейтіндігі анық. Дегенмен, XVIII ғасыр Цин патшалық тарихи жаз-

балары мен мұрағат құжаттарында кейбір қазақ жорықтары туралы азды-көпті мəліметтер сақталған. 

Сонымен бірге, жаңадан ашылып жатқан мəнжу тілді Цин патшалық мұрағат құжаттарының ішінде-

гі Қазақ жерінен Цин патшалығына қашып барған немесе қазақтардың өзі Цин үкіметіне тапсырып 

берген  қалмақ  тұтқындарының  өмірбаяндары  арасында  да  құнды  мəліметтер  сақталған.  Бұл  туралы 

төмендегі кестеге қараңыз:

145

1743-1759 жылдары қазақтар арасынан Цин патшалығына ауып барған қалмақ 

тұтқындары (бір бөлігі)

Тұқындалу 

жылы

Жері

Қай қазақтың 

қолына 

түскен

Тұтқынның бұрынғы иесі, 

жері

Дəлелдейтін 

дереккөзі

1 1743 жылы

Қарасу

Тоқтанай

Даваци

Жинақ (II), № 170 

құжат

(екі мəлімдеме)

2 1751 жылы

Қобықсары, 

Тарбағатай

Екі жайсан: Туб, Докор

Жинақ (II), № 226 

құжат

(екі мəлімдеме)

3

1753 жыл

Қаратал, Іле 

(Құлжа)

Ила (жайсан)

Жинақ (II), № 147 

құжат

(екі мəлімдеме)

4

1754 жыл

*Құлжа

Жантабай,

Чибақ 

(Цебек?),

Қиябай

Ердени (дөрбіт бейсі),

Ургулжын (табын-жисай 

бөлігі лабурин отоқ жайса-

ны),

Ебужи (табын-жисай жай-

саны)

Жинақ (II), № 220 

құжат

5 1755 жылы

Қаратал

Таңғұт (тайжы)

Жинақ (II), № 226 

құжат

6 1756 жылы

Сарыбел

Базар

Ақчик (тайжы)

Жинақ (II), № 212 

құжат

7

1757 (?) 

жылы

а. 

Еренқабырға,

ə. Қаратал,

б. Шаған-усу,

в. Жайыр

Жайырдағы 

соғыста: 

Жаубасар 

(Қожабергенге 

қарасты)

а. Галзаңдоржы,

ə. Сономдоржы

б. Сайынбелек (жайсан),

в. Кутучинар тайпасы

Жинақ (II), № 226 

құжат

8 1758 – 1759 

жылдары 

аралығында

а. Жырғалаң,

ə. Боратала

Мірзакелді

Улемжі (жайсан)

Жинақ (II), № 226 

құжат,

Жинақ (II), № 58 

құжат

Жоғарыдағы  кестеде  көрсетілген  мəліметтер  Цин  патшалығының  өзге  дереккөзеріндегі 

мəліметтермен  сəйкесетіндігі  байқалады.  Мысалы, «Цин  Гаоцзун  ши  лу» (清高宗实录)  жəне  «Пин 

дин  чжунгаэр  фанлюе» (平定准噶尔方略)  сынды  Цин  патшалық  орда  жазбаларында  кездесетін 

қазақтардың 1754-1755 жылдар  аралығында  Құлжа,  Боратала  сынды  жерлерде  «жоңғарларды  тона-

ды»  деген  мəліметтер  жоғарыдағы  кестенің  № 4, № 5 бағаналарындағы  көрсетілген  мəліметтермен 

байланысты болса, кестенің № 7, № 8 бағаналарындағы мəліметтер біздің жақында тапқан мына бір 

мəнжу  тілді  Цин  патшалық  мұрағат  құжатпен  үндесіп  тұр:  Қытайдың  Бірінші  тарихи  мұрағатында 

сақталған 1775-048 нөмірлі  (микрофильм  бойынша – 053-3313) құжатта  Қара-Барақ,  яғни  Көкжал 

Барақ 1759 жылы 2 маусым күні цин генералы Цебденжабқа мынадай əңгіме айтып берген екен: «Мен, 

Қара-Барақ, Қалбай батырмен бірге 1 000 əскер бастап, былтыр 11-айда енді қар жауып, жаудың ізіне 

оңай түсу орайы пайдаланып, екі бағытпен Тарбағатай, Ертіс дің Зайсан  көлі, Шаған оба, Үліңгір жəне 

Жиделік  сынды жерлерге барып тінту жұмысын жүргіздік ... Сонан кейін біз Ерен-қабырға маңынан 

маханчиндарды тінтік ... Манастан осылай оралып біз Іле өзені мен Боратала ны басып өтіп, Балқаш  

көлінің  оңтүстігіндегі  Көксу ,  Қаратал,  Аққоңыр  қарағай   (?),  Гұрбан  башай   (?)  жəне  Барлық   сынды 

жерлердің барлығын тінтіп шықтық ... » Міне, Қабанбай, Көкжал Барақ сынды қазақ батырларының 

жоңғарға қарсы осы бір жорығының ауқымды болғандығын, онда біздің жоғарыда көрсеткен кестенің 

№ 7, № 8 бағаналарындағы мəліметтерде айтылған жерлер түгелдей қамтылған (тек № 7 бағанадағы 

мəліметтерді бергенде Цин патшалығына қашып барған қалмақ тұтқындары жаңылып тұрған тəрізді).

Мына  бір  жəйт  айқын:  Жоңғар  хандығы  жойылу  қарсаңында,  Қазақ  халықы  Жетісу  жері  мен 

Тарбағатай өңірінде қарқынды түрде соғыс жүргізіп, аталмыш жерлерді іс жүзінде өздерінің иелігіне 

ала бастаған. Бұл жағдай мына бір тың мұрағат құжатта да өз көрінісін тапқан: Қытайдың Бірінші та-

146

рихи мұрағатында сақтау нөмірі 1678-005 (микрофильм бойынша –  047-2428) болып келетін «Қазақ 

үш жүзінің шеткері жерлеріндегі жер атаулары туралы хия Нұсанның көтерген мəлімдемесі» (侍卫努

三奏报哈萨克三部周边地界地名折

) атты 1758 жылы 27 қаңтар күні мəнжу тілінде хатталған құжатта 

қазақтың төрт тарабындағы жерлерді атап өтеді:

• «Шығыс  жағындағы  шекарасы  Ертіс  өзені  бойындағы  орыстың  Сынболот  қаласынан  бастап 

Юңгул (?) өзеніне, Шар өзенінің басталған жеріне жəне Балқаш көлінің шығысындағы жерге жетеді; 

• Оңтүстік жағындағы шекарасы ... Бикөл, Ақкөл деген екі көлдің солтүстігіндегі тауға жетеді;

• Батыс жағындағы шекарасы ... Маңғыс көлінің бергі жағына, Жай өзені тау ... Вэй жəне Тохосқа 

жетеді;

• Солтүстік жағындағы шекарасы Вэй мен Тохостан бастап Ертіс өзенінің бергі жағындағы тауға, 

орыстың Сынболотына жетеді. 

Біздің пайымдауымызша, осы «Қазақ үш жүзінің шеткері жерлеріндегі жер атаулары туралы хия 

Нұсанның  көтерген  мəлімдемесі»  деп  аталатын  Цин  патшалық  мұрағат  құжаттың  деректанулық 

маңызы  зор.  Өзінің  қалыптасу  кезінде  бірсыпыра  ұғымдық  жəне  орфографиялық  ақаулықтардың 

туындауына жол бергендігіне қарамастан, бұл құжат 1758 жылғы Қазақ халқының территориясы ту-

ралы нақты мəліметтер қалдырған. Құжатқа арналған зерттеуіміздің алғашқы қотындысы «Қазақстан 

Республикасының  Ұлттық  ғылым  академиясының  ХАБАРЛАРЫ»  журналы  «Қоғамдық  жəне 

гуманитарлық  сериясының» 2013 жылғы  № 1 санында  жарияланды.  Біз  мұнда  тек  мына  бір  тұсты 

ерекше атағымыз келеді: аталмыш құжаттағы Қазақ елінің «шығыс жақ шекарасы Балқаш көлінің 

шығысындағы жерге жетеді» деген мəлімет төтенше тарихи маңызға ие, өйткені, сонау XVIII ғасырдың 

екінші жартысынан бастап қытай тарихнамасында «Балқаштың шығысы мен оңтүстігі Қытайдың жері» 

деген  əйгілі  кертартпа  тұжырымдама  айтылып  келеді,  ал  енді  міне,  біздің  мұндағы  жаңадан  ашып 

отырған Цин патшалық құжатындағы аталмыш мəлімет əлгі кертартпа тұжырымдаманың қытай жазба 

дерегінің өз сынынан да өте алмайтындығын көрсетіп тұр.

Қазақ  халықының  шығыстағы  көне  жұртын  қайтарып  алу  үдерісі  өзінің  жаңа  көршісімен,  яғни 

Цин патшалығымен арадағы қарым-қатынасы барысында да өзге формада жалғасын тапты. Абылай 

ханның Цин патшалығына жіберген бірнеше мəрте дипломатиялық миссиясы кезінде территориялық 

мəселелерді  арт-артынан  көтергендігі,  ол  туралы  хатнама  жолдағандығы  осының  айқын  дəлелі. 

Мысалы, Абылай ханның 1760 жылдың соңында Цин патшасы Цяньлунға жолдаған хатынның мəнжу 

тіліндегі аударма нұсқасындағы (қосымша 1) былай делінген екен:

- елімнің қоныстары: шығысы Чорго жеріне, оңтүстігі Шарабелге, ортасы Лепсіге жетіп тұр

- ұлы Ежен менің келешек ұрпағымның, менің балаларымның қолында сақталатын қызыл таңба 

басылған хат жолдап бергей.

Біздің пайымдауымызша, құжаттағы Чорго жері – қазіргі ҚХР СҰАР Дөрбілжін ауданы аумағына 

созылып кіретін Тарбағатай тауының шығыс сілемі, ал Шарабел (< Сары бел) – Қастек асуы. Демек, 

Абылай ханның ұғымындағы қазақ шекарасы қазіргі қазақ-қытай, қазақ-қырғыз шекарасымен негізі-

нен сəйкеседі. Абылай ханның цин патшасынан «қызыл таңба басылған хатты» сұрауы – мəнжу-қытай 

тарабынан аталмыш шекара сызығын мойындатқызу ниетінен шыққандығы даусыз, ал бұл əңгіме со-

нау 1760 жылда қозғалған болып отыр!

Осыдан кейін де, ұзақ жыл қан төгіспен қайтарып алған қасиетті жер аумағын сақтап қалу үшін 

Қазақ жұрты əскери соғыстар жүргізіп, дипломатиялық шеберліктерін көрсетіп тұрған. Бұған байла-

нысты біз Қытайдың Бірінші тарихи мұрағатынан табылған мына екі құжатты мысал ретінде көрсете 

аламыз:

Бірінші  құжат 1767 жылғы  Абылай  ханның  Цин  патшасы  Цяньлунға  тот-моңғол  тілінде  (қалмақ 

тілінде) жазған хаты болып табылады (қосымша 2-ке қараңыз). Хатың мазмұны мынадай:

• Бұрыттар мен Ердени бірлесіп біздің Ұлы жүзімізді шапқан еді, сол себептен былтыр біз де жорық 

жасап, бұрыттарды бағындырдық;

• Бұхара, Самарқан жəне сол маңдағы халықтардың барлығы бізбен тəту-тəтті қарым-қатынаста, тек 

батысымызда тұратын Ердени жұртымызға тініш бермей, жиы шабуылдап келеді;

• Əлгілер ылғида қамалдың ішінде тығылып алып, шайқасқа шықпайды. Қамалдарын қиратайық де-

сек, зеңбірегіміз жоқ. Осы себептен біз Ұлы Ежен Боғда ханнан зеңбірек жəне əскери күш сұраймыз.

Мұнда  Абылай  хан  қазақ-қоқан  шайқасының  себебін  айтып,  Цин  патшалығынан  əскери  көмек 

сұрағандығын көрсетеді. 

Екінші құжат та Абылай ханның цин патшасы Цяньлунға жазған хаты, тек бұл хаттың мəнжу тілін-

дегі аударма нұсқасы бізге жеткен (қосымша 3-ке қараңыз). 1771 жылы жазылған бұл хаттың мазмұны 

мынадай:

147

• Торғауыт... тұтқындардың айтуларына қарағанда, ноян Дата Алақ-ұла, Құлжа жəне Хайнұқ сынды 

жерлердегі улеттерді бастап бұрыттарға барып қосылмақ екен.

• Торғауыттар Алақ-ұладан кеткен шақта, сендердің 500 адамдарыңды өлтіріп кеткен еді, енді міне, 

олар қайтып келіп маған жорық жасауда. Сендер осыларды өздерің бағындырып алсаңдар. 

• [Торғауыттар] Алақ-ұлаға бара қалған күнде, онсыз да мүшкіл халдегі ел-жұрт қайғылы жағдайға 

дұшар болуы ықтимал ‒ бұрын Күнқожы мен Айқожа [кезінде] дəл солай болған: олар Яркентке кір-

генде, жағдай шиеленіп, тек апат туындатқан. 

Мұнда Абылай хан өз кезінде Тарбағатай мен Жетісу жерінен айдылған Датаның қайтадан Тарбағатай 

өңірі мен Жетісу жеріне барып, ондағы қазақ жұртымен жауласып жатқан бұрыттармен (қырғыздармен) 

бірлесіп қазақтарға қарсы шығуына жол берілмейтідігін айтқан, сонымен бірге Абылай ханның мұнда 

əлгі Дата есімді қалмақтың өз кезінде цин армиясын қырғандығын мəнжу-қытайлардың естеріне салып, 

Цин  патшалығының  күші  арқылы  аталмыш  қалмақтарды  жоюды  немесе  Қазақ  жерінен  аластатуды 

көздеп тұрғандығы байқалады. Біздің анықтауымызша, құжаттағы аталған осы Дата – 1771 жылы Еділ 

бойынан ауа көшкен қалмақтардың екінші басшысы Цереннің тағы бір есімі. Бұл қалмақ 1759 жылдың 

басында қазақ тарабынан ойсырата жеңіліп, Жетісудағы соңғы жоңғар қалмақтарының бекінген жері – 

Қастек өткелі төңірегінен біржолата қуылады. Сонан соң ол босып баражатып Боратала, Зайсаң сынды 

жерлерде қазақтардың толласыз соқысына ұшырайды. Алайда, ол «Алақ-ұла» жерінде (Цин патшалық 

жазбасы бойынша, бұл Зайсаң көлінің сотүстік-шығыс жағы болуға тиісті) Цин патшалығының 500 

жауынгерін қырып тастап, əрі Еділ бойына қарай бой тасалайды. Бізге жеткен қалмақ тіліндегі кейбір 

тарихи еңбектерінен, сондай-ақ Еділ қалмақтарына қатысты Цин патшалық мұрағат құжаттарынан осы 

Цереннің Еділ қалмақтарына үлкен ықпал жасап, оларды «шығыстағы босап қалған жерлерге барып 

өз хадығымызды құрайық» деген үгіттегендігі жөнінде мəліметтер бар. Қазақ жұрты, əрине, мұндай 

əрекетке жол бермейді, ал бұл тиісінше қазақ тарихнамасында «шаңды жорық» деп аталатын соғыстың 

басты тарихи себебі деп есептейміз. 

Қосымша 1: 

Абылай ханның 1760 жылы цин патшасы Цяньлунға жолдаған хатынның мəнжу тіліндегі 

аударма нұсқасы

148

Қосымша 2:

Абылай ханның 1767 жылғы цин патшасы Цяньлунға тот-моңғол тілінде (қалмақ тілінде) 

жазған хаты

Қосымша 3:

Абылай ханның 1771 жылы Цин патшалығына жолдаған хатының мəнжу тіліндегі аударма 

нұсқасы

КАЛЫШ А.Б.

д.и.н., проф., КазНУ им. Аль-Фараби

ДОСУГОВАЯ КУЛЬТУРА КАЗАХОВ-РЕПАТРИАНТОВ ЗАПАДНОГО КАЗАХСТАНА 

Рассматриваемая тема недостаточно изучена в отечественной этнологии. Она частично затронута в 

ряде специальных изданий общего характера, посвященных изучению семьи и быта, а также в трудах, 

анализирующих социальные вопросы той или иной категории населения нашей республики.

Рамки данного сообщения не позволяют нам подробно изложить все аспекты этой широкой темы. 

Поэтому мы остановимся в основном лишь на наиболее распространенных видах досуговой деятель-

ности, которая во многом определяется наличием в той или иной степени свободного или нерабочего 

времени в среде исследуемого нами населения.

Известно, что основными составляющими досуга являются его продолжительность, место и способ 

проведения. При этом на характер досуговой деятельностивообще и семейного досуга, в частности, во 

149

многом оказывают решающее влияние продолжительность (в рамках одного и недельного времени) 

используемого для этого времени. Так, например, чем длиннее время непрерывного досуга, тем боль-

ше появляется возможностей для разнообразной деятельности и самовыражения личности.

Как правило, повседневная жизнь казахов-репатриантов равно как и контактирующих с ними со-

отечественников, проживающих в сельской местности, складывается из работы в общественном про-

изводстве или личном крестьянском хозяйстве и разных форм досуговой деятельности. Учесть и заме-

рить многообразную форму сферы свободного времени индивидов – задача довольно сложная. Тем не 

менее мы попытаемся наметить главные показатели, которые отражают восприятие казахами-репатри-

антами условий его труда, быта и отдыха.

В этом нам помогает серия вопросов информаторам, направленных на выяснение предпочтительных 

форм проведения внерабочего времени, удовлетворенности работой культурно-бытовых учреждений 

и т.д.Опрос респондентов Актюбинской и Западно-Казахстанской областей показал, что большинство 

из них ориентированы на традиционное домашнее и приусадебное хозяйство [1-2]. Это относится как 

к взрослым, так и помогающим им в этом детям и подросткам. Следует также отметить то обстоятель-

ство, что они занимают значительное время у женщин, чем у мужчин; у казахов и представителей дру-

гих тюркских этносов больше, чем у русских; среди лиц, занятых в сфере физического труда больше, 

чем умственного; среди населения немногочисленных населенных пунктов больше, чем у жителей-

крупных  поселков  и  малонаселенных  городов.  Указанные  тенденции  определяются  в  значительной 

степени, как размерами приусадебного хозяйства, так и спецификой сельского образа жизни. 

Последующие места в рассматриваемом комплексе свободного времени исследуемых нами репат-

риантов, равно как и других контактирующих с ними сельских тружеников занимают средства массо-

вой информации – радио, телевидение и периодическая печать. 

Радио, благодаря своей доступности, является самым оперативным средством передачи информа-

ции и оценки в краткой и квалифицированной форме важнейших событий дня, происходящих в отде-

льных регионах, республике и мире. Было установлено, что в радиопередачах как областного, так и 

республиканского слушателей в основном привлекают последние известия, новости, международная 

жизнь, музыкальные передачи.

С развитием телевидения растет и просмотр телепередач. Известно, что республиканское телеви-

дение  впервые  начало  трансляции 8 марта 1958 г.,  затем  появились  и  областные  телестудии,  вклю-

чая  Западного  Казахстана (1965 г.).  Жители  изучаемых  двух  областей  смотрят  не  только  передачи 

областного,  республиканского  телевидения,  но  и  стран  ближнего  зарубежья,  включая  Российской 

Федерации и Туркменистана. Обладатели спутникового телевидения имеют возможность практически 

круглосуточно смотреть коммерческие и государственные программы ведущих мировых телеканалов. 

Аналогичное преобладающее место телевидения в структуре свободного времени граждан отмечены и 

в других регионах республики. 

Значительную часть культурной информации сельский житель получает также из периодической 

печати,  который  способствует  освещению  широкого  объема  информации,  отличающейся  новизной, 

познавательностью и социальной остротой. Обращение к газетам и журналам среди сельских жителей 

намного ниже, чем к телевидению. В отличие от горожан, сельские жители лишены оперативности в 

подаче информации, многие республиканские, областные газеты доставляются на второй или третий 

день с момента выхода из печати. Ее роль особенно возросла на современном 

Этапе исторического развития нашей республики, когда наряду с официальными государственными 

изданиями, получили большое распространение альтернативные частные и коммерческие. В то же вре-

мя низким является потребление журнальной информации. Следует отметить избирательность подхо-

да к периодической печати. Всех их, независимо от социально-профессионального состава, объединяет 

интерес к знаниям, к расширению своего профессионального и социально-политического кругозора, к 

событиям внешней и внутренней политики и т.д.

Немаловажное  место  в  структуре  свободного  времени  исследуемого  населения  занимает  чтение 

художественной  и  иной  литературы.  Больше  читают  книги  интеллигенция  и  служащие,  менее  –не-

квалифицированные рабочие или безработные. Анализ литературных интересов показал, что у мно-

гих наших информаторов наиболее предпочтительными являются книги о войне и приключенческие. 

Значительной популярностью пользуются книги, повествующие о любви и дружбе. Таким же представ-

ляется интерес к исторической тематике, в которой сильно выражена этническая специфика. Наряду 

с  приверженностью  к  национальной  художественной  литературе  казахи-репатрианты  интересуются 

150

произведениями писателей стран ближнего и дальнего зарубежья, откуда они начали возвращаться на 

историческую родину в 1990-2000-е годы.

Если  раньше  в  досуговой  деятельности  сельчан  одним  из  излюбленных  времяпрепровождений 

было кино, то в отличие от прошлых лет сейчас клубы с киноустановками имеются лишь в крупных 

населенных  пунктах  или  в  районных  центрах.  Поэтому  часть  сельчан,  преимущественно  молодежь, 

вынуждены ездить в близлежащий районный центр или город, чтобы посетить кинотеатр, где можно 

посмотреть любимые кинофильмы. Многие репатрианты, равно как их соотечественники ориентиро-

ваны на просмотр восточных фильмов, в особенности индийские или турецкие мелодрамы. 

Если рассмотреть структуру свободного времени в половозрастном и социально-профессиональном 

аспектах,  то  здесь  имеются  определенные  различия.  Лица  пожилого  возраста  по-прежнему  предпо-

читают  традиционные  формы  проведения  досуга.  Для  представителей  старшего,  частично  среднего 

поколений предпочтительными являются участие в общественных, профессиональных, календарных 

(Наурыз), семейных (юбилеи, свадьбы, ас, поминки) и религиозных празднествах (ораза и курбан-айт), 

пятничное посещение мечетей. Отметим, что большей религиозностью отличаются выходцы из сосед-

них республик Средней Азии, Ирана, Турции, менее – из Монголии и Российской Федерации. Если 

взять людей среднего и молодого возрастов, то они используют свое свободное время разнообразнее, 

с удовольствием посещая зрелищные и другие увеселительные мероприятия.

Определенные различия в использовании свободного времени просматриваются среди мужчин и 

женщин. По нашим наблюдениям они более разнообразны и насыщенны у мужчин, которые имеют 

возможность использовать его для посещения родственников, друзей, товарищей по работе, различ-

ных общественных праздников и мероприятий. Ориентация женщин в основном на домашние сферы 

досуга объясняется не только их традиционным статусом в семье, но и общепринятым этикетом. Для 

них характерны участие в различных праздничных мероприятиях, семейных торжествах или общение 

с близкими родственниками или соседями. Есть случаи, когда у сельских женщин досуга, как способа 

проведения времени, свободного от работы, практически не существует. Они больше у пожилых жен-

щин, освобожденных от хозяйственной деятельности и ориентированных в основном на воспитание 

внуков.

Не менее важным показателем рационального использования свободного времени являетсяотпус-

кной отдых.Его от предыдущих двух видов досуга отличает не только длительность во времени, но 

и  пространственный  промежуток  или  расстояние,  который  может  колебаться  от  нескольких  десят-

ков до нескольких тысяч километров, от места проживания. В конечном итоге структура отпускно-

го времени более всего соответствует развитию личности, ее творческому самовыражению [3, с.85].

Понятиеотпуска для сельских жителей в отличие от городских условное. В летнее время многие из 

сельчан используют отпуск в основном лишь для хозяйственных нужд, в том числе для заготовки сена. 

Это особенно характерно для работников крестьянских хозяйств, для лиц, занимающихся физическим 

трудом. Руководители и специалисты высшего звена, служащие, включая интеллигенцию, используют 

свои отпуска более рационально. Указанным временем они пользуются для поездки в дома отдыха или 

в санатории, для посещения близких родственников, на свадьбу или на другие семейные торжества. 

На это же время приходится поездка репатриантов в страны прежнего исхода, чтобы навестить по тем 

или иным причинам родственников. Естественно, они проще для тех репатриантов, которые переехали 

в исследуемый нами Западный Казахстан из сопредельных с ним территорий и республик, менее – из 

стран дальнего зарубежья, так как поездка на железнодорожном транспорте гораздо дешевле, чем са-

молетом. Большим временем для реального отдыха основная часть сельчан располагают традиционно 

лишь поздней осенью и в зимнее время.

Отметим,  что  трудности  с  устройством  длительного  отдыха  в  домах  отдыха,  профилакториях  или 

санаториях  по  путевкам – это  проблема  не  только  для  казахов-репатриантов,  но  и  для  жителей  мно-

гих районов, областей и регионов республики. Лишь незначительная часть населения располагает воз-

можностью отдыхать в учреждениях организованного отдыха семейного типа. Можно представить себе, 

насколько усложняется доступность организованных форм отдыха для малоимущих и молодых семей, 

стесненных необходимостью осуществлять отдых еще и с детьми. В сложных рыночных условиях нельзя 

прогнозировать благополучие на этот счет и в обозримом будущем, поэтому отдых для многих семей, как 

сельских, так и городских полностью зависит от их собственной инициативы и способностей.

Вместе с тем у репатриантов, равно как и у их соотечественников и других восточных, преимущес-

твенно тюркских этносов, распространен отдых «как получится». Здесь, в первую очередь, мы имеем 

в виду высокие предпочтения в отдыхе у родственников, которые напрямую свидетельствует о более 

151

тесных межпоколенных связях. Они характерны как для родственников по восходящей, так и по нис-

ходящей линии, охватывающих все три категории родства: по линии отца (өз жұрты), матери (нағашы 

жұрты) и мужа или жены (қайын жұрты). Сюда же следует добавить родственников женатых сыновей 

и замужних дочерей (құдалар). 

Следующим структурным критерием оценки досуга являются его организованные и неорганизован-

ные формы. Представляется бесспорным преимущество первого вида досуга перед вторым, так как, 

во-первых, он, как правило, заблаговременно планируется; во-вторых, характеризуется упрощенной 

процедурой использования предоставляемых услуг и, в-третьих, что немаловажно, позволяет заранее 

сориентироваться в стоимости этих услуг. С другой стороны, ориентированность на расширенное ис-

пользование услуг организованного отдыха объясняется также высоким уровнем доходов членов се-

мьи.Неорганизованные формы досуговой деятельности носят большей частью внутрисемейный харак-

тер и осуществляются в основном без использования каких-либо специальных услуг. 

Имеет место также так называемый внедомашний и внутридомашний структурный критерий оцен-

ки качества досуга, который относится к пространственной среде его реализации. Как уже отмечалось 

нами ранее, отпускной отдых создает самые благоприятные возможности заниматься досугом вне дома 

и даже за пределами места проживания. Но на уровне повседневной жизни объективные и субъектив-

ные проблемы, и прежде всего маленькие дети, вынуждают супругов строить свой досуг преимущес-

твенно внутри дома. Перечисленная форма «одомашивания» семейного досуга характерна не только 

для Западного, но и для других регионов Казахстана. В этих условиях возрастает роль жилища как 

пространства для семейного отдыха и воспитательных действий. Именно в доме или в квартире проис-

ходит в этот период основная часть ежедневных внутрисемейных контактов. 

В  заключении  хотелось  бы  акцентировать  внимание  на  то,  что  в  течение  многих  десятилетий  в 

нашем  обществе  было  распространено  искаженное  мнение  о  значенииотдыхав  повседневной  жизни 

людей. Они должны были в первую очередь отвечать интересам государства, общества и производс-

тва, в то время как интересы отдельного индивида ставились на второстепенное место. Общепринятым 

был лозунг, согласно которому люди отдыхают, чтобы в последующее время трудиться с полной от-

дачей сил. Его отголоски проявляются и в наше время. Компенсаторный механизм, нейтрализующий 

действие разного рода повседневных психологических стрессов характерен лишь для государственных 

учреждений и предприятий. Частные же структуры, а также предприятия с иностранным капиталом 

предоставляют лишь минимальные возможности для продуктивного досуга своих работников, так как 

в них республиканское законодательство о труде и отдыхе соблюдается не всегда.

Таким образом, большинство исследуемых нами казахов-репатриантов из числа сельского, да и го-

родского населения более интенсивнее используют в качестве досуговых видов деятельности именно 

выходные дни. Для этих дней характерны просмотр телепередач, чтение художественной литературы 

и газет, прослушивание радио, прогулка возле дома, музыка, пассивный отдых. Традиционно именно в 

такие дни принимают гостей и сами наносят визиты. В эти же дни стараются сделать то, что не успева-

ют в обычное время, включая стирку и пр. виды необходимой хозяйственно-бытоовой деятельности.

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: