Бағдарламасы бойынша жарық көрді Жайлыбай F. Таңдамалы. Астана: Фолиант, 2014

90
келеді. Біздің еліміз осы уақыт ішінде қаншама соқтық па-
лы, соқпақты тар жол, тайғақ кешуден өтіп, тәуелсіздікке кол 
жеткізіп жатса, Қазақ радиосында сол жұрттың жүрегінің 
дүрсілі, көңілінің күйі бар. Мысалы, мұнда он мыңдай кешегі 
ұлы тұлғаларымыздың дауыстары сақталған, тіпті Алтын 
қорда Дина Нұрпейісова бастаған өнерпаздардың шерткен 
күйлері, сондай-ақ тарихқа айналып кеткен ағаларымыз бен 
апаларымыздың дауыстары сақталған. Бұл деген – үлкен ру-
хани байлық. Жалпы радио – халыққа тез, жылдам тарайтын, 
жедел жететін ақпарат түрі. Әсіресе қазақ жұртына, ауылға 
теледидардың күні кеше ғана келгенін ескерсек, сонда Қазақ 
радиосы қаншама ұрпақты тәрбиеледі десеңізші!
– 85 жылдық тарихи күнді, айтулы кезеңді қарсы алу 
бақытына ие болған бүгінгі шығармашылық ұжым жайында 
не айтқан болар едіңіз?.. Оның үстіне басшылықта өзгеріс-
тер болғанынан хабардар жұртшылықтың жаңалық күтері 
заңдылық деп ойлаймын...
– Қазақ радиосының бүгінгі үлкен ұжымы, оның бағдарла-
малары хақында шағын сұхбатта айтып беру мүмкін емес. Та-
рих беттерін парақтар болсақ, мұнда бүгінде қаншама қаламы 
қарымды журналистер, кәсіби шебер режиссерлер, әуезді да-
уысты дикторлар қызмет істегені, ондағы ардагерлер қолтаң-
басы сайрап жатыр. Ендеше, біз де уақыт талабына сай бү гін-
гі бағытта ұлттың рухына жақын жұмыстар істегіміз келеді. 
Кейінгі кезде дүниеге келген ең үлкен жобамыз – «Менің Қа-
зақстаным» бағдарламасының аясында «Атамекен аспаны» 
атты радиофестиваль өткізіп жатырмыз. Оның мақсаты – бір 
облыс аймағының экономикасы, руханияты, мәдениеті, әлеу-
меттік саласы, тарихи шежіресі жайлы материалдар топтама-
сын дайындау. Ол екі сағаттан аптасына алты сағат жүреді. 
Қазақ радиосының Маңғыстау, Жамбыл, Қызылорда, Алматы 
облыстарындағы күндері салтанатты жағдайда өтті. Сол фе-
стиваль барысында Қазақ радиосының халыққа қаншалықты 
қастерлі, қаншалықты киелі екеніне куә болып қайттық. Біз 
бұл жобаны жалғастыра береміз.
Радио – кез келген қазақтың кішкене баласынан қария-

91
сына дейін шығатын мінбері. Сондықтан бізде 120-ның үстін-
де хабар болса, оның 60-қа жуығы төрт-бес айдың көлемінде 
жаңадан ашылып отыр. Таңертеңгі «Жаңа күн», экологиялық 
«Бозқараған», оралмандарға арналған «Көзайым», жастардың 
ашық пікірталасын қамтитын 45 минөттік «Аламан» клу-
бы, әсіресе Жастар редакциясы дайындаған халықаралық 
«Балдәурен» радиофестивалін қоғамдағы үлкен мәдени оқиға 
деп санаймын. Себебі фестиваль аясындағы бір ай көлемінде Ре-
сей, Қытай, Моңғолия елдерінен 40-қа жуық тапсырыс алдық. 
Мұндағы мақсатымыз – жастардың өнерге деген талғамын 
тәрбиелеу, сондай-ақ ұлттық музыкалық саясатты ұстану. 
Музыкалық бөлімді басқаруға белгілі сазгер, танымал өнер иесі 
Бейбіт Оралұлы келді. Өйткені, «шөп те өлең, шөңге де өлең» 
демекші, эфирге әулекі, жеңіл дүниелер көптеп шығып кетті. 
Қазақ радиосының директоры Жүрсін Ерман жетекшілік 
ететін, құрамында Тұманбай Молдағалиев, Бибігүл Төлегенова, 
Роза Рымбаева, Қайрат Байбосынов, т.б. жиырма шақты қазақ 
өнерінің қаймақтарынан құралған талғамға сай Көркемдік 
кеңес құрылды. Ол ай сайын отырыстарын өткізіп, әндерді 
қабылдайды. Оның сыртында экономикалық, заңнамалық 
тақырыптарға, қоғамдағы біршама мәселелерді қамтитындай 
хабарлар жобасын да жасадық. Қазақ радиосы 101 ҒМ арна-
сымен тәулігіне 24 сағат хабар таратса, «Шалқар» радиосы 
18 сағат, жалпы қосындысы 42 сағат бойы эфирде халыққа 
қызмет көрсетеміз. Ендеше, мұның бәрі маңдай термен, үлкен 
ізденіспен келетін дүниелер. Осы мақсаттарды жүзеге асыру-
да кейінгі уақытта қазақ журналистикасында аты жұртқа та-
нымал көп жастарды қызметке қабылдадық. Соған қуанамыз. 
Бір ескерері, басшылық өзгеріп, жұмысқа кіріскенде 20-ның 
үстінде жұмыс орындары бос тұрды. Міне, сол 10-15 күннің 
ішінде бір орынға 10 адамнан сұрыпталып, ең талантты жастар 
қабылданды.
– Сол жастарыңыздың аяқ алысы қалай? Қандай жаңа-
лықтар әкелді?..
– Беталысы жаман емес. Мысалы, «Балдәурен» радиофес-
тивалін жүргізуге Нұрсәуле Мамытхан деген жас журналист 

92
соншама ыждағатпен кірісті. Жастар редакциясының бас-
шылығына белгілі қаламгер Құлтөлеу Мұқаш, руханият са-
ласына танымал сыншы Амангелді Кеңшілікұлы, музыкалық 
редакцияға ҚазҰУ-да радиожурналистикадан кандидаттық 
диссертация қорғаған Жидегүл Әбдіжәділқызы, Бақберген Та-
былдиев, Бейбіт Сарыбай, Элеонора Яхия, Роза Әлқожа, тағы 
басқа ертеңгі күні радиожурналистикаға, қазақ қоғамына бір 
ауыз сөз, өзіндік пікір айта алатын жастар легі келді. Міне, 
біздер осы құрамда әлі де болса хабарларымызды жақсарта 
түсіп, тәуелсіздіктің осы тұсында Қазақ радиосының үнін 
жарқынырақ, сенімдірек шығарсақ дейміз.
– Қазақша радио хабарларыңыз жалпы бағдарламаның 
қан ша пайызына ие?
– Бүгінгі күнгі туған тіліміздегі хабарлар дені 85 пайызға 
жуық. «Достық» айдарымен татар, ұйғыр, неміс тіліндегі дәс-
түрлі бағдарламаларды да дайындаймыз. 
– Бүгінде жалпы Еуропада, басқа елдерде радиодағы ті-
келей эфирді халықпен арақатынасты күшейтудің үлкен 
мүмкіндік көзі деп санайды. Өйткені оған кішкене баладан 
қарттарға дейін қатыса алады. Бізде де солай. Осы бағытта 
қандай жаңалықтарыңыз бар?
– Бұған байланысты бірнеше тікелей эфир аштық. Оның 
сағаттары да аз емес. Тікелей эфирдің өзіндік қиындықтары 
болатындықтан, оны соншалықты көбейтеміз деп айта ал-
маймыз. Мәселен, сіз бір тақырыпты діттеп тікелей эфир-
ге шықсаңыз, тындаушылар түрлі арзанқол сауалдар, бол-
маса саясатқа қатысты сауалдар қойып, басқа мәселелерді 
қаузап кетеді. Ал таңертең адам ұйқысынан оянғанда, сағат 
7-9 аралығында берілетін тікелей эфир – «Жаңа күн» бағдар-
ламасы көптеген жағымды жаңа нәрселер әкелді. Ана жолы 
«Таңғы қоңырау» деген жаңа айдарымызда Тоқтар Әубәкіров 
ағамыздың туған күнінде тікелей эфирден үйіне телефон ша-
лып, Қазақ радиосының миллиондаған тыңдармандары атынан 
мерейтойымен құттықтадық. Ғарышкер ағамыз соншалықты 
разы болды, ол тыңдаушылардың да көңіл күйіне әсер етті. 
Жақында радиоға Жұмат Шаниннің немересі Райхан келіп, 

93
керемет қызықты әңгімелер айтты. Өткенде Жүсіпбек Ай-
мауытов ағамыздың баласы келіпті. Іле-шала «Ұлылардың 
ұрпағы» деген айдар ашып, ол кісіні де сөйлеттік. «Сіз қайда 
жүрсіз?», «Таңғы тілек», сондай-ақ құттықтаулар беріп жата-
мыз. Міне, осындай түрлі бағытта ізденістер жасап жатырмыз. 
Жастардың түнгі толқында тікелей эфирдегі бағдарламалары 
бар. Сонда күніне 2,5-3 сағатқа жуық тікелей эфир хабарлары 
өтеді екен. Ол аздық етпейді. Әрине, тікелей эфирді жүргізуде 
журналистік тәжірибе, кәсіби біліктілік керек-ақ.
– Ғалым, біздің жас кезімізде оқыған хабарларын құлаққа 
жағымды, әуезді дауыстарымен түрлендіріп жіберетін Әнуар-
бек аға Байжанбаев, Сауық Жақанова апамызға қызыға-
тынымыз соншалықты, сол кісілерді өмірде көруді армандай-
тын едік. Дауыстың сиқыры бар деген рас шығар...
– Әрине. Мәселен, сол кездегі Қазақ радиосын кім бас қарып 
отырғаны ешкімнің есінде қалмауы мүмкін, бірақ Әнуар бек 
ағаның, Сауық апамыздың есте қалары хақ. Біздер диктор-
лардың конкурсын өткізіп, даусы әуезді, үні жағымды коммен-
таторларды тәрбиелеп жатырмыз. Сауық сияқты апаларымыз 
бастаған ардагерлеріміз дикторлармен қатар, эфирге шығатын 
жүргізуші-редакторларға үш айлық курстың бірінші кезеңін 
өткізді. Нәтижесі көңіл қуантады.
– Ал жетпей жатқан, кемшін түсіп жатқан жерлеріміз де-
генге не айтар едіңіз?
– Әрине, жетпей жатқан жақтарымыз баршылық. Бұрын-
ғы хабарлармен қоса, эфирге жаңадан дайындалып жат-
қан жобалардың бәрін айдарынан жел ескен, болмаса бәрі 
керемет хабарлар деуге болмас. Әлі күнге үйренетін, жаса-
луы керек дүниелер баршылық. Мәселен, жалпы қоғамдағы 
құн 
дылықтарды көрсететін, болмаса үлкен проблемалық 
мәселелер көтеретін бағдарламалар дайындасақ дейміз. Өт-
кенде Баянауылдағы Ұлттық парктің мәселесін көтерсек, 
бұл жолы Аралды көрсетсек деген ойдамыз. Жақында біздің 
му зыкалық редакция Ахмет Жұбановтың тартқан күйлерін 
тауып әкелді. Ол да ізденіс. Қазір «Қазақстан өнімі» атты 
жаңа жоба жасау үстіндеміз. Ол өндіріс ошақтарының, кәсіп-

94
орындардың жай-күйін жан-жақты айтар хабар болмақ. Сон-
дай-ақ, «Астана» студиясы да түрлі тартымды дүниелермен 
шығып тұрады. Олар жақын күндері күніне сағат 9 бен 10-ның 
аралығында «Мен – қазақпын!» деген бағдарлама ұсынбақ. 
Радио тыңдарманын талғамайды. Ол – бүлдіршіннен бастап 
қарияға дейінгі, болмаса ауылдағы қарапайым еңбек адамы-
нан бастап қоғам қайраткеріне дейінгі аралықты қамтитын 
аудитория. Сондықтан әркімге керекті хабарлар дайындап, 
сол бағытта ізденісті жұмыс атқарсақ, онда біздің алға қойған 
мақсаттарымыздың орындалғаны.
– Бала кезімізде, шалғай ауылда тұрсақ та, әр үйде кіш-
кене радио сайрап тұрушы еді. Қазіргі жағдай қалай? Мұны 
ай 
тып отырғаным, дәл бүгін ондай үрдіс байқалмайтын 
секілді.
– Рас, баяғыдай емес, радиожелінің жетер жері кеміген. 
Көптеген облыстарда радио нүктелері істен шығып тұр. Біз 
осы бағытта ықпал етуге жұмыс жүргізудеміз. Ол негізінен 
«Қазтелекомның» жұмысы көрінеді. Оны анықтап, зерттеп жа-
тырмыз, соншама қымбат дүние де емес екен. Тиісті жерлерге 
хат жазылып жатыр. Сәтін салса, біраз өзгерістер болып қалар.
– Әңгімеңізге рахмет! Қазақ радиосының ұжымына ізде-
ніс, шығармашылық табыс тілеймін!
 Әңгімелескен
Гүлзейнеп СӘДІРҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»

95
«ТОҚЫРАУ ТОҚМЕЙІЛСУДЕН БАСТАЛАДЫ»
Әлемдік өркениет кеңістігіне иек артқан елдің тыныс-тір-
шілігін оның жаңа заманғы ақпараттық құралдарының да му 
деңгейі арқылы да біле беруге болатын сияқты. Біздің таны-
мал қаламгер, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лау-
реаты Ғалым Жайлыбаймен өткен сұхбатымыз да, негізінен, 
осы бағытта сабақтасты.
– Ғалеке, қазіргі қазақ баспасөзінің жағдайын қалай баға-
лар едіңіз?
– Бұл өзі күрделі сұрақ қой. Кейінгі он шақты жыл айнала-
сында ұлттық ақпарат айдынының технологиялық жағынан 
адам танымастай дамығаны белгілі. Содан ба, әлде заманның 
күрт өзгеруіне байланысты ма, бертінде елдің бүкіл өткен 
жолын мансұқ еткендей, төл тарихқа топырақ шашқандай 
әдетке де бой алдырып қалатынымыз жасырын емес. Ал ақи-
қатқа жүгінсек, баяғы кеңестік дәуірдегі жетпіс жылды 
қаншалықты тоталитарлық жүйе кезеңі дегенімізбен, сол 
кездегі саусақпен санарлықтай ғана қазақ басылымдарының 
өзі ұлт ұйытқысы ретінде үлкен міндеттер атқарғандай кө-
рінеді. Осындайда Мұхтар Мағауиннің «Қазақстан Жазушы-
лар одағы кеңестік дәуірде ұлттық партия міндетін атқарды» 
деген сөзі еске түседі. Расында да, сол тұстардағы «Қазақ 
әдебиеті», «Жұлдыз» сияқты басылымдарды парақтап отыр-
саңыз, осылардың халықтың жан дүниесін, сонау белгілі жүйе-
ге деген көзқарасын, тіпті ішкі қарсылықтарын түрлі форма-
мен көрсете алғанына көз жеткізер едіңіз. Әрине, бұл ретте 
«тоқырау заманы» аталған әлгі керітартпалау кезеңді аңсау ту-
ралы ой тумас. Я болмаса ғасырға жуық уақыт салтанат құрған 
коммунистік идеологияны ақтауға ниеттенбейтініміз де өз-
өзінен түсінікті ғой. Бұл ретте сөз көркем әдебиетте, яки жур-

96
налистикада болсын, кезінде халыққа қалтқысыз қызмет еткен 
сол баяғы дәстүрлі басылымдар өрісінің тым тарылып кеткені 
жөнінде қозғалып отыр. Бұған керісінше, қаптаған көше басы-
лымдары немесе «саржағал» газет-журналдар «дәурені» жүріп 
тұр. Ондағы халықтың табиғатына қарсы, жалпы ұлттың па-
расат-пайымын, елдік бітім-болмысты бұзатындай түрлі пор-
нография, атыс-шабыс насихатталатын дүниелерден аяқ алып 
жүре алмайтын халге жеттік. Жұмысқа келе жатсаң да, ав-
тобус, пойызбен жолға шықсаң да көретінің – сол! Міне, осы 
келеңсіздік, әсіресе, сәулелі көкжиектерге енді ғана көз тіккен 
біздей балғын елдің жас ұрпағының санасын улай түсе ме деген 
қауіп билейді кейде.
– Бұл енді мемлекеттік деңгейде реттелуге тиісті ша-
руа шығар.
– Иә, мұны кәдімгідей Баспасөз туралы заң аясында тәртіпке 
келтірмесе болмайды. Және бұл бәлен уақыт күтетін де нәрсе 
емес деп ойлаймын.
Өкініштісі, пайда түсіруден өзгені мақсат тұтпайтын сол 
жеңіл басылымдарды былай қойып, халықтың мұң-мұқтажына 
қарайласады дейтін байсалды баспасөздің өзінде биік елдік 
мұраттардан гөрі белгілі бір жеке адамдардың бас пайдасы 
төңірегіндегі айтыс-тартыстар бой көрсетіп жатады. Ұлттың 
ұйысуына ықпал етуге немесе халықтың кемел келешегі жо-
лында қызмет етуге ұмтылады дейтін газет-журнал беттерінде 
түрлі кәсіби журналистік жанрдағы дүниелердің тым аздау бо-
луы да көңіл қуантатын нәрсе емес. 
Дегенмен, бертіндегі азғантай болса да кәдімгі шындықтың 
шырайын кіргізіп айта алатындай, өткен тарихымызды, ар-
ғы-бергімізді қозғайтындай толғамды, проблемалық ірі мә-
се лелерді көтеретін дүниелерді көргенде қуанып, арқаң ке-
ңіп, қанаттана түскендей күйге бөленесің. Қазақтың жаны-
на, табиғатына жақын нәрселерге тұшынбағанда қайтесің, 
расында?! Сондайда биік елдік мұраттарға бағытталған та-
қырыптар аясын мейлінше кеңейте беру туралы толғанасың. 
Мәселен, мені экология мәселесі жиі мазалайды. Кейде Батыс 
мемлекеттерінде шығатын немесе Жапон елінде жарық көрген 

97
журналдардағы біздің ел экологиясына қатысты кейбір зерт-
теу мақалаларға қарап отырып, тамсанбасқа лаж қалмайды. Ал 
«2030» деген үлкен бағдарламамызды құрып алып, дамыған 
елу елдің қатарына кіреміз деп отырған біздің өзіміз болсақ, 
туған жеріміздің экологиялық ахуалын сонау 1989 жыл-
дан бері өз дәрежесінде зерттеп көрмеген де екенбіз! Белгілі 
аймақтарымыздағы радиация деңгейі әлі де анықталмапты. 
Сонау бір жылдары осы тұрғыда өзімнің де дабыл көтеріп, 
«Кіші Чернобыль» деп мақала жазғаным бар еді. Сонда анық-
тағанымдай, тоқсаныншы жылдардың басында Қараған 
ды 
облысындағы Ақжал, Ақшатау сияқты кеніштердің радиа-
ция көлемі күллі әлемді шулатқан Чернобыльдікінен екі есе-
дей көп болып шыққан. Одан бергі жерде бірнеше рет орыстың 
зымырантасығыштары біздің сол далаға құлады. Соның салда-
рынан ондағы шөптің, аңдардың бірнеше түрі жойылып кетті. 
Оған қоса адамдардың жан дүниесінде түрлі өзгерістер пайда 
болды. Мұндағы айтпағым, Табиғат-ана деп жатамыз, мәселен, 
осының бір-біріне тығыз байланысына бағытталған кәдімгі 
терең журналистік зерттеу жасап, ұлттың үлкен болаша-
ғына пайдасы тиетіндей ауқымды дүниелерге ден қойсақ де-
ген тілегім бар. Марк Твен «Журналист – жеткілікті болма-
са да, дүниедегінің бәрін білетін адам» депті. Біздің кейбір 
журналистеріміз болса көп жағдайда үстірт, бірыңғай сарынға 
түсіп кетіп жатады. Мысалы, көшеде тәнін саудалап тұрған 
қазақ қызы туралы жазатын болса, сол тақырыптың жан ауыр-
татын қатпар-қатпар әлеуметтік астарларына үңіліп жатпас-
тан, «Ешқашан біздің тарихымызда болмаған, ұлтымызға 
мүлде жат жезөкшелік, зинақорлық деген бұл пәле қайдан 
келді? Бұл не сұмдық?!» дегендей, күңіренумен немесе елге 
ақыл айтумен шектеледі де қояды. 
Әрине, бұл бір қарағанда дұрыс та ғой. Дегенмен, қалам ұс-
таған әрбір журналист, мейлі, жазушы болсын, ұлт тағдырына 
қатысты кез келген құбылыстың түп-тамырын шұқшия зерт-
теп, оны үлкен мәселе қылып көтеріп, белгілі іске зор біліммен, 
жан шырылдата тебіренер ыстық жүрекпен, қысқасы, үлкен 
дайындықпен келуі керек сияқты. Сондай-ақ, «өтпелі кезең-
нің қиындықтары» дегендей тіркеске де әлі жүгініп келеміз. 
7-267

98
Сол «өтпелі кезең» енді қаншаға созылмақшы? Меніңше, етек-
жеңімізді жинап, халықтың кемел келешегіне бастайтын нақ-
ты міндеттерге бел шеше кірісетін кезеңге баяғыда-ақ жеткен 
сияқтымыз.
– «Жаһандану» дегенді де «әне келеді, міне келеді» деп екі 
сөзіміздің біріне қосамыз. Сол өзі баяғыда кіріп алған жоқ па 
ара мызға?
– Кіргенде қандай! Ол «мырзаңыз» да әлдеқашаннан-ақ 
тай 
раңдап төрімізде жүр. Сондықтан да шығар, көпшілік 
жаста рымыз өмір салтының қай жағынан болсын Батыс тірші-
лігіне мүлде бейімделіп алған. Қазақ ешқашан орыс, фран-
цуз, ағылшын немесе неміс бола алмайды дегенімізбен де, 
жаһандану ықпалымен ұлттың кейбір қасиеттері жоғалып 
кету қаупі бұрынғыдан да күшейе түскендей.
– Мәселен, басқасын былай қоя тұрып, осы журналисти ка 
жағынан да өзімізге тән бояу-реңкімізді жоғалта бастаған 
жоқпыз ба? Айталық, қазақ аудиториясы бөлек. Біз ақын-
жанды, әсершілдеу халықпыз. Ойдың бейнелі, образды жеткі-
зілуін ұнатамыз. Айтысқа, ән-жырға құмар елміз. Ал ақпарат 
тілі саналатын тақ-тұқ телеграфтық тәсілдің өзі-ақ азайт-
пай ма қазақ оқырманын?
– Сөзіңнің жаны бар. Жиырмасыншы ғасырдың соңына 
қарай ұлттық журналистика баяғы кеңес дәуіріндегіше сөз са-
пыру әдетінен арыла бастап еді. Оны жақсылық дегенімізбен, 
қазақтың қазақтығы оның жан-жүрегінің, сезімінің ерекше-
лігінде. Болмысы мен табиғатының айрықшалығында. Әлемді 
қабылдаудағы өзгешелігінде. Олай болса, қазақ тілінде қа-
лам тербейтін әрбір журналист ұлттық аудиторияның сондай 
қасиеттерін жіті ескеріп, әрдайым оның «өз тілінде» сөйлеуді 
үйренуі шарт. Әйтпесе осы бір кейінгі кезеңдерде, расын-
да да, тілдің де шұрайы кетіп, қасаңданып, жасандылыққа 
ұрынып кеткендей көрінеді. Ал журналистің кез келген 
жайт ты қазақтың жанына, жүрегіне кестелі, бейнелі жеткізе 
білуі – үлкен өнер. Қозғалып отырған нәрсе мейлі адам неме-
се заман туралы болсын, барлық жағдайлардың бәрін жан-
жақты ескеріп, істің тереңіне бойлауға ұмтылу керек. Жалпы, 

99
ақпарат айдынында ма, өмірдің өзге саласында ма, болмысқа 
біткен қасиеттеріміз жойылып кете берсе не болғаны? Енде-
ше, қаламгерлердің сөз саптау мәселесі тіптен де жеңіл-желпі 
қарай салатын нәрсе емес. Дегенмен, ақпараттың да өз тілі бар. 
Журналистиканы көркем әдебиетпен шатыстырмаған жөн. 
Бұл «ақпарат тілі сылдыр су болсын» деген де сөз емес, әрине...
– Қалай дегенмен, қазіргі жұрт оқуды азайтты. Кітап, 
газет-журналдың орнын электронды ақпарат құралдарының 
басып бара жатқаны белгілі. Келешекте баспасөз жойылып 
кетпей ме деген ой тумай ма осындайда?
– Бұған келісуге де болады. Өзі кейде қарап отырып, «осынау 
қазақ деген ғажайып халықтың тіл шұрайы бұзылмай, елдік 
қасиеттері жарасып, ең бір қаймақтай ұйып отырған соңғы 
кезеңдерін көріп қалған қырық пен елудің арасындағы мына 
біздің буын ба екен?» деп те ойлап қоясың. Себебі кейінгі жас 
толқынның қалыптасу кезеңі мынау аумалы-төкпелі нарық за-
манына, «жабайы капитализм» дәуіріне тұспа-тұс келіп қалды 
да, бұлар көптеген қасиеттерімізден сусындай алмай, талай 
ұлттық құндылықтарымызды шын мәнінде көре алмай қал-
ған сияқтанады. 
Мен бұл жерде құндылықтар деп әсіресе сонау 1970 жыл-
дардың аяғы мен 1980 жылдардың ортасына дейін айран-
дай ұйып отырған әрбір қазақ ауылын айтып отырмын. Сол 
кездегі ақсақал – ақсақал, бәйбіше – бәйбіше, аға – аға, іні – 
іні болғандай көрінеді маған. Оларға ешқандай есепсіз бірінің 
қуанышына бірі қуану, ауылға түскен кішкентай қайғыны да 
бірлесе көтеру мінезі тән еді. Тіпті, сол тұстарда руға, жүзге 
бөліну секілді әдеттер де жоқ болатын. 
Есіме түседі, баяғыда біздің ауылда Алматы зооветеринар-
лық институтында оқитын жалғыз бала болды. Ол каникулға 
келген кезде күллі ауыл майы мен құртын соның аузына тоса-
тын. Кемпір-шал «пәленшенің баласы Алматыда оқып жатыр» 
деп пенсиясынан да қарайласуға даяр тұратын. Өйткені ол – 
ауыл мақтанышы ғой! Міне, ондай қасиет азайған қазір ауыл-
да. Сөйтіп, компьютер дәуірі деген тез аралап кетті де, кейінгі 
жастар, шынында да, сол электронды ақпарат құралдарының 

100
ішінде туғандай әсер қалдырады. Бұлар солайша бұлбұлдың 
үнін, тұлпардың дүбірін естімей, жусанның иісін білмей, киіз 
үй көрмей қалғандықтан ба, біртүрлі тасбауырлау болып кет-
кендей көрінеді. 
Әрине, мұны жаңа заманды жазғыру тұрғысында айтып 
отырған жоқпын. Сөйте тұра ұлттық қасиеттерден ажыраудың 
үлкен кемшілік екені де айдан анық. Мысалы, өз басым көркем 
әдебиетпен, өзіміздің кәдімгі қара өлеңнен, болмаса фоль-
клордан, аңыз-дастандарымыздан сусындап өспеген жастың 
ертеңдері керемет бір қаламгер ретінде қалыптасып кететіні-
не сенбеймін. Поэзия, проза жанрындағы классиктеріміз дің 
ең бек терінен нәр алмай, ұлттың өмірін, халық жүрегінің 
лүпі 
лін сезінбеген қаламгерлерді де қарық қылады деп 
ойламай мын. Қазір эфирлеріміз бен баспасөз бетінде көрініс 
беріп жататын сөз қолданудағы салдыр-салақтық та сондай 
кемшіліктерден туындайды. Түрлі жаргондарды, диалект сөз-
дерді орынсыз қолданатын кейбір жас тілшілерді неге жөн ге 
салмайсыңдар деп хабарласып жататын ұлтжанды аға-апа-
ларымыздың жан-жүрегін түсінуге болады.
– Осы ретте сөз бостандығы деген жайтқа тоқтала кет-
сек. Ол өзі бар ма бізде?
– Сөз бостандығы бар, әрине. Бірақ сөз бостандығы, де-
мократия деген, менің ұғымымда, аузына келгенді айтып, 
біреуді күстаналау емес. Оның да шегі, орны болады. Біреудің 
балағына жармасып, біреуді жағадан алып, ата-тегін түгендеп, 
болмаса жазған дүниесін түкке тұрмайтындай етіп тастау деген 
зиялылықтың белгісі емес. Көзіқарақты оқырман жақсы біледі, 
мысалы, жалғыз Мұхтар Мағауиннің төңірегінде не айтыл-
мады? Ал шырылдап жүріп қазақтың тарихын, ұлттың ауыз 
әдебиетін бәлен ғасырға шегеріп берген осындай көзі тірі клас-
сик жазушыларымызға кез келген шала сауатты журналистің 
«өнеге үйретуге» моральдық құқы бар деп ойламаймын. Бол-
маса, адамзаттық деңгейдегі үлкен тұлға Олжас Сүлейменовке 
де қарабайыр қаламгерлердің соқтыға беруі орынды іс емес. 
2001 жылы Түрік мемлекетінде өткен «Құмқапа» жыр 
фестиваліне қатысқаным еске түседі. Сонда түріктің Қаракөзі, 

101
әзірбайжанның Анары, қырғыздың Шыңғыс Айтматовы бас-
таған ірі жазушылар Олжастың дуалы сөзіне айрандай ұйы-
ғанын көріп, тебіренген едім. Ғасырда бір туатын Олжастай 
тұлғалар көбірек болса, қазақтың маңдайына біткен құт 
емес пе?! Ал сөз бостандығының жөні осы екен деп, осын-
дай аяулыларымыздың жанын жаралап жатсақ, болмаса қи-
сынсыздан-қисынсыз ел ағаларының ісіне килігіп, қастерлі 
мемлекеттік деңгейдегі міндеттерге бөгет болсақ жараса ма?
– Бүгінде «бәсекеге қабілеттілік» деген түсінік пайда бол-
ды. Бұл жағынан қазақ баспасөзінің беталысы қалай деп есеп-
тейсіз?
– Бұл белгілі бір басылымның кәсіби деңгейіне байланыс-
ты нәрсе болар. Егер нақты бір газет немесе журналистік 
дәре жеде жұрттың ойынан шығатын, елдің ертеңіне пайдасы 
тиетін дүниелер жасаса, бәсекеге қабілеттілік деген сол шығар 
деп ойлаймын.
– Қазіргі жас журналистердің кәсіби деңгейі деген мәсе-
леге қалай қарайсыз?
– Әлгінде бұл мәселеге аздап соқтық-ау деймін. Жалпы 
алғанда, жас қаламгерлердің кәсіби деңгейін нашар деуге бол-
майды. Себебі мына бізге, біздің алдымыздағы ағаларымызға 
қарағанда, олар алатын ақпарат көздері ондаған, жүздеген 
есе көбейіп кетті. Кез келген тақырыпты компьютерден суы-
рып алады да бұрқыратып жаза береді. Ал белгілі ақпаратты 
қорытып, керегінше шеберлікпен іске жарату – басқа мәселе.
Одан соң журналистика бухгалтерияның немесе құрылыс-
шының жұмысы емес. Бұл – күнде-күнде, сәт сайын, сағат са-
йын ізденіп, үйреніп, оқуды талап ететін аса қиын да қастерлі 
мамандық. Және өте қызықты да кәсіп болуы керек. Олай 
дейтінім, байқауымша, кейінде журналистика саласына өзге 
жоғары оқу орындарын тәмамдаған жастар легі көптеп тар-
тыла бастағандай. Әйтсе де, кәсіби шеберлікті игеру жағынан 
белгілі деңгейге жеткен жастардың тоқмейілсімегені дұрыс. 
Тоқырау сондайдан басталады.
– Жас мемлекетте жалғыз журналист мамандар ғана 
емес, өзге де көптеген мамандық иелерінің кәсіби шеберлігі 

102
жағынан тоқырауы ел болып діттеген Ұлттық мүдде 
мәселесін де тежемей ме?
– Иә, дұрыс айтасың. Біздің әрқайсысымыздың алды мыз-
да әрдайым сол ұлы Ұлттық мүдде мәселесі тұрады.
Маған Есенбай Дүйсенбаев деген белгілі ақын ағамыз ке-
ліп кетті. Сұлтанмахмұт Торайғыров туралы мақала жазғанын 
айтқан. «Мен Сұлтанмахмұтты енді түсіндім. Ол тура бүгін гі 
күннің ақыны екен. Қалаға бейберекет көшкен қазақтың түбі 
жұмыссыздыққа ұрынатынын, нарықтық қатынастар тура 
біздегідей халге түсіретінін, орысша көп оқығандардың ішінен 
космополиттер шығатынын – бәрін-бәрін қолмен қойғандай 
жазыпты. Жастайынан-ақ елдің кемел келешегін көксепті» 
дейді.
Сұлтанмахмұт та, Алаш көсемдері болсын, ұлтымыздың 
арғы-бергідегі барлық зиялылар ұстанған негізгі әңгімеміз де 
оған соқпай кете алмайды. Жаңа сөз басында айтып кеттім, 
біз ешқашан басқа ұлт бола алмаймыз. Сондықтан анда-мұнда 
былқылдап, еліктеу-солықтауды доғарып, барлық біліміміз 
бен өмірлік тәжірибемізді өз еліміздің жарқын болашағы жо-
лына жұмылдыруымыз қажет. Бір өкінішті жайт, кез келген 
мінберден, жай тойлардан бастап анау Парламент мінберіне 
дейін, тіпті Елбасының алдында өтетін үлкен жиындарда тек 
Ана тілі мәртебесін көтеру қажет деп шырылдаған Мұхтар Ша-
ханов ағамызды да көзі ашықсымақ біреулер күстаналап жа-
тады.
Сонда немене, қазақтың тілі тек Мұхтар Шахановқа ғана 
керек нәрсе ме? Оның ұлт патриоты ретіндегі жан дауысын 
ұғатын кез жеткен шығар. Демек, қазақ журналистикасын-
да да бұл күні ең бірінші орынға шығатын мәселе Ұлттық 
мүдде болуға тиіс. Расын айтқанда, біз әлі де толықтай еңсе 
түзеп кеттік деп айта алмаймыз ғой. Тәуелсіздігіміздің өзін 
Құдайдың сыйы деп қабылдау керек. Ол анау ақтабан шұ-
бырынды, алқакөл сұламадан бастап, кешегі Желтоқсанға 
дейінгі аралықта ғасырлар бойы небір зұлматтарды бастан 
кешірген ата-бабаларымыздың арман-тілегі, боздақтардың 
төгілген қаны мен көз жасы арқылы келген нәрсе ғой. Енді 

103
осы Тәуелсіздікті түндігі мен желбауы желпілдеп тұрған 
жапандағы жалғыз үйше қалдырмай, ақ киізімізді өзіміз ба-
сып, уық-шаңырағымызды өзіміз жасап, бәрін дұрыстап, үл-
кен бір қасиетті Ақ ордаға айналуымыз керек. Сол секілді оның 
ішіне небір сұқтанған көздер, болмаса жымысқы ойлар кірмеуі 
керек. Осы жағдайлардың бәрін елге жеткізу бүгінгі, әсіресе, 
қазақтілді журналистиканың үлесіндегі нәрсе.
Журналистің кез келген нәрсеге жаны ауруы тиіс. Тастанды 
балаға ұқсап, берекесі кеткен ауылға, жойылып бара жатқан 
ұлттық қасиеттерімізге, тілімізге, ділімізге, басқа да көптеген 
түйткілді жайттарға ең алдымен тікелей журналистер арала-
суы қажет. Мысалы, бала сату деген қазақта болған ба? Біздің 
халық – небір аласапыран замандарда бірінің баласын бірі 
емізіп, өмірдің көш-керуеніне тырмыса ілесіп, осы уақытқа 
жеткен халық. Енді жаһандану деген «жалмауыз» сондай басқа 
ешбір халықта жоқ қасиеттерімізге нұқсан келтірмеуге тиісті. 
Ұлттық мінез-құлқымызды көз қарашығындай сақтауымыз 
керек. Бұл бағытта қаламгер ағайындарға жүктелетін міндет 
те салмақты болмақ.
 
Әңгімелескен Құлтөлеу МҰҚАШ.
«Журналист» газеті,
2007 жыл

104

жүктеу/скачать 1,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: