Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

368

–  қазақ  поэзия  тіліне  ертеден  тән  әрі  актив  тәсілдердің  бірі 

екендігі  байқалады.  Абай  бұл  норманы  жақсы  танып,  дұрыс 

пайдаланған, сонымен қатар поэтиканың өзге жақтары сияқты, 

бұл жағына да корректив енгізген.

Ең  алдымен,  Абайдың  көсемше  ұйқастары  айқын  ажыра- 

тылған екі түрлі қызметте келеді, бірі – жоғарыдағыдай тия- 

нақсыз компонент қызметінде. Бұған Оспанға арналған атақты 

өлеңі  («Жайнаған  туың  жығылмай»)  мысал  болады.  Мұнда 

екпінділік, интенсивтік реңк жоқ, сыйыстыру бар. Оспанның 

іс-әрекеті арқылы көрсетілетін портретін біртұтас синтаксистік 

конструкция  арқылы  беру  тенденциясы  ақынды  сыйысты-

ру  әдісіне  итермелеген.  Екіншісі  –  өткен  шақтық  көсемшені 

тиянақты  мүше  (баяндауыш)  ретінде  қолдану.  Бұл  –  кез  кел-

ген текстен табыла бермейтін амал. Бірақ қазақ поэзиясында 

бұрыннан да болып келген тәсіл. Абай соны жиі пайдалануы-

мен қатар, оған стильдік қызмет артқаны көрінеді.

-ып жұрнақты көсемше тиянақты мүше қызметінде келген-

де, өлеңнің бір синтаксистік тұтастыққа енген өзге жолдарын-

да тиянақты тұлғадағы етістік болмауы қажет. Көсемшелі кон-

струкциялар қанша көп болғанмен, «Оспанға» деген өлеңінің 

ең  соңғы  тармағында  өліпсің  деген  ашық  райдағы  тиянақты 

етістік  алдыңғы  көсемшелердің  барлығын  тиянақсыз  етіп 

тұрады. Махамбеттен келтірілген мысалдар да сондай: бітер 

ме деген тиянақты тұлға көсемшелерге «автономия» бермейді. 

«Алпамыс» жырынан келтірілген үзікте де озады деген тұлға 

алдыңғы  көсемшелі  конструкцияларды  өзіне  бағындырады. 

Ал мына шумақтарда көсемше тұлғалары – өз алдына дербес, 

тиянақты баяндауыштар:

Шұрқырап жатқан жылқының

Шалғыннан жоны қылтылдап.

Ат, айғырлар, биелер

Бүйірі шығып ыңқылдап.

Суда тұрып шыбындап,

Құйрығымен шылпылдап.

Арасында құлын-тай

Айнала шауып бұлтылдап (I, 49).

369

Бұл – бір шоғыр (абзац), бір күрделі синтаксистік тұтастық. 

Жаздыкүн  шілдедегі  жылқыға  қатысты  картина  осы  жерде 

аяқталады.  Демек,  бұл  шоғырда  көсемшеден  өзге  тұлғалы 

етістік жоқ. Мұндағы көсемше тұлғалар қызметі мен мағынасы 

жағынан ашық райдың -ар немесе -ады қосымшалы түрлері- 

мен  қызметтес.  Өткен  шақ  көсемшені  тиянақты  мүше  етіп 

беру Абайдың едәуір өлеңдерінде кездеседі. Ол өлшемі жаңа 

6 буынды өлеңдерінде де, «көне көзді» 11 буындыларында да, 

аралас буындыларында да қолданылған. Мысалы, «Қызарып, 

сұрланып» өлеңінің барлық шумағы осы тәсілмен берілген:

Қызарып, сұрланып, 

Лүпілдеп жүрегі. 

Өзгеден ұрланып

Өзді-өзі керегі (I, 135).

Бұл – бір шумақ, бір күрделі синтаксистік единица. Мұнда 

көсемшеден  өзге  етістік  тұлғасы  жоқ.  Келесі  шумақтар  да 

осындай:

Екі асық құмарлы

Бір жолдан қайта алмай. 

Жолықса ол зарлы

Сөз жөндеп айта алмай.

Аяңдап ақырын 

Жүрекпен алысып, 

Сыбдырын, тықырын

Көңілмен танысып...

тағысын тағы әрі қарай кете береді.

Абай көсемшені тиянақты қызметте бұлайша әрдайым тұтас 

өлеңде  емес,  көбінесе  жеке  шумақтарда  қолданады.  «Жел- 

сіз түнде жарық ай» өлеңінің үш шумағының баяндауыштары 

өткен  шақ  көсемшемен  берілген  де,  олар  ұйқасқа  қатыс- 

тырылған. Мұнда да көсемше – әрдайым үздіксіз болып жата-

тын қимыл-әрекетті білдіретін -ар немесе -ады тұлғасына ба-

рабар.

Желсіз түнде жарық ай 

Сәулесі суда дірілдеп.

Ауылдың жаны – терең сай 

Тасыған өзен күрілдеп (I, 77).

370

Мұндағы  етістіктер  шақ  категориясына  бейтарап.  Желсіз 

түнде жарық ай сәулесінің суда дірілдеуі, ауылдың жанындағы 

терең сайдағы өзеннің күрілдеп жататындығы – әрдайым бо-

лып тұратын табиғат құбылысы, сондықтан дірілдер, күрілдер 

(дірілдейді, күрілдейді) деп берсе де әбден болар еді.

Бұралып тұрып,

Буыны құрып,

Қисайта тартып мұрнын.

Әсемсіп, сәнсіп, 

Білгенсіп, бәлсіп

Әр нәрсенің орнын (I, 76), –

дегенде  де  –  көсемшелер  –  сөйлемнің  тиянақты  мүшелері, 

мұнда  да  суреттелген  адамға  әрдайым  тән  қимыл-әрекеті 

берілген.

Үйде отырса салбырап,

Түзге шықса албырап, 

Кісіні көрсе қылжаңдап, 

Қалжыңшылсып ыржаңдап,

Өз үйінде қипаңдап,

Кісі үйінде күй таңдап (I, 59).

Бұл  да  –  портрет.  Сабырсыз,  арсыз,  еріншектің  портреті. 

Етістіктер арқылы оның қимыл-әрекеті емес, қасиеті (дәлірек 

айтсақ,  «қасиетсіздігі»)  білдірілген,  ол  қасиеттері  –  әрдайым 

соның өз бойына тән белгілер.

Абайдың 11 буынды өлеңдерінде де тиянақсыз көсемшені 

«тиянақтандыратын» сәттері бар:

Білектей арқасында өрген бұрым,

Шолпысы сылдыр қағып, жүрсе ақырын (I, 107).

Аласы аз қара көзі айнадайын

Жүрекке ыстық тиіп салған сайын (I, 107).

 Көл жағалай мамырлап қу менен қаз, 

Жұмыртқа іздеп, жүгіріп балалар мәз (І.122).

Бұларда  да  көсемше  тұлғасы  үздіксіз  болып  тұратын  іс-

әрекетті білдіріп, -ар, -ады қосымшалы тұлғалардың дублеті 

ретінде  қолданылған.  Белгілі  бір  затқа  немесе  құбылысқа 

тән,  үздіксіз,  әрдайым  болып  жататын  қимыл-әрекетті  біл- 

371

діруде  Абайдың  -ар  жұрнақты  есімше  мен  ауыспалы  шақ 

(-ады)  тұлғасын  өте  актив  қолданғаны  мәлім.  Әсіресе,  Абай 

өлеңдерінде  -ар  жұрнақты  тұлғаны  жиі  пайдаланғанын  атап 

көрсеттік

131

.  Көрсетілген  қызметті  атқаруда  осы  екі  дублет  

тұлға  тұрғанда,  Абай  үшінші  тәсілді  (өткен  шақ  көсемшені)  

неге қалайды? Абай тұсында және Абайдың өзінде граммати- 

калық  варианттардың  болуы  –  онша  құптарлық  құбылыс 

емес. Әдетте тілдің әдеби нормалары әбден қалыптасып бол- 

маған  дәуірде  варианттылық  орын  алатыны  белгілі.  Вари- 

анттылықтың екінші мотиві стильге қатысты болатыны және 

мәлім.  Абай  -ар  мен  -ады  тұлғаларын  қатар  тепе-тең  дублет 

еткенде, бір жағынан, бұлардың тілде әлі де екеуі қатар өмір 

сүріп келе жатқанын танытса, екіншіден, ақын бұл екі тұлғаны 

өлең  өлшемінің  қажетін  өтейтін  дублеттер  ретінде  пайдала-

нады

132

  (буын  саны  артып  кетсе  –  -ар,  жетпей  жатса  –  -ады 

қосымшасын алады). Ал -ып жұрнақты үшінші дублет қандай 

жүкті көтеріп тұр?

Егер -ар мен -ады тұлғаларының варианттылығы, яғни бір 

қызметте  жұмсалуы  –  жалпыхалықтық  тілге  де  тән,  жалпы 

норма болса, -ып жұрнақты көсемшенің бұларға қосалқы бо-

лып қолданылуы жөнінде мұны айта алмаймыз. Бұл – біздіңше, 

таза стильдік мотивтен туған дублеттілік. Өткен шақ көсемше 

-ар,  -ады  тұлғаларымен  қызметтес  түскен  сәттерінің  өзінде 

стильдік қызметті қоса атқарып тұрады. Едәуір зерттеушілер 

дұрыс  танығандай,  Абайдың  -ып  жұрнақты  көсемшемен 

берілген  өлеңдерінде  (оның  ішінде  бұл  тұлғаның  тиянақты 

мүше болып келген сәттерінде ғана екенін атап көрсету керек) 

белгілі  бір  эмоциялық  бояу  бар  екендігі  танылады.  Мысалы, 

үздігіп табысқан, жүректері лүпілдеп, көңілдері шарқ ұрған екі 

ынтық жастың күйін суреттеген өлеңінде Абай баяндауыштар-

ды тек көсемшемен береді:

Қызарып, сұрланып,

Лүпілдеп жүрегі.

Өзгеден ұрланып,

131

  Сыздықова  Р.  Абай  шығармаларының  тілі  (лексикасы  мен  грамматикалық 

ерекшеліктері). - Алматы, 1968. - 258-262-б.

132

 Бұл да сонда, 262-б.

372

Өзді-өзі керегі...

Аяңдап ақырын,

Жүрекпен алысып.

Сыбдырын, тықырын,

Көңілмен танысып.

Демалыс ісініп,

Саусағы суынып.

Белгісіз қысылып,

Пішіні құбылып.

Иығы тиісіп, 

Төмендеп көздері. 

Үндемей сүйісіп,

 Мас болып өздері... 

Жүрегі елжіреп, 

Буындар босанып.

Рахатпен әлсіреп, 

Көзіне жас алып... (I, 135).

Мұндағы  лүпілдеу,  үздігу  мотивін  өлең  текстімен  қатар, 

өлшемі де (ең қысқа 6 буын), морфологиялық тұлғасы да қоса 

білдіреді.

Өткен  шақ  көсемшеде  «асыға»,  үстірмелете  жетеқабыл 

орындалған (немесе орындалатын) іс-әрекет, қимыл-қозғалыс 

семантикасы  бар.  Сондықтан  асау  Теректің  ағысын  сурет-

тесе  де,  ала  қыстай  бұйығып,  қыстауда  тығылып  шыққан 

елдің көктемдегі аққан селдей көш-қонын суреттесе де, ақын 

көсемше тұлғасын әдейі алады да оған ашық райдың қызметін 

артады:

Асау Терек долданып, буырқанып,

Тауды бұзып жол салған, тасты жарып.

Арыстанның жалындай бұйра толқын 

Айдаһардай бүктеліп, жүз толғанып (II, 115).

Қырдағы ел ойдағы елмен араласып, 

Күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып,

Шаруа қуған жастардың мойны босап,

Сыбырласып, сырласып, мауқын басып (I, 122).

Демек,  қазақ  әдеби  тіліне  ертеден  таныс,  бірақ  таңдап-

талғап  сирек  қолданылатын  бұл  тәсілді  Абайдай  сөз  шебері 

373

нақ  түсініп,  орынды,  яғни  таза  стильдік  мақсатта  және  жиі 

пайдаланған.

Сөйтіп, Абай өлеңдерінде етістік ұйқастардың басым көп- 

шілігі  тиянақты  баяндауыштар  емес,  олар  не  пысықтауыш, 

не  бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауыштары  болып  келеді.  Бұ- 

лардың  ішінде  жалпы  қазақ  поэзиясына  бұрыннан  тән  -ып 

жұрнақты көсемше жиі кездеседі. Тегі, әдебиет зерттеушілер 

(3.Ахметов т.б.) етістік ұйқасты жыр ағымымен берілген қазақ 

поэзиясындағы көне (архаистік) ұйқастардың бірі деп табады. 

Оның  дұрыстығын  біз  де  мойындаймыз.  Бірақ  бір  ескеретін 

нәрсе:  бұрынғы  етістік  ұйқастар  негізінен  ашық  райдың  ау-

ыспалы шағы (-ады) мен өткен шақ көсемше (-ып) және ке-

лер шақ есімше (-ар) тұлғалары болатын. Абай етістіктің өзге 

тұлғаларын да активтендіреді. Әсіресе, да шылауымен келген 

шартты рай тұлғасы («Жарқ етпес қара көңлім не қылса да», 

«Тұлпардан  тұғыр  озбас»  өлеңдерінде),  барыс  септіктегі  -у 

жұрнақты тұйық етістік («Интернатта оқып жүр» т.б.), жатыс, 

барыс септіктеріндегі өткен шақ есімше («Қансонарда...» т.б.), 

-мақ  жұрнақты  тұлғалар  («Тоты  құс  түсті  көбелек»  т.б.)  да 

ұйқас құрауға жиі қатыстырылған.

Өлең  шумақтары  мен  жеке  бөліктерінің  бір  ұйқасты 

(монорифмалық) немесе әртүрлі ұйқасты болып келуінің өлең 

композициясы мен синтаксистік құрылысына тікелей қатысы 

бар. Әдетте Абай поэзиясында көзге түсетін нәрсе – көптеген 

өлеңдерінің  немесе  кейбіреулерінің  ұзақ-ұзақ  бөліктерінің 

бастан-аяқ  бір  ұйқасты  болып  келетіндігі.  Монорифманы 

Абай  әдейі  қалайды.  Ол  –  ең  алдымен  ой,  идея  тұтастығын 

жасауға  көмектесетін  амал.  Мысалы,  «Қартайдық,  қайғы 

ойладық,  ұйқы  сергек»  деген  шығармасы  бастан-аяқ  (12 

шумақ) -мақ тұлғалы етістік ұйқасына құрылған, осы арқылы 

ақын әуелі әрбір шумақты бір единица етіп тұтастырса, одан 

кейін бұл шумақтарды бір өлең етіп және тұтастырады. Сырт 

қарағанда,  Абайда  бастан-аяқ  бір  ұйқасқа  құрылған  өлеңдер 

ақынның ұйқас табудағы шеберлігін танытатын факті сияқты 

болып  көрінеді.  Ал,  шынында,  бір  ұйқас  тәсілін  Абай  тек 

ақындық майталмандықты көрсету үшін емес, шумақ пен өлең 

374

тұтастығын құру үшін қолданған. Монорифма тәсілі Абайдың 

тек  шумақты  өлеңдерінде  емес,  шумақсыз  шығармаларында 

да  жиі  қолданылған.  Мысалы,  «Байлар  жүр  жиған  малын 

қорғалатып»  деген  өлең  тұтасымен  -ып  тұлғалы  көсемше 

ұйқасына құрылған. Бұл ретте Абайда және бір көзге түсетін 

нәрсе  –  ақын  моноұйқас  үшін  тек  етістік  тұлғаларын  емес, 

өзге  тұлғаларды  да  еркін  пайдаланады.  Бұл  –  Абайдың  ғана 

шеберлігі. Өйткені бір тұлғалы етістік ұйқас – ең оңай тәсіл. 

Сондықтан да Абайдан өзге бұрынды-соңды ақын-жыраулардан 

бір тұлғалы етістікке құрылған жеке өлеңді немесе оның бөлігін 

таба  аламыз.  Мысалы,  Бұхардың  «Жаулық  жолын  сүймеңіз» 

деген  шағын  толғауы  II  жақтағы  етістіктің  сыпайы  түріне 

құрылған. Сондай-ақ Дулаттың «Сөзім бар да көзім жоқ» де-

ген өлеңі жатпадым – мақтадым – ақтадым деген өткен шақ, 

I  жақ  етістік  тұлғасына  құрылған.  Моноұйқас  тәсілін  қазақ 

әдебиеті Абайға дейін де еркін және мол қолданған. Бірақ үлкен 

бір  принципті  айырмашылық  –  Абайдан  өзгелерде  бір  ұйқас 

көбінесе 7-8 буынды шумақсыз жыр өлшемінде қолданылған. 

Ал Абай, біріншіден, ең алдымен бұл тәсілді 11 буынды төрт 

жолды  шумақты  өлеңдеріне  де  енгізген.  Екіншіден,  етістік 

ұйқаспен  қатар,  өзге  морфологиялық  тәсілдерді  пайдала-

ну  мүмкіндігін  көрсеткен.  Мысалы,  «Бір  дәурен  кемді  күнге 

бозбаланың»  деген  11  буынды  төрт  тармақты  өлеңінде  аб-

стракт  зат  есім,  туынды  сын  есім  және  I  жақ  қалау  райдағы 

етістік тұлғасын жасайтын -лық омоформасын (оможұрнағын) 

пайдаланған.  Сондай-ақ  «Қалың  елім,  қазағым,  қайран 

жұртым»  деген  өлеңінде  қыртың,  бұртың,  қиқым,  тырқың, 

қылпың, жыртың деген образды еліктеуіштер мен осылармен 

ұйқасатын тәуелдік жалғаудың II жағындағы зат есім тұлғасын 

(мұртың – ұртың – сыртың) пайдаланып, өлеңді бір ұйқасқа 

құрған, сөйтіп, өлең тұтастығын жасаған. Біздің байқауымызша, 

Абай  өзгелермен  салыстырғанда  11  буынды  өлеңдерінде  бір 

ұйқасқа  етістік  ұйқастардан  -мақ  тұлғасын  («Қартайдық», 

«Адасқанның алды жөн...» т.б.), өткен шақ есімшенің септеулі 

тұлғаларын  («Қансонарда...»),  -ып  жұрнақты  көсемшені 

(«Өлең – сөздің...», «Байлар жүр...») жиірек пайдаланған. -ып 

375

жұрнақты  көсемшенің  7-8  буынды  жыр  түріндегі  өлеңдерде  

бір  ұйқас  ретінде  қолданылуы  қазақтың  ауыз  әдебиетінде 

де,  өзге  қаламгерлерде  де  аз  кездеспейді.  Ол  Абайда  да 

едәуір.  Мысалы,  7-8  буынды  «Жаздыкүн  шілде  болғанда», 

«Оспанға»  деген  өлеңдері  бастан-аяқ  -ып  (-май)  тұлғалы 

көсемше ұйқасымен жазылған. Ал 11 буынды өлеңді тұтас -ып 

көсемшесіне ұйқастыру Абайдан өзгелерде кемде-кем, жоққа 

тән.

Сонымен  қатар  өзге  ақындар  қолданбаған  шартты  рай 

тұлғасының  да  шылауымен  келген  түрін  («Жарқ  етпес...», 

«Тұлпардан тұғыр озбас...») Абай аз болса да пайдаланған.

Тұтас  өлеңді  немесе  оның  қомақты  бір  бөлігін  бір 

ұйқасқа  топтастыру  Абайдың  негізінен  төл  шығармаларында 

қолданылған  да  аудармаларында  бұл  тәсілді  «Жүректе  көп 

қазына  бар,  бәрі  жақсы»  деген  Полонскийден  аударған  бір 

өлеңнен басқаларында пайдаланбаған.

376

ҚОРЫТЫНДЫ

1. Өлең синтаксисінде – әдеттегі (прозадағы) синтаксистен 

өзгеше  түсетін  сәттер  болады.  Ол  өзгешелік  өлеңнің  ырғақ, 

ұйқас, тармақтардың топтасу түрлері тәрізді белгілеріне байла-

нысты. Өлеңдегі сөйлемдердің өз іштеріндегі құрылымы және 

өзара іліктесу түрлері өлеңнің ұйқас суретіне, композициялық 

құрылысына  және  стильдік  мақсаттарға  тікелей  қатысты  бо-

лады. Сондықтан белгілі бір ақын поэзиясының синтаксистік 

құрылысын  талдау  оның  өзіне  дейінгі  әдеби  дәстүрді  қалай 

пайдаланғанын,  поэзия  тіліне  (синтаксисіне)  енгізген 

корректив-жаңалықтарын,  оқушы  назарын  аудартпақ  болған 

кейбір  идеялары  мен  ойларын,  қысқасы,  суреткерлік  қалам 

тартысын тануға жәрдемдеседі.

2.  Абайдың  бүкіл  творчествосына  тән  принцип–түр  мен 

мазмұн гармониясы өлеңдерінің синтаксистік құрылысында да 

көзге  түседі.  Ақын  өлеңдерінің  синтаксистік-композициялық 

құрылымы  олардың  мазмұнымен,  жанрлық  сипатымен  – 

қысқасы, айтпақ идеясымен үндесіп келеді. Абай кейде жеке 

ситуацияға  (мазмұнға)  ырғағы,  өлшемі  өзіне  тән  тың  өлең 

түрін  іздеп,  ұсынады.  Жаңа  ырғақ  пен  өлшем  сол  өлеңнің 

синтаксистік,  тіпті  морфологиялық  тұлға-тәсілдерін  басқа 

өлеңдердегіден  (тіпті  өзіне  дейінгі  қазақ  өлеңдеріндегіден) 

өзгеше, соны етіп бергізеді. Мысалы, Абайдың аралас, аз буын-

ды, әр алуан тармақты «Қатыны мен Масақбай», «Тайға міндік», 

«Кешегі Оспан», «Ем таба алмай», «Сен мені не етесің?» тәрізді 

өлеңдерінің, сондай-ақ екі асықтың ең күрделі психологиялық 

күйін – «өзгеден ұрланып» ел аулақта жолығысқан, «үндемей 

сүйісіп»,  жүректеріне  «жан  рахат  бір  сәуле  құйылған»  сәтін- 

дегі  күйін  суреттеген  «Қызарып,  сұрланып»  сияқты  өлеңінің 

синтаксистік  құралымы  да,  тіпті  кейбір  морфологиялық 

тәсілдері де осыны дәлелдейді. Сөзі түзеліп, оқушысын (тың- 

даушысын)  «сен  де  түзел»  деп  шақырған  ойшыл,  зарлы, 

ақылды жаңа лирикалық геройдың өзінің моральдық-этикалық, 

азаматтық  талап-талғамын,  күйініш-мұңын  білдіретін  «Сегіз 

аяқ», «Бай сейілді» тәрізді өлеңдерінің өлшемі мен ырғағының 

сонылығына  орай  олардың  синтаксистік  құрылысы  да  жаңа, 

өзгеше.

377

3.  Тармақтардың  ұйқас  фигурасы  олардың  синтаксистік 

құрылымына әсерін тигізеді: аб ұйқасы көбінесе бір сөйлемді 

қамтуға бейім, сондықтан қазақ поэзиясына Абай енгізген абаб 

шалыс ұйқасы төрт жолға мағыналас екі сөйлемді беру тәртібін 

туғызған:

1) Антпенен тарқайды,                    – а

Жиылса кеңеске.                              – б

2) Ор қазып байқайды                     – а

Туа жау емеске.                                 – б

Қатар  келген  ұйқастар  көбінесе  параллелизмді  жасауға 

ыңғайлы  тұрады,  сондықтан  Абайдың  аабввб  фигуралы  шу- 

мақтарында аа, вв тармақтары параллель конструкциялар бо-

лады:

Ел де жаман,  

 

 

 – а 

Ер де жаман  

 

 

 – а

Аңдығаны – өз елі                              – б

 Елде – сияз                                          – в

Ойда – ояз                                            – в

Оңбай-ақ тұр әр түрі                           – б

4.  Ұйқас  суреті  мен  өлшем  варианттары  шумақтың 

композициялық құрылысына әсерін тигізеді. Мысалы, аабввбгг 

ұйқасымен келген «Сегіз аяқта» алдыңғы алты тармақ өзара б 

ұйқасымен топтасады да тезис ретінде беріледі, соңғы парал-

лель  ұйқастар  мағыналас  екі  жай  сөйлемді  немесе  бір  ғана 

сөйлемді қамтып, антитезис ретінде құрылады. абабвв фигура-

лы шумақ та сондай: алдыңғы төрт жолы – тезис, соңғы екеуі 

–  тұжырым.  аабввбггг  фигуралы  шумақтардың  ұйқас  тәртібі 

олардың композициялық құрылымын белгілейді: аа, вв парал-

лельдер құрайды, б – алдыңғы алты жолды өзара топтастыра-

ды да ол алтауында негізгі ой – тезис орналасады, соңғы үш 

тармақ және параллельдер арқылы берілген қорытынды болып 

шығады.

5.  Шумақтың  өз  ішінен  композициялық  бөлімдерге  ажы- 

ратылуы  оның  синтаксистік  құрылымын  әлдеқайда  күрде- 

лендіреді.  Мұндайда  әрі  параллель  категориялардың,  әрі 

жалаң,  келте  сөйлемдердің,  әрі  жайылма  немесе  құрмалас 

сөйлемдердің  бір  шумақта  орналасуына  мүмкіндік  туады. 

378

Бұл – жаңа поэзияның, жазба әдебиеттің белгісі. Мұнда речи-

татив  жойылады.  Абайда  композициялық  құрылымы  күрделі 

шумақтармен жазылған өлеңдер белгілі бір жүйеге айналған, 

демек, өлең синтаксисінің күрделі түрі де – Абайда система.

6.  Өлең  өлшемі  өлең  синтаксисін  белгілейді.  Абайдың 

шағын  буынды,  симметриялық  тәртіпте  құрылған  өлеңдері 

(«Бай сейілді», «Тайға міндік», «Кешегі Оспан» т.б.) бір жолға 

жалаң бір сөйлемді орналастыру тәсілін туғызды:

Өлді Оспан, 

Кетті шопан... 

Қайын бардық, 

Қатын алдық. 

Өтті өмірім,

Қайтты көңлім.

Кетті бірлік, 

Сөнді ерлік.

Бұл  –  қазақ  поэзиясының  синтаксисінде  Абай  ұсынған 

мүлде тың тәртіп. Бұл – тармақ сыйымдылығын арттырудың 

жаңа амалы.

7.  Абай қазақ поэзиясының бұрынғы кәнігі өлшемдерінің 

синтаксисіне  де  бірнеше  жаңа  амал-тәсілдер  енгізіп,  оларды 

системаға айналдырған. Ұйқас фигурасы ааба болып келетін 

11 буынды төрт тармақты шумақтарда бұрын көбінесе алдыңғы 

екі жол жеке-жеке мағыналас параллель екі жай сөйлем болып 

құрылатын болса, Абай осы тәртіппен қатар, бұл екі тармаққа 

бір жай сөйлемді орналастыру тәсілін жүйелі түрде ұсынады. 

Мұндайда  екі  тармақтың  біреуі  не  жайылма  бір  мүше,  не 

бірыңғай  мүшелер  болып  келеді.  Осы  арқылы  тармақтардың 

синтаксистік  біртұтас  единицаларға  тығыз  топтасуын  жүзеге 

асырады.  Бұл  тығыздық  мағына  жағынан  да,  синтаксистік 

құралым  жағынан  да  берік  болып  шығады.  Абай  шумақтары 

әрдайым дерлік күрделі синтаксистік тұтастық құру принципін 

берік ұстайды.

8.  Шумаққа  немесе  тирадаға  топтасқан  сөйлемдердің  

бір-бірімен  байланысу  амалдарында  Абай  активтендіріп,  

жүйеге  айналдырған  түрлері  бар.  Ол  –  тасымал  мен  инвер- 

сияның кейбір варианттары. Өлең тасымалының қолданылуы 

379

қазақ  поэзиясында  Абайдан  басталады.  Сондай-ақ  Абай-

дан  инверсияның  тармақ  аралық  түрінің  стильдік  мақсатта 

жүйелі  түрде  (бір  өлеңде  бастан-аяқ)  қолданылуын  табамыз. 

Инверсияның  бір  жол  аясындағы  түрінен  Абайда,  әсіресе, 

бірыңғай  параллель  мүшелерді  екіге  бөлу  (біреу  астық  ала-

ды, біреу – маржан), анықтауыш пен анықталғыш мүшелердің 

орнын  алмастыру  (сұр  бұлт  түсі  суық  қаптайды  аспан), 

баяндауышқа  орын  таңдату  көзге  түседі.  Бұлар  Абайда  таза 

стильдік мақсат атқарады.

9.  Абай  өлеңдерінің  синтаксисінде  проза  синтаксисіне 

жақындатылған  түрлері  бар.  Ол  өлең  өлшемі  мен  ұйқас  ва-

риациясын  қолдану  арқылы  жасалған.  Мысалы,  «Қатыны 

мен Масақпай», «Сен мені не етесің?» тәрізді өлеңдер – қара 

сөзбен сөйлеу түрінде құрылғандар. Бұларда инверсия жоққа 

тән, бір шумақ көбінесе бір немесе өзара тығыз байланысқан 

екі сөйлемнен тұрады.

10.  Сөйтіп,  Абай  поэзиясының  синтаксисі  тақырып,  идея, 

стильмен үндесіп келеді. Ол үндестікті жүзеге асыруда ақын 

ұйқас  суреті  мен  өлшем  түрлерін  құбылту  немесе  ескі  өлең 

түрлерін  (мысалы,  ааба  ұйқасты  11  буынды  қара  өлеңді) 

синтаксистік жағынан өзгеше құру тәрізді тәсілдерді пайдала-

нады.

Күрделілігі,  сыйымдылығы,  көркемдік  эффектілігі  жағы- 

нан Абай өлеңдерінің синтаксисі – жазба поэзияға қойылатын 

талаптарға  сай  түсетін,  өзіне  дейінгі  поэтикалық  дәстүрден 

жоғары көтерілген, кейінгі қазақ поэзиясына бағыт-үлгі бола-

тын дәрежедегі сипатта танылады.

380

жүктеу/скачать 3,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: