-кесте. Орамжапырақтан, картоптан жəне құрғақ іркіттен жасалған көже

123
Бидай ұны
5
Сары май
5
Етті, көкөністі немесе сулы сорпа 
400
Калориясы 98,7 ккал
103-кесте. Жасыл щи (500 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Саумалдық 100
Қымыздық 50
Картоп
20
Басты пияз
20
Бидай ұны
10
Сары май
10
Жұмыртқа 20
Қаймақ 20 %
20
Ет сорпасы
400
Калориясы 278,8 ккал
104-кесте. Қышқылтым көже (500 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Басты пияз
19
Пияз-порей
31
Ақжелкен (тамыр)
44
Балдыркөк (тамыр)
18
Ботташық
31
Кəді 31
Саумалдық
19
Ақжелкен көкнəрі
6
Сары май
18
Тұздық (қиярдың)
По вкусу
Қаймақ
19
Ет сорпасы
375
Калориясы 170,9 ккал
105-кесте. Жарма қосылған диқан көжесі (500 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Жаңа піскен орамжапырақ
80
Картоп 40
«Геркулес» сұлы үлпектері
10
Шалқан 15
Сəбіз
10

124
Ақжелкен (тамыр)
5
Басты пияз
20
Томат пюресі
10
Өсімдік майы
10
Су 375
Калорийность 207,0 ккал
Салқындатылған көжелер
106-кесте. Шикі асқабақтан жасалған салқындатылған қызылша көжесі 
(500 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Қызылша
100
Жаңа піскен қияр
50
Жұмыртқа
20
Қатық
20
Қаймақ 20 %
10
Қант
10
Қызылша тұнбасы
20
Лимон қышқылы
20
Калориясы207,0 ккал
107-кесте. Томат шырынынан жасалған қысқы көже 
(500 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
ІІ дəрежелі сиыр еті
37
Сəбіз 10
Шомыр
25
Картоп
50
Басты пияз
20
Сарымсақ 3
Ерітілген май
15
Томат шырыны
350
Қаймақ 20 %
20
Калориясы 355,6 ккал
108-кесте. Көкөніс окрошкасы (500 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Нан квасы
300
Картоп 50
Сəбіз 20

125
Басты пияз
30
Қызыл шалғам
20
Жаңа піскен пияз
65
Қаймақ 20 %
20
Жұмыртқа
20
Қант
5
Аскөк
4
Калориясы 240,6 ккал
109-кесте. Айраннан жасалған окрошка (500 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Майсыз айран
250
Су 100
ІІ дəрежелі сиыр еті 
80
Жаңа піскен қияр
60
Жұмыртқа
20
Қаймақ 20 %
20
Қант
5
Аскөк
4
Калориясы 265,2 ккал
Картоптан жасалған тағамдар мен гарнирлер 
110-кесте. Көкөніс қосылған картоп көмеш (запеканка) 
(100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Картоп
50
Сəбіз 20
Сары май
4
Консервіленген жасыл бұршақ 
15
Ақбас орамжапырақ
28
Өсімдік майы
4
Бидай ұны
4
Қаймақ 20 %
13
Ірімшік
4
Калориясы 143,5 ккал
111-кесте. Сəбізді-сүзбелі көмеш (запеканка) (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сəбіз
60
Сүзбе 9 %
31
Ұнтақ жармасы
6
Жұмыртқа 5

126
Сүт
13
Қант  
3
Сары май
3
Қаймақ 20 %
13
Калориясы 163,1 ккал
112-кесте. Сəбіз котлеттері (100 дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сəбіз
86
Ұнтақ жармасы
8
Сүт
15
Сары май
4
Жұмыртқа
5
Қант
3
Бидай ұны
3
Қаймақ 20 %
15
Калориясы 162,8 ккал
113-кесте. Алма қосылып, буға пісірілген қызылша 
(100 г дайын өнімге есептелінген) 
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Қызылша 63
Жаңа піскен алма
31
Қызылша 20 %
9
Сары май
3
Бидай ұны
2
Тұз
Дəміне қарап
Лимон қышқылы 
Дəміне қарап
Көкөніс қайнатпасы 
19
Калориясы 102,4 ккал
114-кесте. Түрлі-түсті орамжапырақ көмеші (запеканка) 
(100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Түрлі-түсті орамджапырақ
55
Сəбіз 16
Сары май
2
Жұмыртқа 4
Ұнтақталған кептірілген ақ нан 
4
Сүт  
12
Қаймақ 20 %
8
Голланд ірімшігі
4
Калориясы 94,4 ккал

127
115-кесте. Бұқтырылған асқабақ 
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Асқабақ 100
Сары май
3
Қаймақ 20 %
8
Бидай ұны
3
Ақжелкен көкнəрі
3
Калориясы 81,6 ккал
Жармалардан жасалған тағамдар
116-кесте. Сүт қосылған қарақұмық ботқасы (100 г дайы өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Қарақұмық жармасы
18
Сүт
53
Сары май
2
Тұз
Дəміне қарап
Су
21
Калориясы 88,0 ккал
117-кесте. Сүт қосылған арпа ботқасы (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Арпа жармасы
23
Сүт 50
Қант
2,5
Сары май
2,5
Тұз Дəміне 
қарап
Су
35
Калориясы 135,0 ккал
118-кесте. Сүзбе қосылған қарақұмық жармасынан жасалған көмеш (запеканка) 
(100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Қарақұмық жармасы
25
Сүзбе 9 %
25
Сүт
50
Жұмыртқа 10
Сары май
2,5
Қант
5
Тұз По 
вкусу
Қаймақ 20 %
2,5
Калориясы 214,7 ккал

128
Ет тағамдары
119-кесте. Қайнатылған жылқы еті (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Жылқы еті
4
Сəбіз 4
Басты пияз
3
Ақжелкен (тамыр)
1
Тұз
По вкусу
Калориясы 269,0 ккал
120-кесте. Диқан еті (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сиыр еті
36
Картоп
40
Сəбіз
12
Консервіленген асыл бұршақ
8
Ақ тамыр сабақтары
6
Сары май
2
Сүт
12
Қаймақ 20 %
4
Бидай ұны
2
Ақжелкен көкнəрі
2
Су 20
Калориясы 130,1 ккал
121-кесте. Көкөніс толтырылған ет (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сиыр еті
113
Сəбіз 20
Ақжелкен (көкнəр)
15
Сары май
10
Калориясы 299,8 ккал
122-кесте. Буға пісірілген еттен жасалған пудинг (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сиыр еті 
67
Ақбас орамжапырақ
26
Сəбіз
25
Жұмыртқа
7
Сары май
5
Ұнтақ жармасы
5
Калориясы 172,4 ккал

129
123-кесте. Буға пісірілген ет пен сүзбеден жасалған котлет 
(100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сиыр еті
95
Сүзбе 9 %
21
Жұмыртқа
11
Сары май
5
Калориясы 222,4 ккал
124-кесте. Буға пісірілген ерекше котлет (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сиыр еті 
75
Көксерке (қылтанағынан тазартылған 
таза ет)
17
Жұмыртқа
7
Сүт
17
Сары май
5
Картоп крахмалы
5
Калориясы 184,2 ккал
Үй құсы мен қоян етінен жасалған тағамдар 
125-кесте. Соуста бұқтырылған тауық (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Тауық
107
Сары май
5
Соус:
Қаймақ 20 %
15
Көкөніс қайнатпасы 
15
Бидай ұны
3
Калориясы 257,8 ккал
126-кесте. Буға пісірілген тауық котлеті (фрикаделька) 
(100 г дайын өнімге есептіленген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Тауық (терісіз жұмсағы)
67
Сары май
5
Бидай ұны
18
Сүт
18
Калориясы 184,2 ккал
127-кесте. Соуста бұқтырылған қоян (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Қоян
102
Сары май
5
Соус:

130
Қаймақ 20 %
15
Көкөніс қайнатпасы  
15
Бидай ұны
3
Калориясы 360,5 ккал
128-кесте. Қоян етін турап, сүтті соуспен пісірілген котлеттер 
(100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Қоян
53
Бидай ұны
13
Сүт 14
Су
4
Фарш: 
Сүт
29
Бидай ұны
7
Сары май
7
Ірімшік
4
Калориясы 232,1 ккал
Балық тағамдары 
129-кесте. Сүтті соус құйылып пісірілген балық (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Балық (көксерке, треска, шортан, хек, 
путассу, пристипома)
125
Сүт
40
Бидай ұны
10
Сары май
5
Ірімшік
5
Калориясы 221,0 ккал
130-кесте. Голланд соусы қосылған, қайнатылған камбала 
(100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Қиыршығыстық камбала 
122
Жұмыртқа
8
Сары май
12
Бидай ұны
2
Көкөніс қайнатпасы 
15
Лимон қышқылы
0,02
Калориясы 216,0 ккал

131
131-кесте. Қаймақ қосылып бұқтырылған балық (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Көксерке
102
Қаймақ 20 %
17
Калориясы 216,0 ккал
132-кесте. Соуспен бұқтырылған көксерке (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Көксерке
83
Картоп
35
Кілегей 10 %
13
Жұмыртқа 5
Ірімшік
7
Бидай ұны
67
Сары май
7
Калориясы 186,7 ккал
133-кесте. Буға пісірілген кнельді қоспа пудингі (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Көксерке
100
Бидай наны
3
Сүт
20
Жұмыртқа
8
Сары май
5
Калориясы 119,7 ккал
134-кесте. Балықтан жасалатын нандар (100 дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Көксерке, минтай немесе мұз балық
83
Бидай наны
13
Жұмыртқа
7
Сары май
3
Калориясы 108,8 ккал
Теңіз өнімдерінен жасалатын тағамдар
135-кесте. Соус құйылып, қайнатылған теңіз айдары (100 г дайын өнімге 
есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Теңіз айдарының қылтанағынан тазартылған таза еті 
196
Сəбіз 4
Ақ желкен (тамыр)
4

132
Соус:
Қаймақ 20 %
80
Сары май 
10
Бидай ұны
10
Калориясы 123,0 ккал
136-кесте. Қаймақ соусындағы кальмар (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Кальмар (қылтанағынан тазартылған таза еті)
111
Қаймақ 20 %
20
Бидай ұны
2
Көкөніс қайнатпасы
20
Калориzcs 130,1 ккал 
137-кесте. Сүт соусы құйылған, қайнатылған асшаян (100 г дайын өнімге 
есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Шикідей мұздатылған асшаян 
250
Сүт
20
Сары май
4
Бидай ұны
4
Су 20
Калориясы 95,1 ккал 
Күрделі гарнирлердің нұсқалары
138-кесте. Ашытылған орамжапырақпен жасыл бұршақ қосылған картоп (100 г 
дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Картоп
35
Ақбас орамжапырақ
51
Жасыл бұршақ
20
Сүт 13
Сары май
3
Калориясы 85,3 ккал 
139-кесте. Қайнатылған сəбіз, қайнатылған қызылша, ұсақталған орамжапырақ 
жəне жасыл бұршақ (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сəбіз 34
Қызылша 34
Ақбас орамжапырақ
35

133
Жасыл бұршақ
6
Сары май
3
Калориясы 64,1 ккал 
140-кесте. Сүт соусындағы жасыл бұршақ қосылған сəбіз пюресі (100 г дайын 
өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сəбіз
65
Консервіленген жасыл бұршақ 
13
Сүт
23
Сары май
3
Бидай ұны
3
Калориясы 77,1 ккал 
Тəтті тағамдар 
141-кесте. Сүтті желе (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сүт
75
Ксилит 13
Желатин 3
Ванилин 0,001
Калориясы 94,0 ккал 
142-кесте. Табиғи шырындардан жасалған желе (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
1-нұсқа
2-нұсқа
3-нұсқа
Алма шырыны
25
-
-
Томат шырыны
-
25
-
Мандарин шырыны
-
-
25
Сорбит 13
13
13
Желатин 3
3
3
Су
75
75
75
Калориясы: 1-нұсқа - 72,4 ккал
2-нұсқа - 52,2 ккал
3-нұсқа - 60,4 ккал
143-кесте. «Нежность» мусы (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сəбіз 10
Жаңа піскен алма
10
Ксилит
10
Желатин
2
Лимон қышқылы
0,1
Калориясы 48,2 ккал 

134
Компоттар
144-кесте. Жаңа піскен жемістер мен бақша жемістерінің қоспасынан жасалған 
компот (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Алма 10
Өрік
5
Қауын
8
Қарбыз
8
Ксилит
10
Су
120
Калориясы 53,0 ккал 
145-кесте. «Пикантный» компоты (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сəбіз 20
Ксилит
13
Лимон қышқылы
0,2
Су
75
Калориясы 53,0 ккал 
Салқындатылған сусындар
146-кесте. «Здоровье» сусыны (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сəбіз
20
Қызылша
20
Ксилит
10
Лимон қышқылы
0,2
Су
115
Калориясы 56,6 ккал 
147-кесте. Қызылша мен алма сусыны (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Қызылша 13
Жаңа піскен алма
18
Ксилит
5
Лимон қышқылы
0,05
Калориясы 34,4 ккал 
148-кесте. Лимон мен алма сусыны (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г

135
Лимон 10
Алма
30
Ксилит
5
Су
75
Калорийность 37,8 ккал 
149-кесте. Сəбіз бен апельсин сусыны (100 г дайын өнімге есептелінген)
Ингредиенттер атауы
Мөлшері, г
Сəбіз 25
Апельсин
35
Ксилит
8
Су 33
Калориясы 37,8 ккал 
 
Қорытынды
Соңғы жылдары Қазақстан тұрғындары үшін денсаулығын көтеру, 
ауыру деңгейін төмендету жəне өмір сүру ұзақтығын арттыру мəселелері 
аса маңызды мəнге ие болуда.  Мақсаты алиментарлы-тəуелді аурулардың 
алдын-алу жəне Қазақстан Республикасы тұрғындары арасында салауат-
ты тамақтану қағидаларын енгізу болып табылатын негізгі бағыттардың 
бірі «Қазақстан 2030» бағдарламасының даму стратегиясында, 2011-2015 
жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» Мемлекеттік бағдарламасында 
жəне «Салауатты өмір салты» кешенді бағдарламасында көрініс тапқан. 
Қазақстанда түбегейлі экономикалық реформаларды жүзеге асыру 
адам өмірінің барлық саласына əсер етті деуге болады. Соңғы онжылдықта 
болып жатқан əлеуметтік-экономикалық жəне экологиялық өзгерістердің 
нəтижесінде тұрғындар денсаулығындағы жағымсыз үрдістер сақталып 
келеді. Жүрек-қантамыр, онкологиялық аурулар тұрақты жоғары деңгейде 
қалды, тыныс салу органдарының, қан айналу жүйесінің, ас қорыту 
жолдарының, жүйке жəне сүйек-бұлшық ет жүйесінің аурулары кеңінен 
таралған аурулар болып табылады, диабет пен остеопорозға шалдыққандар 
саны арта түсуде. Анемия, аллергиялық патология, иммунодефицит жəне 
экологиялық ауыртпалық пен үйлестірілмеген, сапасыз тамақтанудың басқа 
да үлкейіп келе жатқан көрінісінде төмендеу үрдісі мүлде байқалмайды. Ре-
спублика тұрғындарының жартысы дерлік артық дене салмағына, белгілі бір 
дəрежедегі семіздікке шалдыққан. 
Бүгінгі таңда республика тұрғындарының тағамдық ахуалы мен оның 
негізгі бұзылытары толыққұнды ақуызды тұтынудағы жетсіпеушілік, жа-
нуар майларын мөлшерден тыс пайдалану, полиқанықпаған майлардың 
жетіспеуі; жеңіл қорытылатын көмірсуларды артық қолдану; суда жəне 

136
майда еритін бірқатар дəрумендердің (С, В1, В2, А мен β-каротин, Е 
жəне фолий қышқылы); тағамдық талшықтардың, кейбір макро- жəне 
микроэлементтердің (темір, йод, фтор, селен, мырыш жəне т.б.) жетіспеуіне 
негізделеді деуге болады. 
Үйлестірілмеген тағам рационында заманауи технологиялық амал-
тəсілдерді пайдалана отырып алынған тағамдық жəне биологиялық 
құндылығы төмен күнделікті азық-түліктерді қолдану есебінен адамның 
негізгі тағамдық заттарға деген физиологиялық сұранысын қанағаттандыру 
мүмкін емес. Оңтайлы, үйлестірілген тағам мəселесін салауатты 
тамақтанудың функционалдық, арнайы өнімдерін кеңінен қолдану арқылы 
шешуге болады. 
Республикадағы тұрғындар арасында əртүрлі жас мөлшеріндегі топтар 
ішінде  артық дене салмағы мен семіздіктің өсуі бірқатар инфекциялық емес ау-
рулар мен олардың салдарынан болатын өлім-жітімнің көбею қаупімен тікелей 
байланысты. Бұл, ең алдымен, жүрек-қантамыр жəне онкологиялық ауруларға, 
диабетке, алмасу-алиментарлы бұзылыстарға, т.б. қатысты болып отыр. 
Артық дене салмағының азайғаны функционалдық бұзылыстар мен жүрек-
қантамыр аурулары, атеросклероз, артериялық гипертензия, дислипидемия, диа-
бет сияқты т.б. аурулардың асқыну қаупін қадағалау мен төмендетудің тиімді əдісі 
болып табылатындықтан, көптеген зерттеулер дене салмағы қалыпты адамдарға 
қарағанда семіздікке шалдыққан адамдар арасында артериялық гипертензия, гипер-
холестеринемия, жүрек-қантамыр аурулары 2 есе жиі кездесетінін көрсеткен. Осы-
лайша, дене салмағы мөлшерден артық жəне семіздікке шалдыққан науқастардың 
дене салмағының төмендеуі бірқатар инфекциялық емес аурулардың біріншілік 
жəне екіншілік алдын-алудың бірінші дəрежелік, əрі патогенетикалық негізделген 
шарасы болып табылады. Тағам рационының калориясын азайту мен энергетикалық 
жетіспеушілік тудыру – семіздік кезіндегі диетологиялық араласудың негізгі 
қағидасы. Өте төмен калориялы диетаны пайдалану оңтайлы тамақтану дағдыларын 
қалыптастырмайтыны, тіпті, бұл диеталарды ұстану өте қиын екені жəне ас қорыту 
жолдары аурулары, өт-тас ауруы, ақуыз алмасу үдерісінің, электролитті тепе-
теңдіктің бұзылуы, сондай-ақ, асқазаншалардың фибрилляциясы жəне т.с.с. жанама 
теріс əсер алатыны анықталған. Бұл жағдайлар тəжірибе жүзінде калориясы төмен 
диеталар қолданысын біршама шектейді. 
Калориясы төмен диеталарды дайындаған кезде энергия 
жетіспеушілігіне рационда майлармен қатар көмірсулар үлесінің төмендеуі 
есебінен қол жеткізуге болады. Май мен көмірсуларды шектей отырып, ка-
лориясы төмен диеталарды пайдалану артық дене салмағының түсуіне ғана 
емес, артериялы қысымның төмендеуіне, липидті профильдің жақсаруына 
ықпал ететінің дəлелденген болып саналады. 
Семіздік бойынша алдын-алу бағдарламаларының сəтті болуының 
дұрыс тамақтану мен жоғары кəсіби біліктіліктен басқа да маңызды фактор-

137
лары – науқастың өмір салтын өзгертуге, дене салмағын қадағалауға, ауруды 
болжауға əсер ететін іс-əрекеттік əдеттері, сауығуға ынталандыруға дайын 
болуы, семіздік мəселелері бойынша тұрғындардың білім деңгейін көтеру, 
науқастың профилактикалық жəне емдеу шараларын орындауға дайын болуы.   
Алайда, артық дене салмағы мен семіздік кезіндегі бірқатар жағдайларда, 
ең алдымен, алиментарлық-тəуелді бұзылыстарда бүге-шігесіне дейін жан-
жақты кеңес алып, тамақтану əдеттері бағалануы керек, тамақтану тəртібі мен 
диета таңдалынады. Бұл өз кезегінде дəрігерден тек кəсіби білімді ғана емес, 
бəрімізге белгілі болғандай, күнделікті тəжірибеде шектеулі болып табылатын 
уақыт бөлуді де талап етеді. Мұндай жағдайда құрылып жатқан медициналық 
профилактикалық құрылымдар (денсаулық орталықтары, бөлмелері, бөлім-
шелері мен медициналық профилактикалық орталықтар, т.с.с.) артық дене 
салмағы мен семіздік кезінде мақсатты көмек көрсету бойынша арнаулы 
профилактикалық кеңес беруді ұйымдастыруда негізгі тізбек болып табылады. 
Берілген ұсыныстарда семіздіктің экзогенді алмасу-алиментарлық форма-
сы кезінде артық дене салмағы мен семіздікті емдеудің кез-келген əдісінің негізі 
болып, кей жағдайда артық дене салмағының алдын-алу мен коррекциялаудың 
негізгі əдісі табылатын калориясы төмен бұқаралық тұтыну жəне емдік-
профилактикалық мақсаттағы азық-түліктерін қарқынды түрде енгізу арқылы 
профилактикалық, диетологиялық көзқарасқа басымдық беріледі. 
Бұл Ұсыныстар азық-түлік өндірушілеріне ғана емес, профилактика 
мəселелерімен айналысып жүрген дəрігерлерге де арналып отыр, калориясы 
төмен бұқаралық қолданыстағы, əрі арнайы мақсаттағы азық-түліктерді артық 
дене салмағы жəне семіздіктің алдын-алу кезінде пайдалануға қатысты матери-
алдар болғандықтан, тіпті, дəрігер-терапевтерге де пайдалы болуы мүмкін. 
 Қазақстан тұрғындарының тамақтануында нан-тоқаш жəне дəнді 
негіздегі көмірсу мөлшері жоғары, сондай-ақ қаныққан майы көп етті 
жəне сүтті азық-түліктер көп пайдаланылатындығын ескере отырып, біз 
ұсыныстар құрамына əртүрлі тағамдық шикізат негізіндегі көмірсу мен жа-
нуар майының мөлшері аз кездесетін, дəрумендердің, макро- жəне микро-
элементтер мен тағамдық талшықтары көп бұқаралық тұтыну жəне арнайы 
тағайындалған тағамдарды қосуға тырыстық.  
 Көрсетілген рецептуралар мен технологиялар бойынша əзірленген 
азық-түліктерді дене салмағы артық қана емес, əртүрлі алмасу-алиментарлық 
аурулармен ауыратын адамдар да қолдана алады. Инулинмен, топинамбур-
мен, тағамдық талшықтармен, сондай-ақ, ПҚМҚ-мен құнарландырылған 
өнімдер артық дене салмағының ғана емес, сонымен қатар, диабет, жүрек-
қантамыр аурулары мен атеросклероздың алдын-алуға бағытталуы мүмкін. 
І жəне ІІ сұрыпты ұннан жасалған жəне Қазақстан тұрғындарының 
тағамына жетіспейтін дəрумендермен, макро- жəне микроэлементтер-
мен құнарландырылған нан-тоқаш жəне дəнді-дақыл өнімдері (ботқалар) 

138
артық дене салмағының алдын-алу мəселелерін ғана емес, сондай-ақ, 
теміржетіспеушілік анемиясының, жүрек-қантамыр жəне онкологиялық 
аурулардың алдын-алу мəселелерін шешуге мүмкіндік береді. 
 Ұсыныста пре- жəне пробиотиктермен, дəрумендермен, макро- жəне ми-
кроэлементтермен, сондай-ақ, тағамдық талшықтармен құнарландырылған 
екіншілік сүт шикізаттары (майсыздандырылған сүт, сүт сарысуы, іркіт) 
негізінде калориясы төмен азық-түліктерді əзірлеуге ерекше мəн берілген. 
Қазақстанда сүт өңдеуші кəсіпорындардың ауқымды желісі тек қана ка-
лориясы жоғары, май мен лактоза мөлшері көп сүт өнімдерінің өндірісіне 
бағдарланғандықтан, бүгінгі таңда екіншілік шикізат негізінде калориясы 
төмен өнімдерді жасауға берілген бұл бағыт өзекті ғана емес, экономикалық 
жағынан да тиімді, əрі əлеуметтік мəні бар. 
Қазақстанда жəне де Азия елдеріндегі лактаза жетіспейтін адамдардың 
көптігін ескерсек, бүгінде лактоза мөлшері аз, калориясы төмен тағам 
өнімдеріне мүлдем мəн берілмейді деуге болады. Бұл жерде соя сүті, соя 
ақуызы негізіндегі бұқаралық тұтыну өнімдері, сондай-ақ, лактоза мөлшері 
төмен азық-түліктер ерекше мəнге ие болады. Ұсыныстарда рецептуралар, 
осы санаттағы азық-түліктерді жасауға байланысты нұсқаулар беріледі. 
Қазіргі таңда адамдардың тамақтануында жүрек-қантамыр жүйесі 
мен иммундық жүйені реттеуге жəне жасушалар құрылысы мен жаңару 
үдерістеріне қатысатын полиқанықпаған май қышқылдарының жоғары 
мөлшері бар өсімдік майларының маңыздылығын ескерсек, қаныққан 
майлардың басым бөлігі қанықпаған май қышқылдарына алмастырылған, 
май мөлшері төмен азық-түліктерді əзірлеу песрпективті болып табылады. 
Бұл бағыт майы аз спредтер, майонездер, біріктірілген өсімдік майла-
рын əзірлеу саласын қамтиды. Жоғарыда аталып өткен майлы азық-түліктер 
майлы-қышқылды құрамы жағынан үйлестірілген ғана емес, тұрғындарға 
А, Е, С сияқты дəрумендердің, фолий қышқылы, сондай-ақ, макро- жəне 
микроэлементтердің (темір, йод, мырыш, селен) жетіспейтінін де ескеруі 
қажет екенін айтып өткен жөн.  Ұсыныстарда айтылған майонездер мен 
спредтер, ең алдымен, дененің артық салмағына, жүрек-қантамыр аурулары-
на жəне онкологиялық ауруларға жəне дəрумен жетіспеушілігіне арналған. 
Қазақстан тұрғындарының рационында ет жəне сүт тағамдары басым 
болатын тамақтануының ұлттық жəне нəсілдік ерекшеліктерін ескере оты-
рып, артық дене салмағының алдын-алу үшін, холестериннің, қаныққан 
майлардың мөлшері төмен, сонымен қатар, атеросклероз, жүректің 
ишемиялық аурулары, сусамыр жəне семіздік сияқты аурулардың асқыну 
қаупін төмендететін ПҚМҚ-ның, антиоксидант-дəрумендердің жəне өзге де 
биологиялық құнды компонеттердің мөлшері көп еттің диеталық түрлерін 
(жылқы еті, күркетауық еті, қоян еті, тауық еті) қолдану ұсынылады. 
Ұсыныстарда диеталық жəне емдік-профилактикалық мақсаттағы, май 

139
мөлшері аз жылқы етінің, қоян етінің жəне тауық етінің негізінде консерві 
жасауға арналған рецептуралар ұсынылады. 
Қазақстандағыдай өзге дамыған шетелдер тұрғындарының ықыласы 
ауған өнімдер ішінде құрамындағы көп мөлшердегі қант пен көмірқышқыл 
салдарынан диабет, артық дене салмағы жəне семіздікті қоса алғандағы алмасу-
алиментарлық аурулар санының өсуіне ықпал ететін шырындар, сусындар 
алдыңғы орында тұр. Сусындар құрамындағы қантты моносахарозаға, табиғи 
жəне жасанды қант алмастырғыштарына ауыстыру сусындардың калориясын 
түсіріп қана қоймай, жоғарыдағы аурулардың алдын-алуға көмектеседі. 
Сусындарға стевия сығындылары мен стевиозидтерді қосу, сондай-ақ, 
қантты ксилит пен сорбитке алмастыру диабет пен семіздіктің алдын-алу 
үшін калориясы төмен сусындар əзірлеуге мүмкіндік береді. Сусындарды 
дəрумендермен жəне микроэлементтермен, сонымен қатар, пребиотиктер-
мен, биофлавонодтармен, тағамдық талшықтармен қосымша құнарландыру 
ағзаның қорғаныс қызметіне, ас қорыту жолдарына жəне жалпы зат алмасу 
үдерістеріне жағымды əсер етеді.  
Көмірқышқылмен қанығуына жол бермей, жасанды консерванттар 
мен бояғыштарды қоспай, жергілікті табиғи дəстүрлі жəне дəстүрлі емес 
шикізат негізінде, заманауи технологиялық амал-тəсілдерді пайдалана оты-
рып дайындалған калориясы төмен сусындарды əзірлеу бұл сусындарды 
ересек тұрғындар арасында ғана емес, балалар үшін де шығарып, кеңінен 
пайдалануға мүмкіндік береді. 
Берілген ұсыныстарда табиғи қант алмастырғыштарды пайдалана 
отырып, дəрумендер, биофлавоноидтар, макро- жəне микроэлементтердің 
көп мөлшері бар, семіздік, дененің артық салмағы, жүрек-қантамыр 
ауруларының алдын алуға бағытталған, антиоксиданттық, иммундық ынта-
ландырушы, радиопротекторлық жəне сергіткіш əсері бар, калориясы төмен, 
табиғи жеміс-жидек шырындары негізінде жасалған сусындар рецептурала-
ры берілген. 
Ұсыныстардың бір тарауы балықтан жасалған өнімдерге арналып отыр, 
жануар ақуызының, ПҚМҚ-ның, фосфордың, кальцийдің, сонымен қатар, Д 
дəруменінің көзі болып табылатын балық паштеттерінің, консервілерінің ре-
цептуралары берілген. Балық пен теңіз өнімдері негізінде əзірленген өнімдер 
бала мен ересек адам ағзасына қажетті рационның маңызды құрамас бөлігі бо-
лып табылады. Жоғары биологиялық құндылығымен қоса балық өнімдері аса 
жоғары болмайтын калориясымен ерекшеленеді жəне де оларды  иммунитеті 
төмен, остеопорозға бейім, дене салмағы артық адамдар пайдалана алады. 
Калориясы төмен, май мөлшері аз, əртүрлі биологиялық белсенді ин-
гредиенттермен құнарландырылған алуан түрлі азық-түліктер шығаруға 
қабілетті өндірістік кəсіпорындармен қатар тұрғындарды сауықтыруда 
қоғамдық тамақтану жүйесіне ерекше рөл берілуі керек. 

140
Бастапқы шикізаттың химиялық құрамын ескере отырып, сондай-ақ, 
технологиялық өңдеудің оның сапасына тигізетін əсерін ескере отырып, 
тұрғындарға калориясы төмен, ал тағамдық жəне бологиялық құндылығы 
жоғары салаттар, бірінші жəне екінші тағамдар, сондай-ақ, десерттерді қоса 
алып, түрлі тағамдар ұсынуға болады. Қоғамдық асханалардың, кафелер 
мен мейрамханалардың күнделікті ас мəзірін жасай отырып, тұтынушының 
сұранысын, сондай-ақ, тұрғындардың тамақтану мəдениетін есепке алып, 
дəстүрлі тағамдармен қатар көмірсу мөлшері аз жəне калориясы төмен 
тағамдарды ұсынуға болады. 
Ұсыныстарда калориясы жоғары емес, қаныққан май мөлшері аз, 
тағамдық талшықтарға, дəрумендерге жəне минералды элементтерге бай 
салаттардың, бірінші жəне екінші тағамдардың, сонымен қатар, десерттердің 
алуан түрлері берілген. 
Осылайша, қазіргі таңдағы адамның өмір сүру салтын, аз қозғалатынын, 
рационындағы калориясы жоғары тағамның көптігін ескерсек, өндірістік 
кəсіпорындармен, сонымен қатар, қоғамдық тамақтану кəсіпорындарымен 
табиғи, экологиялық таза тағамдық шикізат негізіндегі бұқаралық тұтыну 
жəне арнайы мақсаттағы калориясы төмен, майы аз, көмірсу мөлшері 
көп емес, ал дəрумендердің, тағамдық талшықтардың, макро- жəне 
микроэлементтердің көп мөлшері кездесетін азық-түліктерді жан-жақты 
енгізу өзекті болып табылады.  
Ұсыныстар ауыл шаруашылығының қызметкерлеріне, тағам өнімдерінің 
өндірісшілеріне жəне қоғамдық тамақтану мекемелеріне ғана емес, сондай-
ақ, бұқаралық тұтыну жəне функционалдық мақсаттағы азық-түліктерді 
өндірумен айналысатын өндірістік кəсіпорындар қызметкерлеріне, соны-
мен қатар,  дене салмағы артық жəне семіздікке шалдыққан науқастарды 
сауықтыру бойынша жеке кеңес беруге көмектесетін ақпараттық материал-
дар болғандықтан, тəжірибедегі дəрігерлерге де арналады. 

жүктеу/скачать 444,48 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: