Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі
Географиялық объектілерді
жүктеу/скачать 1,01 Mb.
|
| Географиялық объектілердің түр-түсіне байланысты топонимдер: Сарыағаш (қала), өзендер Көксарай, Ақжайқын, Көкқиясай, Ақсу, Қарабассу, Шубарсу көлдер Ақжар, Қызылкөл, Көккөл, құдыктар -Қызылқақ, Ақдала, Бужыр, қыстаулар - Қарақысғау Үшқоңыр-Қоңырсай, арықтар - Қарасуан, Ақсу Жабағылы корығы, разъезд - Ақпан, Қаракүнгір, елді мекендер - Аппақ, Сарыжаз, Көксайек, Зертас, Қарааспан т.б.
Географиялық объектілердің түр-түсіне, ерекшелігіне, түрлі сапалық белгісіне байланысты топонимдер: елді-мекендер - Мырзакент, Иіржар, Балдыберек, Көмешбұлақ, Шақпақ, Шойтас, Тақыркөл, Шұқыршақ Тұшықұдық, Майлы ошақ, Балды су, Қорған бұлақ Шұбар, Майлыбұлақ, Түгіскен, Күлме, Тентексай, Міртөбе, Үтіртөбе, Таутары т.б. 4. Антропонимдерден құралған топонимдер: елді-мекен - Жанкел, Есқара, Бәйдібек, Берқұты, Мәскенқорған, Тастабайарық; өзен - Қожабеқ Жангелдің; көл - Сұгірбап, Қарсанбай, Тұкібайкөл; арық - Шаумен, Сарыбай; қыстау - Сыздық-Кенжебай, Тортыбай, Беген, Жайымбай тәжі, Бақтай т.б. 5. Өсімдік дүниесіне, жеміс-жидек атауларына байланысты топонимдер: Дүние жүзінде 500000-ға жуық өсімдік атаулары бар болса, казақ тілінде 67 мыңға жуық есімдік атаулары кездеседі екен. Өсімдік атының қатысуымен жасалган фитотопонимдер аймақта көптеп кездеседі: өзен-көл: Қоғалы, Тобылғыкөл, Борықтыкөл; құдықтар: Шеңгелді, Жыңғылды; шатқалдар: Алмалы, Жиделі, Шыбықбелгі, Талтоғай, Арпа төкті т.б. елді-мекен - Шеңгелді, Жемісті, Пішентебе, Жантақсай, Жусансан, Дермене. 6. Жан-жануарлар мен кұстар атауларына байланысты топонимдер: елді-меқең - Тұлкібас, Жыланбұзған, Арыстанды, Атбайбелше, Жыланды, Текесу Атбұлақ Тайқоңыр, Ешкіқара, Қуртыбулақ, , Аюсоққан, Тұлкімоқайыр, Итауыз, Шошқа, Құлан, Балықшы, Үялыжар, Қазата, Қошқарата; езен-кол - Қошқарата, Арыстанды, Үясай, Шаян, Шошқакөл, Шабақты, Аюсай, Жыландысу; шаткал - Итмұрынды, Қозықызыл, Естекбел. Жолбарыс, Шыбынды, Қарғалысай, Шаян, Шошкабүлак; Шіркейлі-Жосалы, Бүркіт, Аюсоккан, Бөкенбүлак, Арыстандысай; құдық Қүлансу, Қарсак; арык - Шабакты. 7. Салыстыру, теңестіру және оқиға негізінде қойылған бейнелі топонимдер: елді мекен - Қыземшектау, Қызішек; шатқал - Қызқалаған, Қызсиген, Кемпір; құдық - Кемпірказған, Айкөлт. 8. Географиялық объектілердің айрықша белгілеріне ыңғайластырып қойылған сандық топонимдер: елді-мекен - Мыңжылқы, Төрткөл, Жетісай, Мыңбұлақ, Қосбұлақ, Егізқара, Қосқорған. Бесқұбыр, Бестам, Жартытөбе, Қостерек Бесалаң, Қособа, Жаңгызағаш, Үшбас, Бесөткел, Бесмола, Қосмезгіл; өзен - Үшкүйік, Бестоғай, Үшөзен; тау - Қырыққыз, Мыңжылкы, Бессаз, Төртқұдық, Нұрасы; құдық - Алтықұлаш, Төртқұдык, Қырыққұдық,, Бесқотан; жайылым - Бестам, бөктер - Тоғызкентау, шатқал Қосқұдық, , Үштөбе, т.б. 9. Күнделікті тұрмыстық тұтыну зат атауларына байланысты қойылған топонимдер: елді-мекендер - Бақырлы, Қақпансор, Бақырша, Табақбұлақ, Балтакөл, Қалпақсай, Шарапхана, Қақпак, Шайхана, Сүткент, Тамды, Итаяк, Керегетас, Шелекқұдык, Шитобе; өзен - Шылбыр, Шилі, Қүрыккелес; құдык - Қайрак, Кепелі; станция - Шанак,қыстау-Ошак, шаткал-Шымылдыксай,Бакырлысарыжаз, Текшеліт. Адамның дене мүшелерінің, ішкі ағза атауларына байланысты соматикалық сипаттағы топонимдер: елді-мекен - Қыземшектау Шаштөбе, Жамбас, Кәкірек, жота - Белтау тау - Белкүдык, Бастуайт, шатқал –Тұмсыққыр, Қолсоққа, Іштармак, Бүйрекши, Кіндіктөбе т.6. Жаңа, ескі, жақсы, жаман, ұзын, үлкен, кіші, т.б. сөздердің қатысымен туындаған топонимдер: елді-мекен - Жаңа дала, Жаңа құдық, Ескі Икан, Ескі Шілік, Жуан төбе, Ұзын бұлақ, Жамантас, Жамансары бұлақ, Жаманхан Төрткүл, Жоғары Боралдай, Жаңа Арна; өзен - Шеткі Шу, Үлкен Бөген. Бала Бөген; тау - Үлкен Тұра; шатқал - Жаманайқұдық, Үлкенанқай, Ұзынқұдық т.6. Ру, тайпа, тайпалық одақ, халық атауларының қатысымен жасалған топонимдер (этнотопонимдер мен генотопонимдер): елді-мекен - Бекбата, Найман - Бұқарбай, Дәубаба, Дауылбаба, Жауғашты, Бағаналы, Ошақты, Құрбан ата, Қоңырат, Керейіт, Шалдар, Қоңыратарык, Төретоған, Баба ата, Қожатоғай, бұлақ - Жиенкүм, Таңбалы Нұра, құдық - Молда кенже, Тамғалы, көл - Шағатай. арық - Тіпей, шалғын - Тарақты, Бағаналы, Қарасақал, Қарамұрт, Құрама және т.б. Өзге ұлттар лексикасынан туыңдаған топонимдер: елді-мекен -Горное, Лапшино, Пригородное, Задария, Степное, Пушкино, Заречное, Новониколаевка, Сеславино, Сергеевка; шатқал - Борлуха; өзбек тіліндегі елді мекендер - Низамабад, Манжи, Бешқүбыр, разъезд - Отырабад, шатқал - Мастагат, Тарваза, қыстау – Таш т.6. Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдерін лексика-семантикалық тұрғыдан жіктеп, топқа бөлу оған аймақтың географиялық жағдайымен қатар осы өңірде мекендейтін жергілікті халықтың тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрінің, мәдени ерекшеліктері мен діни наным-сенімдерінің де барынша айқын ықпал ететінін көрсеггі. Аймақтың тарихи топонимдік "жүйесі мен қазіргі топонимдік жүйесі арасында барлық тілдік деңгейлерде мәдени, тарихи сабақтастық сақталған. Қазан төңкерісінен кейінгі аймақ ойконимиясының даму үрдісі (колхоз, совхоздар ұйымдастыру кезеңдері). Қазан теңкерісінің нәтижесінде дүниеге келген Кеңес үкіметі географиялық жер атауларын партияның лениндік саясаты негізінде езгертуге бағыт ұстады. Таптық принцип негізінде пайда болған жаңа дүниетаным рухындағы топонимикалық атаулардың езгеруіне социалистік қоғамның саяси талаптарына сай жүргізілген әрекет алдынғы орынға кетерілді. Осы орайда зерттеуші Е.М.Поспеловтың: «Географиялық атаулардың аты да, сол сияқты қоғамдық институттардың езі де мазмұны жағынан саясатпен тікелей байланысты жатады. Қоғамдағы үстем тап жер атауларын да езінің идеологиясы мен саясатына бағындырмай тұра алмайды», - деген тұжырымында бүкіл топонимикалық құбылыстардың саяси-әлеуметтік болмысы айқын керініп түр [46]. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарынан-ақ отаршылдық мақсатпен қойылған ірі-ірі елді мекен, жер атауларын езгертш, оларды коммунистік рухтағы топонимдермен алмастарып жатты. Бұл езгерістердің түп-теркіиінде кеп ұлтты кеңес халқының ежелден қалыптасып келген тарихи жадын ешіріп, бір стандартқа түсірілген «үйретінді» менталитетті орнықтыру мақсатымен бірге, ол ұлттарды орыс ұлтына сіндіріп жіберу, осы арқылы бірыңғай Кеңес халқын қалыптастыру саясаты көзделді. 1-кесте ОҚО-ның топонимдерінің динамикалық дамуы
жүктеу/скачать 1,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|