Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі ғылым комитеті ш. Ш. УƏлиханов атындағы тарих жəне этнология институты

322

лось в созвездии Овна и господствующим художественным стилем в Евразии был скифский звериный стиль, что 

нашло также отражение в рельефе, украшающем дворцовую лестницу в Персеполе.

5. Бернштам А.Н. Изображение согдийца в коропластике Чуйской долины//КСИИМК.-1948.-Вып.XIX / см:

Чуйская долина. Труды Семиреченской археологической экспедиции.-М.Л.,1950.-№ 14.

6. Синенькая Н.И. К вопросу о технике изготовления и приемах оформления дастарханов из Отрара (Х-ХП 

вв.)//Прошлое Казахстана в археологических памятниках. - Алма-Ата, 1976.

7. Лосев А.Ф. Античная мифология в ее историческом развитии.- М.,1957

8. Атхарваведа. Избранное.-М.,1977.

9. Там же.

10. См.: Степи Евразии в эпоху средневековья.-М.,1981.

11. Лобачева Н.П. К истории календарных обрядов у земледельцев Средней Азии. - М. Наука. 1986.

12. Омар Хайям. «Наурыз-наме» Трактаты. - М. 1965.

13. Кузмина Е.Е. Древнейшие скотоводы: от Урала до Тянь-Шаня. - Фрунзе. Илим. - 1986

14. Там же.

15. Там же.

16. Антонова Е.В. Обряды и верования первобытных земледельцев Востока. - М. Наука. 1986.

17.  Раевский  Д.С.  Модель  мира  скифской  культуры:  Проблемы  мировоззрения  ираноязычных  народов 

Евразийских степей I тысячелетия до н. э. - М. Наука. 1985.

18. Лобачева Н.П. К истории календарных обрядов у земледельцев Средней Азии. - М. Наука. 

ЗАКИРЬЯНОВ А.К., ОМАРБАЕВ Ы.Қ.

Алматы Технологиялық Университетінің 

КО мен ҚҒ кафедрасының меңгерушісі, 

т.ғ.к., доцент; оқытушы

ОРДАБАСЫ ҚҰРЫЛТАЙЫНЫҢ ЕЛ МҮДДЕСІНДЕГІ ОРНЫ МЕН МАҢЫЗЫ

Əр халықтың тарихында бірнеше маңызға ие болатын оқиғалар мен келісімдер болып табылатындығы 

тарихтан  айқын.  Қазақ  тарихында  да  ел  басына  төнген  қауіп-қатер  мен  елдіктен  айырылу  сəтінде 

Ордбасы құрылтайының ұйымдастырылуы елдік мұратымызды сақтап қалды. Енді зерттеуімізді кең 

түрде сабақтар болсақ, оның қашан, қай жерде жəне кімдердің ұйытқысымен жүзеге асқандығы ерекше 

мəнге ие. 

1723 жылы жоңғарлардың жеті салалы қолының қазақ жеріне көктей енгені белгілі. Жоңғарлардың 

тұтқиыл шабуылына дайындығы аз болып табылатын қазақ əскерлері ішке қарай сұғына енуіне жол 

ашты. Негізі жоңғарлардың сол 1723 жылды оңтайлы деп тауып, ауыр жорық ұйымдастыруына бір-

неше факторлар себеп болған еді. Сол жыл «қайың сауған ақ тышқан» жылымен тарихқа енгені бел-

гілі. Жаппай құрғақшылық белең алып, халықты есеңгіретті. Тəуке ханнан кейін биліке келген хандар 

халықтың ішкі бірлігі мен əскери қуатын қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. 1718 жылы Аягөз 

өзені бойында Қайып ханның жоңғарлардан басымдыққа ие бола отырып, жеңіліп қалуын атауға бола-

ды [1-23-24]. Тəуке ханның билікке келген ұлы Болат ханда белгілі себептерге байланысты (аурушаң) 

билікке белсенді араласа алмады. Ең басты себептердің бірі, əрине Себан-Раптанның алпауыт Қытай 

державасымен келісімге келуі болп табылатын. Жиырма жылдан астам уақытқа созылған қытай-жоңғар 

соғысы ең соңғы сəтінде 1722 жылы император Каньсидің өлуі, жоңғарларға бір майданда соғысуға 

мүмкіндік берді [2-14]. 

1723-1725  жылдары  қазақ  əскерлері  жоңғар  қолына  қарсы  мардымды  соққылар  мен  ұрыстар 

бере  алмағынын  деректерден  көруге  болады. 1725 жылы  Қазақ  хандығының  астанасы  Түркістанды 

жоңғарлардың қолға алуы, біздің халқымызға үндеу болғандығын айта аламыз. Күллі түркі дүниесінің 

ортақ құндылығына айналып отырған Түркістанды азат етуге, ұлтымыздың мақтанышы болар тұлғалары 

бір жағадан бас, бір жеңнен қол жұмылдыруға ұмтылды. Жеке араздық пен күндестікті хандар мен 

сұлтандар да бір шетке ысырып қайғандай болды. Себебі олай етпеске болмайтын. Елдік мұратымыз 

бен ұлттық қалпымыздан айырылып қалу қаупі туындады. Қазақ деген халықтың тарих сахнасынан 

жоғалып кету сыңайы байқалды. Осы ретте сансыраған халықтың басын қосып, ұйытқысын бұзбайтын 

жер  таңдалынып  алынды.  Жоңғарлардың  тылына  жақын,  бір  шеті  Түркістанға  қапсарлас  Ордабасы 

тауы қолайлы деп ұйғарылды. 

Ордабасы  тауындағы  құрылтайдың  өту  мерзімі  бүгінгі  таңда  нақтыланды  десек  теріс 

бұрмаламағанымыз  болар. 2006 жылы  түрлі  жерлерде,  оның  ішінде  мен  білім  алған  оқу  ордасында 

323

да  Ордабасы  құрылтайы  шақырылғанының 280-жылдығы  тойланған  болатын. 1726 жыл  екендігін 

Түркістан Ұлттық Энциклопедиясы да жоққа шығармайды [1-331]. 

Ордабасы құрылтайының бастамашылары Үйсін Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Алшын Əйтеке 

билер екендігі тарих жадында. Сонымен қатар, билік тарапынан ауызбіршілікті жолға қойып, сенімсіз 

сұлтандар мен төрелерді өз дегеніне көндірген кіші жүз ханы Əбілхайырдың да еңбегін ерекше атап 

өткен жөн. 

Əскери іс-қимылдарды реттестіруді өз мойнына алып, жауынгерлердің рухын көтеруші Бөгенбай 

батырда  өлшеусіз  қызмет  етті.  Əрине,  Ордабасы  құрылтайы  жалпы  қазақ  халқына  ортақ  іс-қимыл, 

бетбұрысқа апарар даңғыл жол саналды. Көптеген батырлар мен билер ел мүддесінің сындарлы шаққа 

жеткендігін айқын түсінді. 

Ордабасы құрылтайында қаралған басты мəселе-бүкіл қазақ жасағын біріктіріп, оның күш-қуатын 

үйлестіретін бас сардар сайлау болып табылды. Бас сардарлыққа жас əрі өзінің қайсар мінезі мен əскер 

дарындылығын жан-жақты танытып үлгерген Əбілхайыр хан сайланды. Ол жөнінде қазақ халқының 

жоңғар  шапқыншылығы  кезіндегі  мұң-зарын  толғап,  ұрпақтан-ұрпаққа  жетуіне  дəнекер  болған 

Қожаберген жырау «Елім-ай» дастанында «Сайланды Əбілқайыр əскербасы» дейді. Осы құрылтайда 

Əбілқайыр қазақ жасағының қолбасшысы болып сайланды. Тарихшы А.И. Левшин бұл жөнінде былай 

деп жазған болатын: «Ортақ іс сол арада бір-біріне адалдыққа ант беру арқылы қастерленді. Əбілқайыр 

хан  бас  қолбасшысы  болып  сайланды,  сөйтіп  халықтық  əдет  бойынша  құрбандыққа  шалынған  бие 

болашақ  табыстың  кепілі  ретінде  қабылданды»[3-54].  Осы  жағдайды  да  ол  былай  деп  аша  түскен: 

«Төнген қауіп ішкі өзара қырқыстарды бітістірді, жалпы келісім туғызып, бəрін бір нəрсеге бағыттады. 

Тұтас халықтың жиналысында ілгері басудың, ортақ жауға шабуыл жасап, оларды ежелгі қырғыз-қазақ 

жерінен қуып шығудың негізі қаланды». 

Батырлар  арасынан  бүкіл  қазақ  жасағының  Сардар  бегі  болып  Қанжығалы  Бөгенбай  сайланды. 

Сөйтіп Ордабасыдағы жиын халықтың жауынгерлік рухын көтерді.

Халық ауыз əдебиетінен қалған сөзбен жеткізер болсақ; 

«Дұшпаннан көрген қорлығым

Сары су болды жүрекке ,

Он жетіде құрсанып,

Қылыш ілдім білекке 

Жауға қарай аттандым  

Жеткіз деп құдай тілекке!», - деп жауға аттанды. 

Жауға қарсы аттанған батырлардың құрамын біз сол заманның ақын-жырауларының өлеңдерінен мол 

ұшыратамыз. Үмбетей, Тəтіқара, Көтеш ақын тағы да басқа жыраулар батырлардың ерліктеріне өз 

бағасын берді. Тəтіқара ақынның өлеңінен бір мысал:

Қамыстың басы майда, түбі сайда, 

Жəнібек Шақшақұлы болат найза, 

Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда, 

Ер жігіттің ерлігі осындайда. 

Бөкейді айт Сағырменен Дулаттағы, 

Деріпсəлі, Мандайды айт Қыпшақтағы, 

Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын 

Сары менен Баянды айт Уақтағы. 

Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт, 

Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгенбайды айт, 

Найзасының ұшына жау мінгізген 

Емəнəлі Керейде ер Жабайды айт[4-36].

Ордабасыдағы  құрылтай 1726 жылы  жазда  өткізілсе,  жоңғарларға  қарсы  мықты  тойтарыс  беру 

қимылы келесі жылға жоспарланды. Сол жылдың соңы мен 1727 жылдың басы жалпы үлкен ұрысқа 

дайындықпен  өтті  деуге  негіз  бар. 1727 жылы  Қазақ  қолы  Бұланты-Білеуті  аңғарында  шеп  құрды. 

Жоңғарларға  қарсы  соққы  беру  нүктесіне  Бұланты-Білеуті  өзендерінің  аңғары  таңдалып  алын-

ды.  Бұланты-Білеуті  жеріндегі  жеңістің  зор  маңызы  болды.  Ордабасы  құрылтайының  нəтижесінде 

бас  құраған  қазақ  əскерінің  саны  жөнінде  нақты  мəліметтер  жоқтың  қасы.  Бірақ  кейбір  деректер-

ге  қарағанда  отыз  мыңнан  кем  болмаған. 1727 жылы  Əбілхайыр  бастаған  қазақ  əскерлері  Бұланты 

өзенінің  бойындағы  «Қара  сиыр»  деген  жерде  жоңғар  қолымен  қиян-кескі  ұрыс  жүргізді [5-8]. Бұл 

шайқаста қазақ сарбаздары жеңілместей болған дұшпанға есенгірете соққы берді. Жоңғар əскерлері 

қиян-кескі соғыста ондаған мың адамынан айрылды. Қазақтар жағы өздерінің талайдан қаны қайнап 

324

ыза мен кекке суарылған қайрат жігерінің жемісін көріп қуанды. Жеңіс туралы хабар қазақ даласына 

ілезде тарап кетті. 

Бұланты  шайқасы  қазақ  жасақтарының  жеңіске  деген  орасан  зор  ерік-жігерін  көрсетті.  Өз 

заманының аса көрнекті қолбасшылары жеке қол басқарған Қаракерей Қабанбай, Шақшақ Жəнібек, 

Тама Есет, Бəсентиін Малайсары, Тарақты ер Байғозы жəне басқалар Əбілқайыр хан мен Қанжығалы 

Бөгенбайдың жалпы басшылығы мен ынтымақты қимыл жасай отырып, жасақтарды ұрысқа бастады. 

Жасақтарды қаруландыру жөнінде Шақшақ Жəнібек зор ұйымдастырушылық жұмыс істеді. Дархан 

ұстаның басшылық етуімен Ұлытауда қара шеберлері еңбек етті [6-24]. 

Ордабасы құрылтайындағы бірлік пен ауызбіршіліктің жемісі- халқымыздың болашағын болжап, 

өткен  кемшіліктерден  сабақ  шығаруына  ұйытқы  болды  десек  қателеспегеніміз  болар  еді.  Жоғалуға 

айналған  ұлттық  сенімімізді  бекітіп,  рухымызды  шыңдады.  Бұланты-Білеуті  мен  Балқаш  көлінің 

маңындағы Итішпесте болған қанды майдандар халқымыздың мақтанышына айналған дарабоз ұлдарды 

тарих сахнасына шығарды. Сонымен қатар, атап өтетін бір жайт, ол осы сұрапыл соғыстарға қарапайым 

халық өкілдерінің ғана емес, төре тұқымынан шыққан саңлақтардың да ерен ерлік танытқандығына көз 

жеткіземіз. 1729 кейбір мəліметтерде 1730 жылы деп беріліп жүрген Аңырақай шайқасы да бетбұрыс 

кезеңге тұспа-тұс келді [7-32]. Бұл шайқас Балқаш көлінің маңында өтіп қазақ жасақтарының толық 

жеңісімен аяқталды. Жоңғар шапқыншылығынан аса зардап шеккен Жетісу аймағының біраз жерлері 

азат етілді.

Бұланты мен Білеуті төре тұқымынан «Көкжал» Барақ атанған сұлтан «жауды жеңген жасағы, ба-

тыр аты Барақта қалды» деген сөзбен есімін қалдырды. Зерттеу жұмысымызды жаза отырып, əрине 

екі  тұлғаның  ақыл-қайраты  мен  қабілет,  дарынына  ерекше  тоқталамыз.  Кез-келген  халықтың  ала-

пат  кезеңдері  мен  қиын-қыстау  жағдайларында,  тұлғалардың  көрнекті  рөл  атқаратыны  белгілі.  Сол 

белгінің алдыңғы қатарынан Əбілхайыр хан мен қанжығалы Бөгенбай батырды айна қатесіз табармыз 

хақ. Əбілхайыр хан Тəуке ханнан кейін орын алған Ордадағы хан тағына таласуда туған келеңсіздіктер 

мен  қайшылықтарды  жеке  қойып,  ұлт  мүддесін  жоғары  қоя  білген  қайраткер.  Туған  жер  мен  елдің 

тағдыры-сындарлы шақты бастан кешіріп тұрған уақытта жеке бастың қамының қанша салмағы болса 

да таразыға ілікпейтінін жете түсінген саясаткер [2-28]. 

Бөгенбай батыр туралы халқымыздың жыр-дастандары мен тарихи бедерінде аз толғанбаған. Енді 

қаһарман батыр турасында аз-кем өмір жолынан сыр ақтарар болсақ, оның ерлік, əскер басылық мін-

деттері  қазақ  ауылдарына  шабуылдап,  мазасын  алып,  əбден  титықтатып  біткен  казак-орыстармен 

шайқастан басталады. Жиырма сегіз жасында 30 мың қолды бастап барып, казак-орыстарды дүркіретіп 

қуып,  Еділден  əрі  асырып  салады.  Осы  кезден  батап,  қашан  қазақ  жері  жоңғарлардан  азат  етілген-

ше  Бөгенбай  батыр  аттан  түспей,  Қабанбай,  Олжабай,  Жəнібек,  Малайсары  секілді  қазақтың  аты 

шулы  батырларымен  тізе  қосып,  ел  тəуелсіздігі  үшін  талай  шайқастарда  тері  мен  қанын  төкті.  Осы 

шайқастардағы  көрсеткен  ерлігі,  жағдайды  дұрыс  бағалап,  тез  шешім  қабылдап,  шабуылды  шебер 

ұйымдастыра  білуі – оның  даңқын  асқақтата  көтереді.  Шығыс  Түркістанға  келген  қытай  əскерімен 

болған əйгілі Талқы соғысында Бөгенбай батырдың жауынгерлері қытай əскерлеріне ойсырата соққы 

беріп, оларды Үрімжіден асырып тықсырады [5-16]. 

Бөгенбай батырдың соңғы үлкен жорығының бірі – Аягөз өзені бойында болған. Қазақ қолына төтеп 

бере алмаған жоңғарлар да жеңілгенін мойындап, келісімге келуге мəжбүр болған. Осы арада батыр 

жоңғарлардың ақ аманатын алып, олардан енді жауласпауға ант алады.

Бөгенбай  белгілі  бітімші  мəмілегер  де  болған.  Ол Абылай  ханның Қытайға  жіберген  елшілігін 

басқарып барып, екі елдің арасында бейбіт қарым-қатынастың орнауына үлкен үлес қосады. Бөгенбай 

батыр «Қанжығалы қарт Бөгенбай» атанып дəуірлеп тұрған шағында өз ажалынан дүние салып, сүйегі 

Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи күмбезіне жерленеді.

Əдебиеттер

1. «Түркістан халық энциклопедиясы». - Алматы, 2000. 

2. Ж. Қасымбаев. «Тағы да Аңырақай шайқасының ақиқаты жақында».

3. Б. Кəрібаев. Шайқастың тарихи маңызы (Аңырақай шайқасы жəне Қазақ жоңғар қатынасы туралы). Қазақ 

тарихы – 1999.

4. Т. Омарбеков. »Бұлантыда басымыз бірігіп, Аңырақайда атымыз шықты».

5. Ақшаұлы Бөгенбай (1687-1775) // Елтұтқа: Ел тарихының əйгілі тұлғалары. - Астана, 2001. - 126-127-бб.

6 Бөгенбай Ақшаұлы // Түркістан: Халықаралық энциклопедия / Бас ред. Ə.Нысанбаев. - Алматы, 2000. -.225-

226- бб.

7.Бөгенбай батыр // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. - Алматы, 1998. - Т.2. Тарихи 

тұлғалар.

325

ЖУМАН Г.

к.и.н., КУТБ

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ЭТНОКУЛЬТУРНОГО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ НА ПРИМЕРЕ 

ОБУСТРОЙСТВА ПОСЕЛЕНИЙ И ЖИЛИЩ АУЛИЕ-АТИНЦЕВ НА РУБЕЖЕ XIX – XX ВВ.

В последние десятилетия гуманитарные и социальные науки значительно обогатились материалом 

по  культуре  повседневности.  Культура  и  история  повседневности,  изученная  и  осмысленная  в  духе 

современных методологических подходов должна занимать свое особое место в рамках социальной 

истории, и реконструкции определенной материально-пространственной исторической среды. В связи 

с этим особый интерес представляет изучение региональной, локальной истории.

Актуальность исследования в указанный период обусловлена фактическим отсутствием специаль-

ных локальных исследований и разработок в контексте истории повседневности - поселения, жили-

ща, хозяйственные постройки Аулие-Атинского уезда. Важно проследить процессы этнокультурного 

взаимодействия кокандцев, казахов и русских переселенцев в традиционной материальной культуре 

Аулие-Аты.  Исследование  истории  повседневности  возможно  только  на  стыке  нескольких  научных 

дисциплин, а именно истории, этнологии, исторической этнографии, этноархеологии, политической и 

социально-экономической истории. Цель статьи заключается в выявлении существенных изменений, 

произошедших в системе поселений и жилищ аулие-атинских казахов под влиянием культуры осед-

лых народов Средней Азии, русских переселенцев; в характеристике обустройства временных и круг-

логодичных стационарных поселений (кыстау); в исследовании домостроения казахского и русского 

населения.

Проблема  изучения  этнокультурного  взаимодействия  в  повседневной  жизни  г  Аулие-Атинского 

уезда во второй половине XIX – начале XX вв. является одной из актуальных проблем на современном 

этапе и представляет научный, историографический и практический интерес. Как известно, в исследу-

емый период история Аулие-Атинского уезда связана с кокандским и колониальным периодами, когда 

шло формирование многовекторной диаспоральной структуры. 

Основным, самым главным жилищем казахских кочевников в течение многих веков было кочевое 

жилище, об этом свидетельствует и то, что его техническому совершенствованию, украшению уделя-

лось много внимания [1]. В исторической литературе существует множество описаний войлочной пе-

реносной куполообразной юрты, распространенной в Западном, Северном, Центральном и Восточном 

Казахстане),  а  также  конической  (киіз  үй),  которая  была  распространена  на  территории  Южного  и 

Юго-Восточного  Казахстана.  Имеются  данные  о  ее  устройстве  (кереге,  уық,  шаңырақ,  есік,  босаға, 

туырлық,  үзік,  түндік),  убранстве  жилого  помещения  (кебеже,  жүк-аяқ,  төс  ағаш  и  др.).  Например, 

И. Фальк писал о жилищах казахов, как о «мобильных палатках, юртах, изготовленных из решетчато-

каркасного круга и куполообразующих дуг. Все из дерева, обычно, окрашивается в красный цвет при-

митивным красителем» [2]. Этот классический тип кочевого жилища тюрков, по сообщениям очевид-

цев, охотно покупался узбеками Южного Казахстана, которые использовали ее в качестве подсобного 

жилого помещения, а в период праздников и свадеб – как помещение для угощения и ночлега гостей 

[3]. Войлочные юрты, созданные специальными искусными мастерами – үйши или үй ұстазы, являлись 

незаменимым жилищем в повседневной жизни, удобной в условиях кочевой жизни, которую можно 

было легко и быстро как поставить, так и разобрать, прохладной – летом, теплой – зимой. О значимос-

ти юрт для казахов в середине XIX в. сообщает архивный источник: «Многие, из живущих по линии из 

покупаемого у казаков леса, делают кибиточные решетки, для продажи дальним Ордынцам» [4].

Во времена Кокандского владычества около 16 тысяч казахских хозяйств, проводивших зиму в ни-

зовьях р. Чу, в пределах современного Сарысуйского и Коктерекского районов жили в юртах, которые 

ставили  под  защитой  камышовых  зарослей  или  песчаных  холмов.  На  лето  казахи  откочевывали  на 

север – в Казахский мелкосопочник (расположен между крупными равнинами - Западно-Сибирской 

и Туранской, территория Сарыарки). Бедняки не имевшие скота, оставались в долине Чу на весь год, 

занимались земледелием и сенокошением. Здесь состоятельные казахи устраивали постоянные жили-

ща в виде глинобитных землянок или юрт, вблизи озерка или колодца в чуротной полосе, с близким 

залеганием  грунтовых  вод.  В  средней  части  долины  Чу  постоянные  разливы  рек  разрушали  глино-

битные дома казахов, а более прочные постройки не стоило возводить, так как при перекочевках их 

нужно было бы бросать на несколько лет, как и пашни, которые потом превращались в залежь. Только 

в  низовьях  реки  Чу,  где  зимы  были  суровее,  казахам  приходилось  поневоле  строить  глиняные  ма-

занки [5]. Хотелось бы остановиться на процессе строительства глинобитных домиков казахов. Так, 

326

за  основу  казахи  брали  деревянную  клетку,  подобную  параллелепипеду  из  проволоки  для  большей 

устойчивости. Затем связывали ее несколькими раскосами, промежутки которых закладывали комь-

ями, приготовленными из леса, смешанного с соломой. Такая каркасная стена обмазывалась с обеих 

сторон жидкой глиной. Потолок хижины закреплялся балками, на которые застилали тонкие жерди. 

Поверх жердей накладывалась грубая плетенка из камыша – «бардан». Затем на «бардан» накладывали 

камыш слоем в ə аршин

1

 толщины. На последнем этапе строительства на камыш насыпалась земля, 

смешанная с глиной и соломой. Внутри жилища не устраивали печь, ее, как правило, заменяла выры-

тая в центре хижины квадратная яма, в которую аккуратно складывали угли. Поверх углей ставили 

невысокий табурет, покрытый одеялом. В зимние дни хозяева такой хижины просовывали ноги под 

это одеяло. Такое сооружение именовалось «сандал». Во время обеда табурет служил столом, вокруг 

которого по окончании обеда или ужина располагались на ночлег на заранее приготовленных кошмах. 

Особенность «сандала» заключалась в том, что от него исходила лучистая теплота, распространяемая 

тлеющими угольками. При случайном воспламенении глинобитных построек пламя фактически без 

труда поддавалось локализации [6].

На зимних стоянках казахи имели постоянный тип жилищ: юртообразные наземные строения из 

камня – шошала; из камыша – доғара; прямоугольные землянки и полуземлянки – жер-кепе, жертөле; 

наземные прямоугольные жилища из дерна - шым үй; глинобитные строения – соқпа там. Чучала (шо-

шала – Г.Ж.) служило киргизу (казаху – Г.Ж.), во-первых, кухней – посередине чучалы устанавливался 

казан [7]. Со временем, шошала теряла свое первоначальное назначение, и постепенно превратилось в 

подсобное помещение на зимовках. Из этого следует совершенно справедливое замечание Н. Харузина, 

что «с переходом к полуоседлости и заменой примитивного жилья более развитыми типами, старые 

формы не уничтожаются: они приноравливаются к хозяйственным нуждам и строятся наряду с более 

сложными жилыми строениями, вследствие чего, находясь на одном дворе, является возможность про-

следить историю жилища в главных моментах его развития. Так, около культурной землянки богатого 

киргиза (казаха – Г.Ж.), стоит обращенная в жилище для рабочих или в хлевпервобытная землянка, на 

половину углубленная в землю, без окон и с первобытным очагом, рядом с ней кош для гостей и рабо-

чих, и тут же земляная юрта – чучала» [8]. 

Ж. Артыкбаев отмечает, что казахи перешли к массовому строительству постоянных зимних поме-

щений для скота, начиная с середины XIX века, что явилось предзнаменованием для повсеместного 

строительства жилищ на зимовках [1, с. 205]. Здесь нельзя не отметить и тот факт, что политические, 

социально-экономические процессы, а также природно-географические условия повлияли на возник-

новение и развитие оседлых жилищ. Так как коренное казахское население, проживающее в долинах 

рек Чу и Таласа в основном вело кочевой образ жизни, поэтому и количество построек здесь было не-

значительным. На плоскогорьях Каратау и по саям Чу-Илийских гор казахи в основном строили дома 

из камня, глины и арчи. Постепенно здесь возникали небольшие аулы [9]. 

Как известно, основной ячейкой казахского общества является зимний аул. При чисто кочевом об-

разе жизни, группа казахов, объединенная близким родством, зимовала вместе в обычных юртах. С 

развитием же оседлого образа жизни, более заботливые хозяева на месте зимовок начинали строить не-

сложные постройки для сена и скота: глинобитные огорожи, реже сараи, преимущественно по берегам 

арыков, родников, и только впоследствии появляются жилые помещения. С внешней стороны зимние 

аулы аулие-атинских казахов напоминали отчасти сартовские кишлаки - те же глиняные постройки 

с плоскими земляными крышами. Но в отличие от сартов, казахи предпочитали простор, и поэтому 

постройки, особенно в скотоводческих районах располагались на определенном расстоянии. Не всегда 

эти постройки имели характер поселка, а были беспорядочно разбросаны по степи отдельными усадь-

бами. На начальной стадии образования поселений в одном каком-либо округе «несколько хозяйств 

беспорядочно ставили свои зимние жилища близко одно от другого». Такой тип назван И.В. Захаровой 

«гнездовым». Он характерен для хозяйств, связанных со скотоводством [10].

В Южном Казахстане переход к постоянным зимовкам шел очень неравномерно. Так, в юго-запад-

ной части Аулие-Атинского уезда, где было развито поливное земледелие, оседлые жилища имели до 

90% хозяйств [11]. Часто вся усадьба и даже прилегающие пашни были обнесены так называемым ду-

валом (чарбаг). Повсеместно встречались древесные насаждения – тал, а в Жуалинском районе можно 

было встретить и небольшие посадки местных малоценных фруктовых деревьев [12].

Самым  земледельческим  районом  в  Аулие-Атинском  уезде  считался  район  к  югу  от  Биликуля – 

Жуалинский район. В этом районе 99,7 % хозяйств имело жилых построек. В Биликульском районе 

1 аршин = 4 четверти = 28 дюймов =16 вершков = 71,12 см. 

327

- 84 % хозяйств, но вместо земляных построек для скота и сена биликульские казахи возводили камы-

шевые (кепе). Около водных ключей и арыков казахи строили большие поселения, которые носили 

типично восточный характер: глиняные стены, отсутствие окон. 

Безусловно, на характер строительства усадеб огромное влияние оказывали и естественные природ-

ные условия. К примеру, в степной, восточной и северной части постоянные постройки имели всего 

17% хозяйств, в низовьях Таласа – 10% [12, С. 51].

Так,  в  отличие  от  земледельческого  района,  Степной  район  (Сарысуйский,  Таласский,  Чуйский, 

Моюнкумский)  значительно  уступал  по  количеству  жилых  построек.  Здесь  только 17,3 % хозяйств 

имели жилые постройки, остальные же продолжали жить в юртах. Так, около Биликульских озер, в 

Таласской долине всего 10,3 % хозяйств имело жилых построек. Большинство населения предпочита-

ло зимовать на горных пастбищах, здесь имелись лишь каменные огорожи (кора) [12, С. 50].

По мере развития оседлого и полуоседлого образа жизни у аулие-атинских казахов в XIX веке про-

исходили изменения типа жилища и планировки. Описание жилища казахов XIX века свидетельствует, 

что в массе было однокомнатное помещение, служащее спальней, столовой, кухней, кладовой, и даже 

рабочей комнатой [13].До революции казахское оседлое жилище на зимовках оставалось преимущес-

твенно однокамерным.

Строить постоянные дома казахи стали лишь с приходом русских переселенцев, так ранее прихо-

дилось часто покидать насиженные места, спасаясь от набегов врагов. Со времен Кокандского ханства 

сохранились лишь развалины глинобитных крепостей, иногда довольно больших. Например: на Таласе 

- Джанты-Курган в VI ауле Уюкской волости (община № 32), и на р. Чу - Тасты-Курган в ауле № 10 

Каракульской волости (община № 19).

Отдаленность  описываемой  территории  от  русских  крестьянских  поселений  и  путей  сообщения 

обеспечила здесь наибольшую сохранность бытового уклада жизни казахов [12, С. 50]. Широкое стро-

ительство  саманных  и  глинобитных  домов,  которое  вели  узбеки  в  Южном  Казахстане,  не  могло  не 

сказаться на строительстве домов казахов [10, С. 195].

Можно наблюдать многие сходные черты в архитектуре южно-казахстанских (г. Аулие-Ата) и сред-

неазиатских городов. При строительстве зданий зажиточное население использовало сырцовый кир-

пич и гуваляк

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: