Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

163

ақын идеясының бастысы – оқу-білімге қолын мезгілінде созу 

(«дөп сермеу»). Екінші мысалда негізгі ой иесі – елерме (адам), 

оған назар аудару үшін ақын осы сөзді ішкі ұйқасқа жегіп тұр. 

Абай мұндай сәттерде екі қоянды бірден атады: алдымен, өлең 

жолдарына дыбыс үнділігін беріп, эмоциялық әсерін күшейтсе, 

екіншіден, ондағы айтпақ ойларына назар аудартып, олардың 

экспрессиялық бояуын қалыңдатады. 

Ішкі  ұйқастың  екінші  түріне  –  бір  тармақ  бойындағы 

сөздердің  өзара  ұйқасуы  жатады.  Мысалы:  бейнет  көрмей, 

дәулет жоқ... Аппақ ет, қып-қызыл бет, жап-жалаңаш... Қолдан 

беріп, қор болып, ала алмай жүр... Ішкі ұйқастың бұл түрі де 

Абайда  аз  кездеспейді.  Мұнда  көбінесе  сөйлемнің  бірыңғай 

мүшелері  ұйқасып  келеді.  Бірыңғай  мүшелерді  ұйқастыруда 

ақын грамматикалық тұлғалардың біркелкілігін де пайдалана-

ды. Мысалы: Қажымас, қайта айнымас, қайран тату... Сабыр-

сыз, арсыз, еріншек... Қалың елім, қазағым, қайран жұртым... 

Қартайдық,  қайғы  ойладық,  ұлғайды  арман...  Ерте  ояндым, 

ойландым, жете алмадым... Өзі ермей, ерік бермей, жұрт қор 

етті...

Бірыңғай  параллель  кұрылымдардың  (көбінесе  фразеоло-

гизм болып келетін тіркестердің) ішкі ұйқасқа жұмсалуы кейде 

өлең техникасына қатысты болады, яғни сол өлеңді өлшем не-

месе ұйқас үдесінен шығару мақсатымен бірыңғай мүшелерді 

екіге бөліп жібереді. Мысалы, Қаны қара бір жанмын, жаны 

жара – деген өлең жолының әдеттегі (прозадағы) кұрылысы 

қаны қара, жаны жара бір жанмын болуы керек, бірақ 11 буын-

ды 4 + 3+4 бунақты өлшеммен келген өлең тармағы үшін қаны 

қара,  жаны  жара  деген  төрт  буынды  бунақтар  1-және  3-бо-

лып орналасуы керек. Өлең құрылымының бұл жүйесі Абай-

да едәуір көп кездеседі: Сыртқа пысық келеді, көзге сынық... 

Арын  сатқан  мал  үшін  антұрғанның  Айтқан  сөзі  құрысын, 

шыққан  үні...  Онда  оны  алдайды,  мұнда  мұны...  Ездің  басы 

қаңғырсын, ердің көңлі... Біреу астық алады, біреу маржан... 

Күндіз күлкің бұзылды, түнде ұйқың... Бір күн тыртың етеді, 

бір күн бұртың... Байда мейір, жалшыда бейіл де жоқ...

Көбінесе  ұйқасты  параллельдер  болып  келетін  бірыңғай 

мүшелерді  араларына  сөз  салып,  олардың  орналасу  тәртібін 

164

бұзған сәттерде, ішкі ұйқастың тек әуендік қызметі көзделмейді, 

ең алдымен мұндайда екіге бөлінген бірыңғай мүшелер дауыс 

ырғағы  жағынан  оқшауланып,  өздеріне  оқырман  (тындаушы) 

назарын  аудартады.  Мысалы,  қаны  қара  бір  жанмын,  жаны 

жара  дегенде  ақынның  негізгі  айтпағы  –  әйтеуір  «бір  жан» 

екендігі емес, «қаны қара, жаны жара» екендігі. Мұнда ұйқасқа 

алынған жаны жара сөздеріне логикалық екпін түсіп тұр, ал 

ол  екпінді  үндесіп,  үйлесіп  келетін  қаны  қара  деген  парал-

лель сыңарының ішкі ұйқас құрап, бір тармақта айтылуы тіпті 

күшейте түседі.

Әрине,  ұйқасты  бірыңғай  мүшелер  болып  келетін  парал- 

лельдерді қатар келтірген тармақтар да аз емес, олар да ішкі 

ұйқас  құбылысын  көрсетеді.  Ішкі  ұйқастың  бұл  аталған  екі 

түрі Абайда көбінесе оның 11 буынды шумақты өлеңдерінде 

жиі  кездеседі.  Көңілсіз  құлақ,  ойға  олақ  деген  сияқты  бірен-

саран 7-8 буынды өлең жолдарынан да ішкі ұйқасты таба ала-

мыз.  Көбінесе  екі  сөзден  құралып,  параллель  фразеологизм-

дер қатарын түзейтін бірыңғай мүшелерді 11 буынды өлеңде 

екіге  бөліп  жіберудің  алғашқы  үлгілерін  Жанақ  ақыннан 

кездестіреміз: Артың ашық болғанмен, алдың тұйық... Бере-

ке  көктен  деген,  жылдан  жылыс...  Күндіз  болса  түстеніп, 

түнде қонақ. Бірақ Жанақта мұндай құрылымды өлең жолдары 

көп емес және бұл параллельдер (бірыңғай мүшелер) ұйқасты 

емес, сондықтан Абайдағыдай ішкі ұйқас құбылысын таныт-

пайды. Бұл ретте Абай – ішкі ұйқастың тілдік жаңа механизмін 

тұңғыш ұсынушы, із кесуші пионер ақын.

Ішкі ұйқастың үшінші түріне тармақаралық, яғни қаттаулы 

ұйқастар (орысша двойная рифмовка) жатады. Олар қатар кел-

ген тармақтарда әрі аяққы ұйқас, әрі тармақ ішіндегі ұйқас бо-

лып келеді. Мысалы, Абайда:

Ғылым таппай мақтанба,

Орын таппай баптанба, –

деген жолдардағы қаттаулы ұйқастарды ғылым таппай ~ орын 

таппай және мақтанба ~ баптанба деген сөздер жасап тұр. 

Ішкі ұйқастың бұл түрі де Абайда аз емес:

Жат айбынар ісі жоқ, 

Жау айдынар күші жоқ... 

165

Адам бол – бай тап... 

Адам бол – мал тап... 

Қызығы кеткен ел бағып,

Қисыны кеткен сөз бағып...

Қаттаулы ұйқастар Абайдың өлшемі, ырғағы, ұйқас суреті 

және  композициялық  құрылымы,  қысқасы,  архитектоникасы 

жағынан қазақ поэзиясында бұрын жоқ жаңа түрде жазылған 

өлеңдерінде жиі қолданылған:

Бетті бастым,

Қатты састым,

Тұра қаштым жалма-жан...

Айтты – көндім,

Алды – бердім...

Үкі тақтық,

Күлкі бақтық

Жоқ немеге сүйініп... 

Сырласа алмай, 

Сөз аша алмай 

Толды қайғы кеудеге... 

Ел де жаман, 

Ер де жаман –

Аңдығаны өз елі... 

Жасы құрбы, 

Жаны тұрғы

Дос па деген кісіні... 

Бейілі шикі, 

Ақылы күйкі

Осы жұрт па тапқаның...

Бұндай құрылым – қаттаулы ұйқастармен келген өлең жол-

дары  «Сегізаяқта»  да  бар.  Мұндағы  ішкі  ұйқасқа  қатысатын 

сөздер дыбыстық жағынан таза ұйқастар емес, морфологиялық 

тұлғалары  жағынан  параллель  болып  танылады.  Мысалы: 

«Өткірдің  жүзі,  Кестенің  бізі»  дегенде  алдыңғы  сөздер  бір-

біріне  дыбысталуы  жағынан  ұйқаспайды,  морфологиялық 

суреті,  яғни  екеуінің  де  ілік  септікте  тұруы  жағынан  үйлес 

келеді.  Қалғандары  да  сондай.  Бұл  өлең  –  Абайдың  компо- 

зициялық,  синтаксистік  және  фоникалық  тұрғыдан  ерекше 

166

құрылған «сегізаяқтарының» біріне жатады. Сегізаяқтың, яғни 

сегіз тармақтың алдыңғы алтауы көбінесе өз ішінен екіге жа-

рылып, синтаксистік әрі мағыналық параллельдер құрайды.

Алыстан сермеп,

Жүректен тербеп

Шымырлап бойға жайылған, –

деген  үш  тармақтың  алдыңғы  екеуі  тұлғалануы  бірдей 

синтаксистік және мағыналық бір параллель болса, төртінші, 

бесінші тармақтар да дәл сондай параллельдер:

Қиуадан шауып, 

Қисынын тауып...

Тағыны жетіп қайырған.

Демек,  6  тармақ  үш-үштен  бөлініп,  тағы  да  параллель 

қатарын түзейді. Ал параллельдер грамматикалық-мағыналық 

ұқсастықтарды  талап  ететіні  мәлім.  Бұл  ұқсастықтың  бір 

түрі  –  дыбыстық  үндестік  болғандықтан,  олар  көбінесе  ішкі 

ұйқастарды дүниеге келтіреді.

Ішкі  ұйқас  құбылысына  кеңірек  қарайтын  болсақ,  оны 

өлеңнің композициялық құрылымымен байланыстыра сөз ету 

керек  болады.  Айталық,  «Ата-анаға  көз  қуаныш»  өлеңін  бұл 

күнде графика жүзінде (жазуда) жеті тармақты өлең етіп беріп 

жүрміз:

Ата-анаға көз қуаныш

Алдына алған еркесі. 

Көкірегіне көп жұбаныш 

Гүлденіп ой өлкесі.

Еркелік кетті,

Ер жетті,

Не бітті?

Соңғы  үш  тармақ  «еркелік  кетті,  [өйткені]  ер  жетті,  [де-

генмен] не бітті?» деген ойды білдіретін – үш шағын компо-

ненттен  құралған  бір  салалас  сөйлем,  ол  компоненттердің 

соңғы  сөздері  ұйқасып  келген,  сондықтан  да  әрқайсысы  бір-

бір  тармақ  болып  жазылып  жүр.  Ал  егер  оларды  бір  тармақ 

ретінде  қабылдасақ,  ол  күнде  кетті,  жетті,  бітті  сөздері 

ішкі  ұйқастарды  құрайтын  тұлғалар  болып  шығады.  Алты 

шумақтан тұратын бұл өлеңнің өзге шумақтары да дәл осын-

167

дай: ең соңғы үш жолы (тармағы) ішкі ұйқасты құрылымдар: 

жасында өтті ~ дәме етті ~ босқа өтті; үміті қайда ~ соны 

ойла ~ абайла т. т.

Дәл  осындай  қалыптағы  ішкі  ұйқастарды  «Тайға  міндік» 

өлеңінен  де  табамыз.  Сөйтіп,  ішкі  ұйқастарды  Абайдың  тек 

өлең  тармақтарының  өн  бойынан  ғана  іздемей,  кейбір  архи-

тектоникасы ерекше өлеңдерінің қатар келген тармақтарынан 

да іздесек, ол күнде алдыңғы тармақтардың аяққы ұйқастары 

үшінші тармаққа үндескен ішкі ұйқас болып шығады. Әңгіме, 

әрине,  дәл  осылайша  танудың  қайткенде  де  керектігінде 

емес  (мейлі  олардың  үшеуі  де  аяққы  болып-ақ  шықсын, 

яғни  әрқайсысы  бір-бір  өлең  жолы  болып  танылсын),  гәп 

–  Абайдың  ішкі  ұйқас  құбылысына  мән  беріп,  оны  өлеңнің 

жаңа  құрылымдарына  көшіруінде.  Қайғысыз  пенде  көрдің 

бе өміріңде деген бір сөйлем мейлі үш жол болып жазылсын 

(қазіргі  басылымдарда  жазылып  жүргендей),  мейлі  өлеңнің 

бір  ғана  тармағы  болып  ұсынылсын  –  бәрібір  бұл  сөйлем 

пенде  ~  көрдің  бе  ~  өміріңде  деген  үш  ұйқасқан  сөзбен  кел-

ген интонациялық бөлікке ажыратылатындықтан, алдыңғы екі 

ұйқас бір сөйлем ішіндегі ішкі ұйқастарға айналып тұр.

168

ҚАРА СӨЗДЕРДІҢ ТІЛІ ҚАЛАЙ ӨРІЛГЕН?

Абайдың осы барлық қара сөз дейтін 

мұралары көркем прозаның өзіне 

бөлек, бір алуаны болып қалыптанған...

(Мұхтар Әуезов)

Абай прозасының тіл өрнегін әңгімелеуімізге ұлы Мұхтар 

Әуезовтің  мына  сөзі  «қамшы  болды»:  «Абайдың  поэзиялық 

мұрасына  қоса  қара  сөздері  беретін  әр  заманда  бағасы  жой-

ылмайтын  бір  үлкен  қымбат  қазына  бар.  Ол  –  Абайдың  осы 

қара  сөзді  жазған  тілі  (айырып  көрсеткен  –  біз  Р.  С.)»  дей 

келіп,  әрі  қарай:  «Өлең  сөзінде  өзінің  барлық  шеберлігі, 

жаңалығы,  көркемдік  таланты  бойынша  қазақ  тілінің  сапа-

сын әдебиет тілінің дәрежесіне көтерген ұлы тарихтық еңбегі 

қандай болса, қара сөздерінің тілімен де Абай осындай еңбекті 

біздің  мәдениет  тарихымызға  мол  сіңірді»,

41

  –  деп,  алдыңғы 

айтқандарының мән-мәнісін ашып береді.

Әр  сөзіне  мән  беріп  жазатын  Мұхаңның  бұл  жерде  қара 

сөздердің  өзі  демей,  «тілі»  деуінде,  біздің  байқауымызша, 

айрықша  астар  бар:  мұндағы  «тілі»  деп  отырғанының  өзі 

көрсеткеннен басқа және бір сыры қазақта әдебиеттің бұрын 

жоқ  жанрының  сөйлеу  мәнері  (стилі)  дегеннің  пайда  болып, 

оны  ұлы  сөз  зергерінің  қалай  алып  кеткенін  меңзегенінде  

болар дейміз. Абайтанушы ғалым бұл тұста қазақтың ұлттық 

әдеби  тілінің  тағы  бір  функционалдық  стилі  пайда  болды, 

оған  Абай  қаламының  ұшы  тиді  деп  отыр.  Демек,  Абайдың 

прозалық туындыларының өзі де қазақ тілі үшін соны әдебиет 

үлгілері  болса,  оның  сөз  өрнегі  де  өз  алдына  әңгіме  етерлік 

объект болып шықпақ.

Бұл әңгіме үшін алдымен «қара сөздер» деп өзіміз ат қойып, 

айдар  тағып  алған  прозалық  шығармалардың  өзін  жақсылап 

танып алсақ. Бұл мұра жайында кеңінен сөз етіп, толық баға 

берген  адам  –  Мұхтар  Әуезов  болатын.  Ол  «Абай  Құнанбай 

ұлы» деген монографиялық еңбегінде: «Қара сөздер» көркем 

прозаның өзіне бөлек бір алуаны болып қалыптасады. Бұлар 

41

 Әуезов М. О. Абай Құнанбаев. - Алматы, 1967. - 213-б.

169

– сюжетті шығармалар емес. Бұрынғы жазушылар қолданған 

естегі, мемуар да емес. Стиль, мазмұн жағынан алғанда, осы 

шығармалар  Абайдың  өзі  тапқан,  бір  алуан  көркем  сөздің 

түрі», – деп бағалады.

Айтпақ  ойын,  діттеген  мұратын,  арман-үмітін,  толқытқан 

ой-пікірін,  айналасына,  замандастарына  деген  көзқарасын  – 

бәрі-бәрін өлең арқылы-ақ айта алған, ақтара алған Абайдың бір  

кезек  поэзия  әлемінен  ауысып,  проза  дүниесіне  көшуінде,  

әрине, себептер бар, негіз бар. Қазақтың көз-құлағы көп жат- 

тықпаған сөз айтудың бұл түріне көшуінің бір себебін автор- 

дың өзі баяндайды. «Қара сөздерінің» бастамасында (1-сөзде) 

бұл әрекетін былайша түсіндіреді:

«Ер  ортасы  жасқа  келдік,  қажыдық,  жалықтық...  Ал  енді 

қалған өмірімізді қайтіп, не қылып өткіземіз? Соны таба алмай 

өзім де қайранмын.

Ел  бағу?  Жоқ,  елге  бағым  жоқ...  Мал  бағу?  Жоқ,  баға  ал-

маймын.  Балалар  өздеріне  керегінше  өздері  табар...  Ғылым 

бағу? Жоқ, ғылым бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ. 

Білгеніңді  кімге  үйретерсің,  білмегеніңді  кімнен  сұрарсың?.. 

Софылық  қылып,  дін  бағу?  Жоқ,  ол  да  болмайды,  оған  да 

тыныштық  керек...  Балаларды  бағу?  Жоқ,  баға  алмаймын. 

Бағар едім, қалайша бағудың мәнісін де білмеймін, не болсын 

деп бағам, қай елге қосайын, қай харекетке қосайын?..

Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза 

берейін,  ақ  қағаз  бен  қара  сияны  ермек  қылайын,  кімде-кім 

ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ 

десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым...»

Әрине, сырт қарағанда, автордың осы дәлеліне-ақ ден қоюға 

болады, ал шын мәнінде, Мұхтар Әуезов дәл танығандай, Абай 

өзінің өлең сөздерінің көбі оқушы мен тыңдаушыларына үнемі 

түсінікті болмайтындай көреді, мұны ақынның өзі өлеңдерінде 

бір емес, бірнеше рет айтады: 

Осы елде бозбала жоқ сөзді ұғарлық, 

Үзілмес үмітпенен бос қуардық...

Немесе:

Тыңдағыш қанша көп болса, 

Сөз ұғарлық кем кісі...

170

Сондықтан  өлеңдерінде  айтқан  кейбір  ойларын  қайталап, 

қара сөзбен таратады. Өлеңдерінің әңгіме өзегі болған кейбір 

ой-толғамдарын,  әсіресе  адам  баласының  ұнамды-ұнамсыз 

қылықтары  туралы  білген-түйгенін  жаңа  үлгіде  айтқысы 

келеді.

Абай  мұрасын  сан  рет  көшіріп,  сақтап  бізге  жеткізген 

Мүрсейіт  Бікеұлы,  Жандыбайұлы,  Уақбайұлы  т.б.  өздерінің 

дәптерлеріндегі бұл жазба дүниені «Ибраһим Құнанбай ұғлы- 

ның  ел  мінездерін  ақын  айтып  жазған  насихат  сөздері»  деп 

атайды. Ал «ел мінезі» деп отырғандары – «әділет, ақтық, тура- 

шылдық,  ғылымға  құмарлық,  еңбекті  бағалағыштық,  шын- 

дықты сүйгіштік және аярлық, бәле құмарлық, мақтаншақтық, 

мансапқорлық,  өтірік-өсекке  құмарлық,  еріншектік»  сияқты 

адам баласының, оның ішінде замандастарының мінез-құлық- 

тары  мен  қадір-қасиеттері.  Бұлардың  бәрі,  сайып  келгенде, 

ағартушылық,  тәрбиелік  мақсат  көздейтін,  адамгершілікке 

үгіттейтін әңгімеге апарады.

Абайдың  прозалық  шығармалары  тұңғыш  рет  ақын  мұра- 

сының  1933  жылғы  басылымында  «Ғақлия  сөздері»  деген 

атпен жарық көрді. Бұған дейін бірнеше қолжазба күйінде сақ- 

талып  келгенін  білеміз.  Кейінгі  басылымдарда  бұл  туынды- 

ларға «Қара сөздер» деген ат қойылғаны және мәлім. Мұхтар 

Әуезовтің шамалауынша, бұл шығармалар 1890-1898 жылдар 

арасында жазылған.

«Қара  сөздерді»  көлемі  жағынан  шағын-шағын  46  бөлек 

шығарма  құрайды.  Олардың  жанрлық  сипаты  да  әртүрлі: 

көбі  публицистикалық  туындылар,  46-сөз  деп  берілгені 

білім-таным  үлгісіндегі  тарихи  очерк,  25-сөз  Сократ  пен 

Аристодимнің әңгімесі деп берілген үлгі-өсиет, 5-сөз – мақал-

мәтелдерді талдаған филологиялық этюд, 37-сөз – афоризмдер 

жиынтығы, 7-сөз – психологиялық тақырыпты қозғаған этюд 

іспетті, 43-сөз – философиялық толғаныс, 38-сөз – дін, мораль 

мәселелері  жайындағы  ой-пікірлері  болып  келетін  ғылыми-

публицистикалық еңбек деп ажыратып жүрміз.

Ұлы ақын қаламынан туған бұл прозалық үлгілер жайында  

әр  қилы  пікірлер  болып  келді.  Кейбір  әдебиетшілер  мен  тіл- 

шілердің  арасында  Абайдың  «Қара  сөздері»  көпшілікке 

171

ұсынылмаған, өзі үшін жазған, сондықтан оның көркемдігіне, 

тіліне  зер  салмаған  деген  сөздер  болып  келді.  Ақын  шығар- 

машылығын ғылыми тұрғыдан терең зерттеген М. С. Сильчен-

ко сияқты ғалым: Абай прозасын жарыққа шығаруға ниеттен-

беген,  «бас-аяғы  бүтін  шығармалар»  етіп  жазуды  ойламаған, 

«Қара сөздер» – ақынның қойын дәптері («записные книжки») 

дегенді айтады. Солай дей тұра бұл зерттеуші оларды өз алды-

на әдеби құндылығы бар ғылыми-публицистикалық сипаттағы 

шығармалар деп таниды

42

.

Ал, дұрысында, «Қара сөздер» ең алдымен, «ақын лаборато-

риясында жатқан шикізаттар» немесе өзі үшін ғана жазылған 

қойын дәптер емес екендігін дәлелдеуге әбден болады. Оның 

шикізат-черновик еместігін таза варианты жоқтығы дәлелдейді. 

«Қара сөздер» – автордың өз қолымен жазылып жеткен авто-

граф емес, өзгелер көшірген текстер және ол көшірмелер бір-

біріне  дәл  түсетін,  өзгеріссіз  нұсқалар  болып  келетіндігін  де 

ескерсек,  «Қара  сөздерді»  автор  өзі  үшін  емес,  өзгелер  үшін 

жазғандығы көрінеді. Мұны әрі қарай дәлелдейтін фактілер де 

бар.  Өлеңдері  сияқты,  ақынның  «Қара  сөздері»  де  қолжазба 

түрінде тарағанын білеміз. «Қалай да соңғы 10-15 жыл ішінде 

Абай осы сияқты жаңа жанрды туғызып, соған кейде өлеңнен де 

көп уақыт бөледі. Бұл кездерде Абай сөзін қадірлі көріп, әрбір 

шыққан жаңа өлеңдеріне ынтық болып отырған ел оқушылары 

«Қара сөздер» шыға бастағанда, мұны өлеңнен кем көрмейтін 

болады»

43

.

Абай бұл шығармаларын жай оқып шығу үшін ғана емес, 

шәкірттерге оқыту үшін де жазған тәрізді. Бұл ретте Уәсиланың 

естелігі  біраз  мәлімет  береді.  «Уәсила  Абай  қызының  есте 

қалғандарынан»  деген  қордан  үзінді  келтіріп  көрейік:  «Әлі 

есімде,  бір  күні  біздің  оқып  отырған  үйімізге  әкем  келді. 

Әдеттегідей  бәріміз  орындарымыздан  тұрдық.  Әкем  айна-

ла қарады да: Отырыңдар! – деді. Біз отырып жайғасқан соң, 

молдаға қарап:

–  Балаларға  мына  бір  кітап  әкелдім,  осыны  көшіріп, 

көбейттіріп, бала басына бірден таратып бер. Бүгіннен бастап 

осы кітапты қоса оқыт!– деді.

42

 Сильченко М. С. Творческая биография Абая. - Алма-Ата: Наука, 1957. - С. 266.

43

  Әуезов  М.  Абайдың  өмірбаяны  //Абай  Кұнанбаев.  Шығармалары.  -  Алматы, 

1957. - II т. - 56-б.

172

Біз  қуанып  кеттік.  Әкем  үйден  шыққан  соң,  молда  әлгі 

кітапты алды да, бас жағын оқыды, кітап қолжазба екен. Біз ол 

кітапты көшіріп алып оқи бастадық. Басқа кітаптарға көп көңіл 

бөлмейтін  болдық.  Өйткені  бұл  жаңа  кітаптың  тілі  ұғымды, 

сөзі түсінікті,  ыңғай  ақыл айтып  отыратын  жақсы кітап  бол-

ды. Кейіннен байқасам, сол кітап әкемнің «Ғақлия» атты қара 

сөзбен  жазылған  кітабы  екен.  Біздің  молдадан  бұл  кітапты 

естіген басқа молдалар да келіп, көшіріп алып, өз шәкірттеріне 

оқытып жүрді»

44

.

Абай «Қара сөздерін» басқалар үшін жазғанын дәлелдейтін 

келесі  бір  факт  мынадай:  «Сөздердің»  бірқатары  (12,  13,  32, 

43-сөздер),  әсіресе  38-сөз  жалпы  көпшіліктен  гөрі,  оқырман- 

дардың белгілі бір тобына арналған. Мысалы, 12, 13-сөздерін 

«иман» дегенді қалай ұғыну керек деп, иманды уағыздайтын, 

бірақ оны теріс ұғатын, теріс ұғындыратын дін қызметкерле- 

ріне  немесе  жалпы  «иманмен  ісі  бар»  адамдарға  арнайды. 

32-сөзін «білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға» жаза-

ды. Сірә, бұл жерде бастапқы шағын ғана білім-ғылымды емес, 

жоғары  білім-ғылымды  терең  меңгерсем  дегендерге  айтқан 

насихаты  болса  керек.  43-сөз  деп  берілген  философиялық 

этюдті де кез келген оқырман түсіне беретіндей емес. Бұл да 

қалың  жұртшылықтан  гөрі,  «жибили,  кәсіби  нәрселердің» 

сырын  білмек  болғандарға  арналған  сияқты.  Ал  38-сөзіне 

келсек,  мұнда  автор  «адам  ұғлының  мінездері»  туралы  айта-

ды, сонымен қатар «хаким атына дұспан», «хүкім шариғатты 

таза білмейтін ишандармен» айтысады, сондықтан бұл сөздің 

адресаттарының бірі де солар.

Абай 12, 13, 32, 43, 38-сөздерін белгілі бір әлеуметтік топтар- 

ға  арнап  жазған  деген  пікірімізді  олардың  тек  мазмұны  ғана 

емес, тілі де дәлелдейді. Абай тұсындағы қазақ мәдениетінде 

«кітаби  тіл»  деп  аталған  жазба  тіл  араб,  парсы  сөздерін  мо-

лынан  пайдалануға  бейім  тұрды.  Абайға  келсек,  ол  өлеңдері 

мен  «Қара  сөздерінің»  көпшілігінде  қазақтың  жалпыхалық- 

тық  тіліне  әбден  сіңіп,  қалыптасып  кеткендері  болмаса,  өзге 

кірме  сөздерді,  дәлірек  айтсақ,  шеттілдік  сөздерді  сараң 

44

  Абай  әңгімелері  (ел  аузынан  алынған)  //  Қазақ  ССР  Ғылым  академиясы  Орталық 

кітапханасының қолжазба қоры. - 1950 ж.

173

қолданған. Ал жоғарыда аталған шығармаларында ислам діні 

оқуына, философияға қатысты араб сөздерін жиі қатыстырады, 

бұларда  тіпті  арабша  тұтас  сөз  тіркестері  мен  сөйлемдері  де 

қыстырылған. Қазақ грамматикасына тән емес нормалардың да 

дені көрсетілген «Сөздердің» үлесіне тиеді.

Демек, Абай «Қара сөздерін» «қойын дәптері» ретінде тек 

өзі үшін жазбай, басқалардың оқуы үшін де жазған екен. Оның 

өзінде де жалпы оқырман көпшілікпен қатар, олардың белгілі 

бір тобына арнап жазғандарын да көреміз.

Сірә,  кейбір  зерттеушідердің  Абай  прозасын  өңделмеген 

жазбалар болу керек деулеріне негіз болған оның стилі (тілі) 

болу керек. Әрбір өлеңі жұп-жұмыр, «айналасы тегіс келген», 

қазақтың көркем сөзінің сом алтындай асылы болып танылған 

Абайдың  жаңа  дүниесі  –  қара  сөзінің  кейбірі  сөйлеу  тіліне 

жуық  қара  дүрсіндеу  болып  көрінсе,  38-сөз  сияқты  туынды-

сы «шағатайшылау», «кітапшалау» болып қабылданған болар. 

Ал  зер  сала  қарастырсақ,  бұл  екі  сипаттың  екеуінің  де  уәжі 

(мотиві) бар: сөйлеу тілі стилін автор өзі әдейі таңдаған, бұған 

«Қара сөздерінің» жазылу себептері мен арнаған адресаттары 

мәжбүр еткен.

Қысқасы,  қымбат  қазына  –  Абай  «Қара  сөздерінің»  тек 

мазмұны ғана емес, тіл өрнегі де қазақтың сөз өнерінде ала-

тын орны бар елеулі кұбылыс екенін танып, оны осы тұрғыдан 

зерттеу  үшін  алдымен  бұл  туындылардың  жанрлық  сипатын 

айқындап алу қажет, өйткені әдебиеттің әр жанрының өзіне тән 

функционалдық стилі, ол стильдің өзіне хас тілдік белгілері бо-

латынын білеміз.

Абайтанумен  айналысқан  кейбір  зерттеушілердің  пікірін- 

ше,  «Қара  сөздердің»  көпшілігі  сюжетсіз  жазылған  көркем 

әңгіме, яғни көркем проза

45

. Б. Кенжебаев Абайдың прозасын 

Салтыков-Щедриннің  шығармаларына  ұқсайды  деп  табады. 

Абай «Қара сөздерін» арнайы зерттеген X. Сүйіншәлиев олар-

ды көркем прозаға жатқызбай, жай прозаға (сірә, жай проза деп 

ғалым прозаның көркем әдебиеттен басқа түрлерін атаған бо-

луы керек) жатқызады да, «прозаның шағын алты түріне» топ-

45

  Кенжебаев  Б.

жүктеу/скачать 3,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: