СТРУКТУРНО-ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА

43
42
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
Опыт практической работы в общеобразовательной школе позволя-
ет  нам  согласиться  с  мнением  большинства  педагогов  в  том,  что  неза-
висимо от степени тяжести физического дефекта детям с ограниченны-
ми возможностями, в том числе и обучающимся в общеобразовательной 
школе  совместно  со  здоровыми  сверстниками,  необходима  постоянная 
психолого-педагогическая помощь и поддержка. Такая помощь детям с 
ограниченными  возможностями  может  быть  оказана  при  условии  ком-
плексного подхода в воспитании.
Школа – это реально существующий социальный организм, который 
представляет собой сложный многоцелевой, многоуровневый системный 
объект, требующий системного управленческого воздействия. «Систем-
ный подход, по всей вероятности, является единственным путем соедине-
ния в единое целое отдельных составляющих педагогического процесса, 
его упорядочения и перевода всей системы в новое, более высокое каче-
ственное состояние».
Цель  социальной  системы  –  обеспечить  успешность  личностного 
развития ребенка с ограниченными возможностями в общеобразователь-
ной школе. Цель в данной модели позволяет предвосхитить ожидаемый 
результат воспитания детей с ограниченными возможностями в общеоб-
разовательной школе и определить основные направления реализации:
• оказание коррекционной и реабилитационной помощи и поддерж-
ки;
• формирование мотивов учебной деятельности ребенка с ограничен-
ными возможностями;
• формирование мотивов социальной деятельности ребенка с ограни-
ченными возможностями;
• обеспечение условий для раскрытия творческого потенциала, удо-
влетворения интересов ребенка с учетом уровня его развития;
• стимулирование самопознания, самовоспитания, саморазвития как 
полноценного субъекта общественных отношений.
Функционирование  системы  воспитания  детей  с  ограниченными 
возможностями – главное условие ее существования. Многоцелевая на-
правленность деятельности педагогов в условиях работы общеобразова-
тельной школы предполагает системно-функциональный подход в воспи-
тательной работе. Возникает потребность четкого определения функций, 
их  взаимопроникновение  в  педагогической  деятельности.  Позиция  за-
щиты становится неотъемлемой частью работы с ребенком, основой ин-
дивидуализации. Исходя из этого, определим основные функциональные 
направления педагогической деятельности в данной системе.
Классный руководитель осуществляет изучение личности ученика, 
Рисунок 1. Модель системы воспитания детей с ограниченными 
возможностями в общеобразовательной школе

45
44
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
его  склонностей,  интересов;  изучает  медико-психолого-педагогические 
особенности детей, составляет психолого-педагогическую характеристи-
ку; в течение года обеспечивает оптимальные условия для развития лич-
ности ребенка в кругу сверстников, создает благоприятную микросреду 
и морально-психологический климат; содействует получению дополни-
тельного образования с учетом структуры дефекта ребенка с ограничен-
ными возможностями через кружки, секции, общественные организации 
детей-инвалидов; анализирует совместную деятельность МПС, консуль-
тирует  родителей,  педагогических  работников  дополнитель¬ного  обра-
зования, учителей-предметников в пределах своей компетенции; коорди-
нирует усилия семьи, педагогов класса, дополнительного образования в 
развитии личности ребенка с ограниченными возможностями; участвует 
в формировании информационного банка МПС.
Учителя-предметники проводят коррекционную работу на уроках 
по выявленным отклонениям, создают благоприятные условия для инди-
видуального развития, формируют внутренние мотивы учебной деятель-
ности, развивают навыки самостоятельной работы, содействуют адапта-
ции в социуме, участвуют в разработке и выполнении индивидуальной 
программы психолого-педагогической помощи ребенку.
Педагог-психолог  систематически  отслеживает  психолого-  педаго-
гический статус ребенка и динамику его психического развития в процес-
се школьного обучения; определяет степень отклонений в развитии детей 
с  ограниченными  возможностями;  выявляет  факторы,  препятствующие 
развитию личности; оказывает психологическую (психокоррекционную, 
реабилитационную и консультативную) помощь детям с ограниченными 
возможностями; информирует МПС о состоянии психических процессов 
(мышления, внимания, памяти) и дает рекомендации о выборе средств 
обучения и воспитания. Консультирует педагогов и родителей по вопро-
сам развития конкретных школьников. Участвует в разработке и выпол-
нении  индивидуальной  программы  психолого-педагогической  помощи 
ребенку.
Врач-педиатр (или приглашенный специалист) консультирует пе-
дагогов о физическом состоянии детей на данном этапе, дает информа-
цию об особенностях организма при конкретном заболевании, возмож-
ных отклонениях в развитии и рекомендует оптимальный режим работы, 
как в школе, так и дома. При необходимости проводит курс лечения.
Социальный  педагог  налаживает  связь  с  общественными  органи-
зациями, в том числе выступающими в защиту прав и интересов детей 
с ограниченными возможностями, оказывает консультационную помощь 
педагогам и родителям в юридических и социальных вопросах, касаю-
щихся защиты прав детей с ограниченными возможностями.
Родители в свою очередь создают необходимые условия дома: обе-
спечивают своевременное медикаментозное лечение, физиолечение, под-
держивают  контакт  с  классным  руководителем,  выполняют  рекоменда-
ции специалистов.
Важное место в системе воспитания детей с ограниченными возмож-
ностями отводится общественным организациям, которые оказывают 
материальную,  информационную  помощь  семьям,  имеющим  детей  с 
ограниченными возможностями. Приобщение к творчеству, культуре по-
средством  творческого  общения  детей  способствует  снятию  комплекса 
неполноценности у детей с ограниченными возможностями, а также вос-
питанию здоровых детей в духе гуманистического отношения к больным 
детям и осознанию ими того факта, что ребенок с ограниченными воз-
можностями способен на полноценное творческое развитие при опреде-
ленных условиях. 
МПС имеет следующую документацию:
• протокол заседаний;
• карту обследования психофизического развития учащегося;
• карту процесса личностного развития учащегося;
•  индивидуальную  программу  психолого-педагогической  помощи 
поддержки;
•  карту  динамического  наблюдения  за  процессом  личностного  раз-
вития и состоянием коррекционной работы;
• план воспитательной работы класса;
•  календарно-тематическое  планирование  учебной  деятельности  в 
классе;
•  тетрадь  согласований,  включающую  аналитический  материал  по 
выполнению  намеченных  мероприятий,  результаты  предварительной 
диагностики (характеристика, заключения специалистов и др);
• программу повышения квалификации педагогов школы. 
Основными направлениями МПС являются:
1. Диагностика - первичное выявление проблем, имеющихся у ребен-
ка с ограниченными возможностями. Диагностика среды.
2.  Координация  деятельности  -  составление  индивидуальной  про-
граммы  психолого-педагогической  поддержки  учащегося  с  ограничен-
ными  возможностями»,  организация  системы  комплексной  коррекции 
на уроках и во внеурочное время с целью успешного усвоения ребенком 
программного материала и комфорта в социально-психологической сфе-
ре.
3. Организация системы повышения квалификации педагогов, исходя 
из потребностей детского коллектива.
4. Формирование банка диагностических и коррекционных методик 
для родителей и педагогов школы, тренингов, интерактивных игр, све-
дений  о  людях  с  ограниченными  возможностями,  достигших  высоких 

47
46
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
результатов в активной деятельности для проведения «Уроков доброты», 
часов общения, лекториев для родителей.
Совет работает по графику, составленному в соответствии со школь-
ным годовым планом.
Индивидуальная  программа  психолого-педагогической  помощи  и 
поддержки  представляет  собой  цикличный  процесс,  условно  представ-
ленный на схеме (рисунок 2).
Система работы МПС должна быть узаконена в школе как важней-
шая  форма  регулярного  сотрудничества  педагогов,  родителей,  детей  и 
общественных организаций. МПС должны быть включены в план рабо-
ты школы как обязательная форма мероприятий, проводимых с детьми, 
педагогами и родителями.
Важным  признаком  целостной  системы  является  иерархичность. 
«Иерархичность системы означает, – пишет В.Н. Садовский, – что каж-
дый ее компонент, в свою очередь, может рассматриваться как система, а 
сама исследуемая система представляет собой лишь один из компонентов 
более широкой системы».
Иерархическая система характеризуется разветвленной системой ко-
ординационных  связей.  В  системе  воспитания  детей  с  ограниченными 
возможностями в общеобразовательной школе без координации обойтись 
невозможно, так как МПС отдельно взятого класса находится в неведе-
нии относительно решений, принятых другими МПС того же уровня (на-
чальные классы, среднее звено либо старшие классы), а тем более уров-
ней вышестоящих (методические объединения классных руководителей, 
педсовет).  Заместитель  директора  по  научно-методической  работе 
руководит советами (МПС), координирует их деятельность внутри шко-
лы через отчеты на методических объединениях классных руководителей 
начальной школы, среднего звена и старших классов, дает информацию 
о результатах работы МПС на педагогическом совете; утверждает пла-
нирование и контролирует выполнение намеченной программы. Задача 
координатора состоит в том, чтобы оказать на нижестоящие элементы и 
подсистемы такое влияние, которое привело бы к формированию опти-
мального общесистемного результата.
Любая деятельность может успешно осуществляться только при 
условии готовности к ее выполнению. Внутри школы необходимо про-
водить систематическую подготовку специалиста, который бы соответ-
ствовал следующим профессиональным качествам: 
*профессиональная  компетентность  (владение  приемами  педаго-
гического  общения,  знание  основ  медицины  и  гигиены,  психолого-
педагогические знания, (возрастные особенности, индивидуально- пси-
хологические, знание структуры дефекта),
* высокий общекультурный уровень, 
 
Рисунок 2. Схема деятельности МПС.
* активная гуманистическая позиция.
Таким  образом,  система  воспитания  детей  с  ограниченными  воз-
можностями.
Построенная модель системы воспитательной работы, учитывающая 
особенности воспитания детей с ограниченными возможностями, позво-
лит педагогическим коллективам школ устранить трудности в организа-
ции оказания психолого-педагогической помощи детям с ограниченными 
возможностями в процессе адаптации и социализации. 
Список использованной литературы:
1. Агеева И.А. Коррекционные техники в школе. СПб.: Речь, 2004.       
- 184 с.
2. Агрессия детей и подростков / Под ред.Н М. Платоновой. СПб., 
2004. - 316 с.
3.  Адлер  А.  Понять  природу  человека  /  Пер.  Е.А.  Цыпина  -  СПб.: 
«Академический проект», 1997. - 256 с.
4. Айхенвальд Л.И. Туберкулез и психика // Одесский медицинский 
журнал. - 1929.-№2-4.-С. 73-78.
5. Амонашвили Ш.А. Размышления о гуманной педагогике. М.: Из-
дательский Дом Шалвы Амонашвили, 1995. - 496 с.
6. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. Избр. психол. труды в 
2х т. Т. 1. М.: Педагогика, 1980. С.16-178.

49
48
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
оқимын да, Қасымның жүзіне қараймын. Үлкен ақын қандай әсер алды, 
не айтар екен?  Оның әрбір сөзі мен үшін үкім еді.  «Тышқан мен қандала» 
атты ұзақтау мысал өлеңімді оқи бастадым:
 
 
Үй иесі шықты да,
 
 
Бекітіп кетті есікті.
 
 
Сандықтың жатып астында
 
 
Тышқан бәрін естіді.
– Тоқта! – деп Қасекең қолын созды. Ол бетін отырған жұртқа бұрып: 
- Міне өлең осылай жазылу керек, бірде артық сөз жоқ.  Бәрі орын-орында 
- деді. Менің төбем көкке жетті. Бірақ біраз өлеңдерім ақынға ұнамады.  
Соңында Қасым Аманжолов өлеңдерімді балаларға арнаған жинақ етіп 
шығаруға ұсынды.  Бұл күн менің өмірімдегі ең бір бақытты күн еді». 
(1,55)
Кейін балаларға арнап прозалық шығармалар жазуға көшкен ол жи-
ырмадан астам әңгіме, повесть, роман кітаптарын ұсынады. Оның «Менің 
атым  Қожа»,  «Бозтөбеде  бір  қыз  бар»,  «Өлгендер  қайтып  келмейді» 
секілді  туындылары  ТМД  халықтарының  және  шет  елдердің  тілдеріне 
аударылып шықты. «Менің атым Қожа» повесі бойынша «Қазахфильм» 
студиясында  түсірілген фильм 1967 жылы Францияның Канн қаласында 
өткен халықаралық фестивалінде арнаулы жүлдеге ие болды.
Б.  Соқпақбаевтың  әр  жылдары  шыққан  жинақтарында  балалардың 
көкейіне қонымды, жан дүниесіне ерекше әсер беріп, үлкен ой тудыратын 
біршама шағын әңгімелері бар. Көрнекті орыс жазушысы А.П.Чехов қысқа 
жазудың,  көлемі  шағын  әңгімелер  жазудың    қиындығын  сөз  ете  келіп, 
көлемі  шағын  әңгімелер  арқылы  ұмытылмастай  адам  бейнесін  жасау 
үшін жазушыға үлкен  шеберліктің қажеттігін айтқан. Б.Соқпақбаевтың 
балаларға арнап жазған әңгімелері «Бұрыл ат», «Әріпбай және көкжал 
қасқыр», «Жол», «Ағаштар неге ашуланады?» т.б. осындай шеберліктің 
көрінісі деуге болады.
Б.Соқпақбаевтың  қай  шығармасын  алсақ  да  кейіпкерлері  тыныс- 
тіршілігі,  болмысы  өзімізге  таныс  –  қазақ  ауылының    балалары.  Атап 
айтқанда,  «Борандағы»  Нұржан  да,  «Жол»    әңгімесіндегі  Балғын  да, 
«Бұрыл  аттағы»  Сүлеймен  де  қарапайым  ауыл  баласының  бейнесін 
елестетеді.  Мұнда  суреттелген  оқиғалар  ауылда  өтіп  жатады,  оларға 
деген көзқарас, таным мен түсінік бала қабылдауының деңгейінде алы-
нып  отырады.  Балалардың  кез  келген  нәрсені  көзге  елестету  арқылы 
қабылдайтындарын  ескергені,  жазушының  түрлі  детальдерді  қолдану 
арқылы  әңгімедегі  жағдайдың  сырын  терең  ашуы,  кейіпкерлерін  жас 
мөлшеріне іс-әрекетін сай көрсетуі жалпы балалар әдебиетін дамытуға, 
оның түрлі үлгілерін жасауға қосқан  зор үлесі. 
Б.Соқпақбаевтың балалар мен жасөспірімдерге арнап жазған бірқатар 
Б. СОҚПАҚБАЕВ-БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ ШЕБЕРІ
Әбілқасымова К.
Педагогика ғылымдарының кандидаты,
доцент,  Абай атындағы ҚазҰПУ.
Балалар әдебиеті – күрделі шығармашылық құбылыс. Бала кітабында 
небір маңызды жайларды әңгімелеуге болады, тек соны жеткізудің өзіне 
сәйкес  кілтін таба  білу керек.  Бұл бағытта дүниежүзі әдебиетіндегідей,  
қазақ халқының рухани мұрасында мол  тәжірибе,  дәстүр қалыптасты. 
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардан бері жалпы әдеби процесте «ба-
лалар әдебиеті» деген атаумен өз алдына бөлек жіктеле бастаған салада 
алуан түрлі балалар бейнесінің тұтас  бір галереясы қалыптаса бастады.  
Балалар  прозасының  өсіп-өркендеу  жолында  осы  кезеңде  еңбек  еткен  
М.Гумеров,  Қ.  Әбіқадыров,  С.Бегалин,  М.Иманжанов,  С.Сарғасқаев, 
Б. Соқпақбаев т.б. жазушылардың қаламынан туған проза жанрындағы 
шығармалар  қазақ  балаларының  тұрмыс-тіршілігіне,  арман-мұратына 
тереңірек  үңіліп,  баланың  ішкі  дүниесін  нанымды  суреттеулерімен 
құнды болды. Мұның көрінісі жазушылардың балалар образын суреттеп 
отырған уақыт шындығына, қоғам талабына сай әрекет еткізіп, типтік бей-
не деңгейіне көтеруге  деген талпыныстарында айқын байқалады.  Қазақ 
балалар  прозаының табыстары қатарынан  орын алған туындылардың 
ортақ осындай сипаттары болғанымен, олардың  әрқайсысы  дара бітімді 
образдарымен, өзіндік көркемдік мәнерімен ерекшеленеді. Сабырлы да 
шыншыл Нұрбек («Ерегес»),  оқу-білімге ұмтылған, талабы зор Сәтжан 
(«Сәтжан), табанды да енбексүйгіш Шаншатай («Шаншатай»),  жігерлі, 
қайсар  Мұрат  («Жекпе-жек»)  сияқты    өзінен  өзге  ешкімге  ұқсамайтын 
балалар бейнесі жазушылардың суреткерлік мұраттары мен шеберлігінің 
айғағы.
Әсіресе балаларды қызықтыра, күлдіре отырып үлкендер мен бала-
лар  арасындағы  қарым-  қатнастың  қырларын,    табиғат  пен  тіршіліктің 
шынайы мәнін ашып көрсетіп, сол  арқылы жеткіншектің сана-сезімінің 
эволюциясын терең бойлап,  олармен туындыларында сергек сөйлесетін  
жазушылардың  қатарында есімі алдымен аталатын Бердібек Соқпақбаев. 
Жазушы алғашқыда творчестволық жолын өлеңмен бастап, 1950 жылы 
«Бұлақ»  атты  жинақ  шығарады.  Осы  өлеңдер  жинағын  шығаруға  жас 
ақынға қол үшін берген белгілі ақын Қасым Аманжолов еді. Б.Соқпақбаев 
естелігінде  осы  жөнінде  былай  деп  жазады:  «1947  жылдың  күзінде 
жас  ақын-жазушылардың  республикалық  мәслихаты  болды.    Секция 
басқарушылар - белгілі ақын- жазушылар. Мен шығармасын өзім сүйіп 
оқитын, көп өлеңдерін жатқа білетін ақын Қасым Аманжолов басқарған 
поэзия  секциясына  қатысып,  бір  топ  өлеңдерімді  оқыдым.  Әр  өлеңді 

51
50
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
повестері бар. Бұлардың ішінде «Жекпе жек» (1951), «Менің атым Қожа» 
(1960), «Гауһар» (1961), «Балалық шаққа саяхат» (1962), «Аяжан» (1963) 
және  т.б.      Өзінің  жазушылық  лабораториясын  қалыптастыруға  ықпал 
еткен  дүниежүзі  әдебиетінің  қаламгерлеі  қатарында  жазушы  Шекспир, 
Абай, Диккенс, М.Твен, Толстой, Гоголь сынды жазушыларды атап, солар-
дан тағлым алғандығын «Талапкер жас, нағыз сөз өнерін білмек болсаң, 
міне, соларды оқып, соларды тыңда.  Солардың қалай жазушы болғанын 
біл. Солардан үйрен!» - деген сөздерімен растайды. Сол алыптардың әсер 
– ықпалын жазушының повестерінен көптеп байқауға болады.
Б.Соқпақбаевтың бүкіл елге әйгілі,  көп тілге аударылып, көп тараған 
шығармасы – «Менің атым Қожа». Бұл шығарманың әуелгі аты – «Өзім 
туралы повесть».  Ол  Алматыда біраз қиналыспен шығады, өйткені бұл 
кітаптың кейіпкерлері балаларға қандай үлгі бермек деп күдіктенгендер 
аз болған жоқ. Сонымен қатар  орыс тілінде повесть  көп тиражбен екі рет 
басылып шықты. Және  тез арада молдаван, латыш, литва, украин, өзбек, 
француз тілдеріне аударылады.
Мектеп оқушылары өмірін арқау еткен бұл повесть шынайлығымен, 
балалар психологиясын, күнделікті өмірін, ой-қиялын шыншылдықпен, 
реалистік дәлдікпен және дәлелдікпен суреттеуімен, әр алуан мінездер 
сомдау  шеберлігімен,  юморымен  балғын  оқырмандар  үшін  айрықша 
қымбат.  Мұндағы  әр  кейіпкер  дара  мінезбен  көрінеді.  Қожа,  Жа-
нар,  Сұлтан,  Жантас,  т.б.  іс-әрекеттері,  мінездері  әрқилы,  шығармада 
әрқайсысының өзіндік танымдық, тәрбиелік міндеті, өз әсері бар.
Повесть  жиырма  жеті  тараудан  тұрады,  ондағы  барлық  оқиға  
Қожаның  басынан кешкендері және оның  өз атынан айтылады. Повесті 
оқи отырып, балалар өздері де осы оқиғаларға қатысып жүргендей әсер 
алады, Қожаның көңіл - күйін кешеді. Қожа авторға ерекше жақын образ. 
Ол: «Егер шынымды айтсам, мінез- құлық жағынан Қожа өзге емес, менің 
өзіме ұқсаңқырайды. Жасымда қой аузынан шөп алмас момын едім деп 
мен, сірә, айта алмасам керек... Ал бірақ Қожаның басынан кешкенінің 
бәрі  де  сол  күйінде  менің  басымнан  кешкенім  екен  деп  ұғылмағаны 
дұрыс. Жазушылық қиял ақсақты тыңдай, өтірікті шындай етіп баяндай 
білсе, ол айып емес, Сұлтан, Жанар, Жантастар да - әлгіндей жиынтық 
образдар»  - деп жазады.(1,53) 
Өткен  ғасырдың  60-  шы  жылдарына  дейінгі  кезеңінде  балалар 
әдебиетінің  кейіпкерлері  көбінесе  бір  қолмен  жасалғандай  болып,  
жағымды, жағымсыз жақтары қалыптан шыққандай еді. Міне,  осы сәтте 
сотқарлау мінезбен келген Қожаның жан- жақты, көркем бейнесі балалар 
мен үлкендерге де  бірдей қызықты болды. Повесть бастан- аяқ юморлық 
стильде, әрі балаға деген ерекше бір жылылықпен жазылған. Сондықтан 
ол  әрі  көңілге  жағымды,  әрі  жеңіл  оқылады.  Бірін  бірі  қайталамайтын 
қысқа жазылған әр тарау өз алдына бір оқиға болғандықтан, оқушысын 
жалықтырмай,  керісінше  қызықтыра  түсіп  ары  қарай    оқуға  жетелей 
береді. 
Повесте  оқиға  дамуының  логикалық  байланысы  берік  сақталған. 
Қожа мен Сұлтан басындағы аңғалдық істер, олардың сезім құбылыстары, 
үйірімді тілмен тартымды баяндалады.  Сұлтанның ұсынған шылымын 
тартқан Қожа: «Бала десе бәрімізге тиеді, бізден өткен ақымақ жан жоқ 
қой. Кейде қайдағы бір залалды нәрсеге соның сол залалдығын біле тұра 
иттей әуес келеміз. Осы арада маған: кәне, жұтса жұтып көрейінші, - де-
ген ой келді,- не болар екен. Ал енді болғанын бұл бақытсыздықты бастан 
кешірген  болсаңдар,  өздерің  де  біліп  отырған  шығарсыңдар.  Аузымды 
түтінге толтырып алып, жұтып кеп алғаным сол екен, бір керемет улы 
газ өңешімнен шенгелдеп, алып кеп түсті. Тынысым бітеліп, қақалып та 
қалдым. Көзімнен жас ыршып кетті...» (2,33) Автор әрбір кейіпкерінің, 
солардың ішінде Қожа психологиясын бала басында бола беретін, олар-
дан жиі кездесетін табиғи мінездермен нанымды түрде суреттеген.
Жазушы  кейіпкердің    портретін  де  тура  бермей,  өзіне  айтқызып, 
оның ішкі дүниесін елестетіп отырады. Мысалы, повестің басында Қожа 
өзін былай деп таныстырады: «Мынау менің   мұрным, әжем кейде менің 
атымды атамай «тампыш неме» дейді. Оның айтқаны ып - ырас екен ғой. 
Екі танауыма екі саусағым еркін сыйып кетерлі, қос ауыз мылтықтың ау-
зындай үдірейіп тұр. Екі шекемнің шығынқылығы болмаса, басым қарбыз 
тәрізді  доп - домалақ, тап - тақыр.» (2,10)
Қожа қанша қиқар болғанымен, жаны таза, арманшыл бала. Төртінші 
мен бесіншіде жүргенде-ақ ақын болуды, ақынға жақын болуды, жазу-
шы болуды арман ете бастайды. «Мен табиғатты сүйемін. Мен шынайы 
поэзияны сүйемін. Абай мен Қасымды қанша оқысам да менің сусыным 
қанбайды. Қайталап оқи бергім келеді, оқи бергім келеді. Мен Құрманғазы 
мен Дәулеткерейдің күйлерін тыңдағанда, өзімді - өзім ұмытып кетемін. 
Махамбет жырының әр сөзінің астарынан дүрсілдеген ат дүбірін, қарыш- 
құрыш сілтескен қылыш үндерін естігендей болам. О, қасиетіңнен айна-
лайын, қазақ жері. Осының бәрі сенің топырағыңда өсіп - өнген керемет-
тер емес пе?» - деп толғанады Қожа. Баланың әсемдік ләззатына бөлене 
отырып,    табиғаттан,  әннен,  күйден,  көркем  сөзден  жағымды  эмоция 
алып, рухани байып отыратындығын жазушы шебер көрсеткен. Рухани-
эстетикалық факторлардың  бала тәрбиесінен алатын орны: «Сұлу, сым-
батты, өмірге үйлесімді, әдемі көріністерді, табиғатты, өнерді тамашалау, 
әсемдіктен  ләззат  алу»  (3,89)  -деген  М.Жұмабаевтың  пікірін  Қожаның 
осы монологынан  айқын көреміз. 
Б. Соқпақбаевтың суреттеуінде  бұл  сезімдердің  балаға патриоттік 
тәрбие беруде маңызы жоғары екендігі оқырмандардың назарын аударып 
отырады. Қожаның  жас кезінен туған жер мен Отан жайлы ойлануы – 
оның  патриоттық  сезімінің  ояна  бастағанын  байқатады,  оның  үмітшіл 

53
52
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
БІЛІМ
ОБРАЗОВАНИЕ
талабына  қызықтырып  отырады.  Қожа  оныншы  сыныпты  бітірген  соң 
армияға шақырыламын, Отан үшін адал қызмет етіп, батыр атанамын, сый, 
құрметке, үлкен даңқа бөленемін деп қиялдайды. Халықтың даналығын 
жеткізетін көркем сөзді көп оқыған баланың эмоциясы, ақыл-ойы ерте 
оянып, өскен сайын оның жоғары сезімдерін аспандата беретінін жазушы 
осылай пайымдайды.
Б.Соқпақбаев бала психологиясын өте шебер де нанымды суреттейді.  
Қожа  мінезінде,  оның  істерінде,  басқа  балалармен,  айналасындағы 
үлкендермен  жасаған  қарым-  қатнасымында,  балалық  қылығында 
ешқандай жасандылық жоқ. Балаға тән ой- түсінік, қимыл-қозғалыс әрі 
қызықты, әрі нанымды әсер ереді. Қожа өзінің шешесі Милатты  ерекше 
құрметтейді, оның жалғыздығы, ауыр еңбекпен айналысуы жанына ба-
тады, бірақ анасын басқалардан қызғанатыны бар. Сондықтан да үйіне 
келген Қаратай туралы: «Мотоциклдің иесі - көрші колхоздағы комбай-
ыншы  жігіт  Қаратай.  Жігіт  деймін-ау,  қайдағы  жігіт.  Беті  әжім-әжім, 
сақалы тікенектей кәрі біреу. Қаратайды мен қандай жексұрын көрсем, 
жағал мотоциклді сондай жексұрын көрем»-дейді.(2,11)  Повестің әрбір  
кіші-гірім оқиғалары  әркімнің басынан өткен балалық шақтары естеріне 
түсерліктей табиғи қалыпта суреттелген.
Қожаның  досы  Сұлтан  да  жан-жақты  ашыла  көрсетілген.  Оның 
жағымсыз істерінің ең үлкені - оқуды тастап кеткені. Кей жағдайда ол  
өтірік айтып, жеңіл - желпі ұрлық жасауға да барады. Сонымен қатар, 
ол  өз  досына  көмек  беруден  тартынбайтын  бала.  Сұлтан  малға  бейім, 
асау атқа құрық салып ұстайды, кең жайлау, көрікті даланы сүйеді, оның 
сырын білуге құмар.Оның  мінез-бітімі де оқырманға ой тастарлықтай 
жазылған.
Повесте назар аударатын мәселе деп мектеп пен ата- аналар арасы, 
бала мен үлкендердің қарым- қатнасының көріністерін, олардың баланың 
сана-  сезіміне, тәрбиесіне жасайтын ықпалының  нанымды суреттеліп, 
көптеген ой-түйіндерді туындататындығын атап айту абзал.
Б.Соқпақбаевтың  қайталанбас  стилі,  бала  бейнесін  жасаудағы 
шеберлігі  жөнінде  бағалы  пікір  айтқан  әдебиетшілер  А.Нұрқатов, 
С.Шаймерденов,  Р.Нұрғалиев,  Б.Нұржекеев  және  т.б.  жазушының 
шығармаларының өміршендігін, реалистік сипатын атап көрсетеді. Бұл 
жөнінде  қаламгердің  өзі  де:  «Алыстан  арбалап  материал  тасымаймын, 
архивтің  шаңын  жұтпаймын,  жақыннан:  өз  басымнан  кешкенді,  өзім 
байыптап, түйгендерімді, өзімді, өз айналамдағы тебіренткен жайттарды 
дорбалап жинаймын. Солар туралы жазам» (1,56) - дейді.
Қазақ  әдебиетінде  бала  кейіпкер  образын  өз  деңгейінде    сомдау  
дәстүрінде  Б.  Соқпақбаевтың  шығармалары  қазақ  балалар  әдебиетінің 
белгілі бір биік белесі болды. Оның шығармалары құрғақ уағыздан гөрі 
қызғылықты сюжет арқылы оқырманға толымды, терең ой айтудың үлгісі, 
балалардың білім- білігін, рухани сана- сезімін тәрбиелейтін шынайы ту-
ындылар. Бұл ойымызды балалар әдебиетінің зерттеушісі Ш.Ахметовтің: 
«Балалар әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері жас өспірімдерге не жайлы 
жазатындықта емес, қалай жазатындығында болу керек. Балалар үшін ең 
терең, ең мазмұнды қиын проблемалар жайында да жаза беруге болады. 
Бірақ  соның  өзі  бала  талғамына,  түсінуіне,  білім  алуына,  болашағына 
бағыт  сілтеуге  үйлесімді,  икемді  болуы  тиіс»  (4,165)    -деген  сөздері 
қуаттайды.

жүктеу/скачать 2,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: