Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы

306 
Q - ?
Талдау және шешім:
1.
Импульстің сақталу заңын негізге ала отырып: 
𝑚
1
𝜐
⃗ 
1
+ 𝑚
2
𝜐
⃗ 
2
=
(
𝑚
1
+ 𝑚
2
)
⋅ 𝜐
⃗ 
Сондай – ақ, энергияның сақталу заңын негізге ала отырып,
𝑚
1
𝜐
1
2
2
+
𝑚
2
𝜐
2
2
2
=
(
𝑚
1
+𝑚
2
)
⋅𝜐
2
2
+ 𝑄
2.
Солға қарай бағытты оң деп есептеп,
{
−𝑚
1
𝜐
1
+ 𝑚
2
𝜐
2
=
(
𝑚
1
+ 𝑚
2
)
⋅ 𝜐
−
𝑚
1
𝜐
1
2
2
+
𝑚
2
𝜐
2
2
2
=
(
𝑚
1
+𝑚
2
)
⋅𝜐
2
2
+ 𝑄
3.
Жүйеден υ
– ны теңестіреміз:
𝜐 =
𝑚
2
𝜐
2
−𝑚
1
𝜐
1
𝑚
1
+𝑚
2
;
𝑚
1
𝜐
1
2
2
+
𝑚
2
𝜐
2
2
2
=
(
𝑚
1
+𝑚
2
)
2
⋅
(
𝑚
2
𝜐
2
−𝑚
1
𝜐
1
)
2
(
𝑚
1
+𝑚
2
)
2
+ 𝑄
;
𝑚
1
𝜐
1
2
+ 𝑚
2
𝜐
2
2
=
(
𝑚
2
𝜐
2
−𝑚
1
𝜐
1
)
2
𝑚
1
+𝑚
2
+ 2𝑄
;
𝑄 =
𝑚
1
𝜐
1
2
(𝑚
1
+𝑚
2
)+𝑚
2
𝜐
2
2
(𝑚
1
+𝑚
2
)−(𝑚
2
2
𝜐
2
2
−2𝑚
1
𝜐
1
⋅𝑚
2
𝜐
2
+𝑚
1
2
𝜐
1
2
)
(𝑚
1
+𝑚
2
)⋅2
=
=
𝑚
1
2
𝜐
1
2
+ 𝑚
1
𝑚
2
𝜐
1
2
+ 𝑚
1
𝑚
2
𝜐
2
+ 𝑚
2
2
𝜐
2
2
− 𝑚
2
2
𝜐
2
2
+ 2𝑚
1
𝜐
1
⋅ 𝑚
2
𝜐
2
− 𝑚
1
𝜐
2
2
2(𝑚
1
+ 𝑚
2
)
𝑚 =
=
𝑚
1
𝑚
2
𝜐
1
2
+ 𝑚
1
𝑚
2
𝜐
2
2
+ 2𝑚
1
𝑚
2
⋅ 𝜐
1
𝜐
2
2(𝑚
1
+ 𝑚
2
)
=
𝑚
1
𝑚
2
(𝜐
1
2
+ 2𝜐
1
𝜐
2
+ 𝜐
2
2
)
2(𝑚
1
+ 𝑚
2
)
=
𝑚
1
𝑚
2
(𝜐
1
+ 𝜐
2
)
2
2(𝑚
1
+ 𝑚
2
)
;
Жауабы:
𝑄 =
𝑚
1
𝑚
2
(𝜐
1
+𝜐
2
)
2
2(𝑚
1
+𝑚
2
)
;
Өлшем бірлігі:
[
𝑄
]
=
[
кг
2
м
2
/с
2
кг
]
=
[
кг⋅м
с
2
⋅ м
]
=
[
Н ⋅ м
]
=
[
Дж
]
;
[2]
Экспериментальды есептерді шешу барысында тапсырманың орындалуы кезінде 
теориялық дәлелдеу, шешу әдісін таңдау, өлшемдер жүргізу, қателіктерді есептеу және 
алынған нәтижені талдау қарастырылады. 
Тапсырма:
Қар қиыршығындағы судың проценттік құрамын анықтаңыз.
Құрал – жабдықтар: 
1.
Қар қиыршығы
2.
Калориметр
3.
Термометр
4.
Жылы су құйылған стакан
5.
Таразы және әр түрлі салмақты гір тастары
Жұмыс барысы:
1.
Калориметрдің бір жақ бөлігіне қар қиыршығын, ал екінші бөлігіне гір тастарын 
қою арқылы қар массасын анықтаңыз.
2.
Қар қиыршығында 
𝑚
100
𝑥
грамм су және 
𝑚
100
(
100 − 𝑥
)
грамм қар бар.
Мұндағы х – қар қиыршығындағы судың проценттік құрамы.

307 
3.
Ылғал қардың температурасы 
𝑡 = 0
0
𝐶
.
4.
Стакандағы жылы суды калориметрге құйып, қардың еруін күтеміз.
5.
Калориметрге құйылған суды араластырып, қармен және гір тастарымен жылы 
су массасын анықтаңыз.
6.
Термометрмен соңғы температураны өлшеңіз.
7.
Жылу балансының теңдігін жазыңыз.
[3]
Физика есептерін шығару оқушылардың оқу материалдарын саналы түрде терең 
игеруіне қолайлы жағдай туғызады, олардың алған білімдерін пайдалана білу қабілетін 
қалыптастырады және бекітеді. Сонымен қатар, есептерді шығару білім алушылардың 
өздігінен ойлануын, қиыншылықтарды жеңуге деген жігерін және табандылығын арттыру 
құралдарының бірі болып есептелініп, оқу процесін жақсарта түседі. 
Әдебиеттер: 
1.
Лукашик В. И. Физическая олимпиада в 6—7 классах средней школы: Пособие для 
учащихся. — 2-е изд., перераб. И доп. — М.: Просвещение, 1987.— 192 с. 
2.
Л.А.Горлова - Олимпиады по физике 9-11 классы, М, Вако, 2007, 158 с 
3.
Шуюшбаева Н.Н., Билялова С.С., Қырданова М.Б. Физикадан олимпиадалық есептерді 
шығару әдістемесі. -Көкшетау. - Келешек. -2010. 110 б. 
МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАУДЫ АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ БОЛДЫРМАУДЫҢ ТИІМДІ 
ЖОЛДАРЫ 
 
Тургунова Д.К. 
Ғылыми жетекші: Г.К.Кайникенова педагогика және психология магистрі 
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қ. 
danaturgunova02@mail.com
Аннотация: 
Мақалада мектептегі қорлаудың алдын алудың тиімді жолдарын зерттеу. 
Диана Дивечаның мақаласын зерттеліп, талқыланады.
Кілтті сөздер: Қорқыту, жасөспірім, әдіс, ойлау, оқыту, тәрбие, стресс. 
Оқушылар арасындағы проблемалық қарым-қатынастар – қорлау көптеген елдерде жиі 
кездеседі. «Қорқыту» сөзі нені білдіреді? Қорқыту – команда мүшелерінің біреуін қалған топ 
мүшелерінің немесе оның бір бөлігінің агрессивті түрде қудалауы. Ағылшын тіліндегі bullying 
сөзі (bullying, bully - қорқыту, күрескер, дөрекі, зорлаушы) біреуді қорқытуға және сол арқылы 
оны өзіне бағындыруға бағытталған қорқыту, физикалық немесе психологиялық террор 
дегенді білдіреді. Қорқытудың көрінісі ретінде сарапшылар қорлауды, қорқытуды, физикалық 
агрессияны, жәбірленушінің әрекеттері мен олардың әрекеттерін үнемі теріс бағалауды және 
сенімнен бас тартуды қарастырады. Ол немен байланысты? Себебі, мектепте әлі жетілмеген 
тұлғалар – балалар мен жасөспірімдер басқаларға деген сыйластық пен толерантты қатынас 
идеяларын әлі толық меңгермеген, сондықтан мектепте зорлық-зомбылық мәселелері болған 
және бола бермек[1].
Балалардың өз құрбыларына деген қатыгез және агрессивті болуына не себеп? Осы 
сұраққа негізінде көптеген себептер бар. Педагогикалық жағынан қарастырсақ, мұғалімдердің 
өздері оқушыларды келемеждеуге және қорлауға мүмкіндік беретін ортада бала қорқытуға жиі 
ұшырайды. Сонымен қатар, мұғалім қорқыту жағдайында үшінші тараптың позициясын 
қабылдай ала, мәселе туралы біледі, бірақ оған араласпайды. Психологиялық тұрғыдан 
агрессордың, бұзақының және жәбірленушінің жеке басы болып келеді. Әлеуметтік жағынан 
қоғамдағы басым агрессивті мінез-құлықты насихаттау және ынталандыру, яғни теледидарда, 
интернетте, компьютерлік ойындарда. Отбасылық жақтан ата-ананың сүйіспеншілігі мен 

308 
назарының болмауы немесе керісінше ата-ана тарапынан физикалық және де ауызша 
агрессияны көрсету, шамадан тыс бақылау. 
Біздің ғасырда мектептердегі қорлау барлық жерде кездеседі. Оған ересектер мен 
жасөспірімдерді жатқызамыз. Тұрақты түрде қорқытылатын немесе бұрын қорқытылған адам 
ауыр психикалық және физикалық стресстен зардап шегеді және сенімін жоғалтуға және басқа 
да маңызды зардаптарға тап болады. Қорқыту балаларды мектепке баруға немесе далада 
ойнауға ренжітуі мүмкін. Қорқыту мектепті қорқынышты ортаға айналдырып, зорлық-
зомбылық пен барлық адамдар үшін стрессті күшейтуі мүмкін. Мұндай зардаптардың алдын 
алу үшін олардың алдын алу жолдарын білу керек.
Осы буллингтарда ең жиі зардап шегетіндер физикалық кемістігі бар, сенімсіз, тұйық, 
мазасыздық пен өзін-өзі төмен бағалайтын, интеллекті төмен және оқу проблемалары бар, 
мұғалімдердің «сүйіктілері» немесе керісінше, шеттетілген балалар мен жасөспірімдер. Ал 
енді сол потенциалды агрессорларды сипаттай келе, олар басқаларды қорлау арқылы көтеруге 
ұмтылатын өзін-өзі бағалауы төмен балалар, кез келген бағамен басты назарда болуға 
ұмтылатындар, агрессивті, қатыгез, үстемдік пен манипуляцияға бейімі барлар, көбінесе 
отбасылық 
проблемалар 
және 
ата-аналардың 
арасындағы 
қарымқатынасындағы 
проблемалары бар жасөспірімдер. 
Қорқытудың қандай түрлерге бөлінетінің атап кетсек бірінші, физикалық жағынан 
жәбірленушіге тікелей физикалық әрекеттер (соққылар, тепкілер, ұрып-соғу, жыныстық 
қудалау) жасалады; вербалдыққа – қорқыту, қорлау, келемеждеу; әлеуметтік-психологиялық 
– әлеуметтік оқшаулауға немесе оқшаулауға бағытталған қорқыту (өсек, қауесет, елемеу, 
бойкот, манипуляция); экономикалық жақтан – ақшаны, заттарды қорқытып алу немесе 
тікелей таңдау, киімге зиян келтіру іс-әрекеттері жасалады; кибербуллинг немесе интернет-
буллингта әлеуметтік желілер, электронды пошта арқылы интернетте қорлау, ол яғни 
қауесеттер мен жалған ақпараттарды таратуды, жеке парақшаларды бұзуды, жағымсыз 
хабарламалар мен пікірлерді жіберуді қамтиды. Бұл қорлаудың ең жас және ең қауіпті түрі 
болып есептеледі, өйткені одан қорғану және қауіп қайдан келетінін табу өте қиынға соғады.
Әрине, мұндай қорқытудың мотивтері болуы керек. Қорқыту мотивтеріне қызғаныш, 
кек алушылық, ұжымда өзін-өзі бекіту, назардың орталығында болуға ұмтылу, қарсыласты 
қорлау арқылы бейтараптандыруға ұмтылу жатады. 
Осы буллингтарда ең жиі зардап шегетіндер физикалық кемістігі бар, сенімсіз, тұйық, 
мазасыздық пен өзін-өзі төмен бағалайтын, интеллекті төмен және оқу проблемалары бар, 
мұғалімдердің «сүйіктілері» немесе керісінше, шеттетілген балалар мен жасөспірімдер. Ал 
енді сол потенциалды агрессорларды сипаттай келе, олар басқаларды қорлау арқылы көтеруге 
ұмтылатын өзін-өзі бағалауы төмен балалар, кез келген бағамен басты назарда болуға 
ұмтылатындар, агрессивті, қатыгез, үстемдік пен манипуляцияға бейімі барлар, көбінесе 
отбасылық 
проблемалар 
және 
ата-аналардың 
арасындағы 
қарым-қатынасындағы 
проблемалары бар жасөспірімдер. 
Мұғалімнің де, ата-ананың да, мектептің де қорқытуға шыдамайтынын, игі істердің 
елеусіз қалмайтынын, бағаланатынын оқушылар үнемі сезініп отырады. Дегенмен, бұл 
әңгімелердің ресми рәсімге айналмауы, тек өткізу үшін өткізілетіні маңызды. Сонда олар өз 
күшін жоғалтады, ал ең нашар жағдайда олар керісінше нәтижеге әкеледі. Оқушылар 
мұғалімнің мән-мағынасы жоқ, тек сыртқы түрі ғана бәрі рет-ретімен жасалғанын, алдау оңай 
екенін байқайды. Бұл қудалаушылардың қолына түседі және жәбірленушіге одан да қиын 
болады. Өзгерістердің әсерін өлшеу үшін мектеп климатын бағалауды жүйелі түрде жүргізуге 
болады[2]. 
Мектептегі қорлауды қалай тоқтатуға болады? Әрине, қорлаудың салдарымен кейін 
күрескенше, оның алдын алған дұрыс. Мұны істеу үшін, ең алдымен, баланың 
«жәбірленушіге» айналуына ықпал ететін үйдегі атмосфераны жою қажет. Бұған қоса баланың 
мектепте қалай жүргенін міндетті түрде сұрау. Бұл «жағдайлар» тек бағаға ғана емес, оның 
сыныптастарымен қарым-қатынасына да қатысты болуы керек. Одан мектеп өмірі туралы 
ақырын сұрау, өйткені қорқыту тек ашық емес, жасырын, пассивті болуы мүмкін, мысалы, бір 

309 
партада отыруды қаламау, бір командада ойнау немесе оны елемеу. Егер қақтығыс орын алған 
болса – оның ауқымын бағалау қажет. Егер бұл екі баланың арасындағы мәселе болса, балаға 
оны өз бетінше анықтауға және оның мүдделерін қорғауға үйренуге мүмкіндік берген дұрыс. 
Егер қорқыту көбейіп кетсе, мектепке жүгіріп барып, оны анықтауға болмайды. Баланың өзін 
қорғай алатынына және сыныптағы беделін қалпына келтіре алатынына көз жеткізуге тырысу 
керек. Егер бала өте қарапайым және сенімсіз болса, оған сенімдірек болуға көмек беру қажет, 
өйткені өзін-өзі бағалауды арттыру әдетте адамның басқалардың шабуылдарына төзімділігін 
төмендетеді. Балаларды біріктіретін және олардың өзіне деген сенімділігін арттыруға 
көмектесетін мектептегі іс-шараларға белсене қатысқаны дұрыс[3]. 
Жыныстық жетілу әлеуметтік қарым-қатынастарға сезімталдықтың жоғарылау кезеңін 
бастайды, бұл мейірімді және сүйіспеншілікке толы қарым-қатынастарды үйрену үшін 
маңызды уақыт. Өкінішке орай, бұл қорлаудың ең нашар кезі. Белгілі бір тактика жас 
балалармен жақсы жұмыс істегенімен, бұл балама жасөспірімдермен жұмыс істемеуі мүмкін, 
сегізінші сынып құлау нүктесі болып көрінеді. Егде жастағы жасөспірімдер өздерінің 
құндылықтары мен мағынаға ұмтылуын растай отырып, олардың автономияға деген 
ұмтылысын пайдаланатын дидактикалық тәсілдерді аз талап етеді. Физиологиялық тұрғыдан 
алғанда, жыныстық жетілу кезінде болатын мидағы өзгерістер стрессті басқару жүйесін екінші 
рет қайта құруға мүмкіндік береді. Бұл мүмкіндікті пайдалану керек. Стратегияларды әзірлеу 
кезінде балалардың арасындағы жеке айырмашылықтарды да ескеру қажет. Тіпті әлеуметтік 
және эмоционалды оқыту бағдарламалары тыныс алу немесе зейінділік сияқты эмоцияны 
реттеудің бір немесе екі әдістеріне тым көп сүйене отырып, осы салада қателіктер жіберуі 
мүмкін. Ал балалардың темпераменті, сезімталдығы, күші, нәзіктігі әртүрлі. Ең тиімді 
әлеуметтік және эмоционалды оқыту тәсілдері балаларға олар үшін ең тиімді тактиканы – 
эмоция мен контекстке сезімтал, дараланған және мәдени тұрғыдан сезімтал нұсқаларды 
табуға көмектеседі. Бұл әдіс тәрбиешілер тарапынан әдеттен тыс икемділікті қажет етеді 
Қорқытудың алдын алудың екінші жолы әлеуметтік және эмоционалды оқытуды 
дамыту болып табылады. Дәлелдерге негізделген әлеуметтік және эмоционалды оқыту 
стратегиялары үнемді және сенімді нәтижелер беретіні дәлелденді. Көптеген мета-
талдауларға, зерттеулерге шолуларға және жеке зерттеулерге сәйкес, әлеуметтік және 
эмоционалды оқыту эмоционалдық әл-ауқатты, өзін-өзі реттеуді, сыныптағы байланыстарды 
және балалар арасындағы мейірімді және пайдалы мінез-құлықты жақсартады. Ол 
мазасыздық, эмоционалдық ыңғайсыздық және депрессия сияқты әртүрлі бұзылуларды азайта 
отырып, академиялық жетістіктерді, шығармашылықты және көшбасшылықты арттырады. Ол 
сондай-ақ қақтығыс, агрессия, қорлау, дұшпандық және дұшпандық атрибуцияға бейімділік 
сияқты деструктивті әрекеттерді азайтады[4].
Қорытындылай келе, ата-ананың міндеті – балаларына басқаларды қорлаудың жол 
берілмейтінін дәйекті түрде уағыздау. Нәтижесінде, біз қоғам ретінде өсіп-өркендегіміз келсе, 
қорқытудан аулақ болу үшін бірлесіп жұмыс істеуіміз керек және осылайша балаларымызға 
қауіпсіз ортаны қамтамасыз етуіміз керек. Ақырында, біз балаларға және олардың сезімдеріне 
деген көзқарасымызды түбегейлі өзгертуіміз керек. Егер біз балалардың адамгершілік 
қасиеттерін дамытып, оларға өз сезімдерін анықтауға, білдіруге және осылайша басқаруға 
көмектесетін тіл, әдіс-тәсілдер мен идеалдармен қамтамасыз етсек, олардың өркендеуі 
ықтимал. Балалардың алдындағы жауапкершілігіміз бар. Басқаша айтқанда, қорлау тек 
балаларға арналған проблема емес; бұл бәріне бірдей әсер ететін мәселе. 
Әдебиеттер тізімі: 
1.
[Электрондық ресурс]. URL: http://www.rae.ru/forum2012/236/551. (Қолдану күні: 
12.05.2015). 
2.
Д.Дивеча. Мектептердегі қорлаудың алдын алудың ең жақсы жолдары қандай.- 29 
қазан, 2019. 

310 
3.
И.Ю.Млодик. Мектеп және онда қалай өмір сүру керек: гуманистік психологтың 
көзқарасы.- М.Генезис, 2011. 
4.
Э.Руланн. Мектептегі қорлауды қалай тоқтатуға болады.- М.Генезис, 2012. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: