Бегалиева А.Қ
жүктеу/скачать 0,81 Mb.
|
Бегалиева Қазақстан тарихы оқу құралы-(2020) (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Түрік қағанаты (552-603 ж.).
| Бақылау сұрақтары:
Сақтарда «аң стилі» қай ғасырда пайда болды? Ғұндардың полихромды стилі қандай болды? Үйсіндерде әйел адамның бас тәжі (диадема) қай жерден табылды? Қаңлылар қандай елдермен сауда жасады? 32
2. Орта ғасырдағы Қазақстан ■ VI-X ғасырлардағы ерте ортағасырлық мемлекеттерТүрік қағанаты (552-603 ж.). VI ғасырдың басында Алтай, Сібір, Моңғолия жерінде түркі тайпаларының үстем тап өкілдері бірігіп, ашин руынан шыққан феодалдық мемлекет Түрік қағана- ты құрылды. Түрік қағанатының жері Солтүстік Моңғолиядан бастап Шы- ғыс Еуропаға дейінгі жерге созылып, қоныстану аумағы Әмуда- рияның жоғарғы ағысына дейін созылып жатты. Қазақстан жері де осы қағандықтың құрамында болатын. Бұл мемлекет туралы жазба деректер VII – VIII ғасырлардың ескерткіші Орхон-Енисей жазбаларында жазылған. Бұл ескерткіштер Енисей өзені бойы мен қазіргі Моңғолия жеріндегі Орхон өзені маңайынан табыл- ғандықтан, «Орхон-Енисей» жазуы деп аталып кеткен. Ескерт- кіштер – VII – VIII ғасырлардағы түркі ру-тайпаларының іргелі елі Түрік қағандығының тұсында Білге қаған, Күлтегін (әскер ба- сы), Тоныкөк (ақылшы, кеңесші) сияқты атақты тұлғаларға арнап тұрғызылған құлыптастағы жазулар. Қазақстан ғылымында Ор- хон-Енисей жазбаларын Ғ. Айдаров зерттеген. «Түрік» энтонимі ең алғаш рет 542 жылғы қытай жылнама- ларында кездеседі. Шежірелерде түріктер Қытайдың Вэй князь- дығының солтүстік бөліктеріне жыл сайын шапқыншылық жасап тұрғандығы айтылады. Түрік атауы моңғолша тау сияқты дулыға дегенді білдіреді, сонымен қатар ақсүйектер деген мағынада да қолданылған. Ал қытайлар түркілерді сюннулердің (ғұндардың) ұрпақтары деп санаған. Түркілер 546 жылы Алтайды мекендеген теле (тирек) тайпа- сын жеңіп, олардың 50 мыңнан астам әскерін тұтқынға алған. 33 Қазақстан тарихы 552 жылы көктемде түркілер аварларға шабуыл жасап, оларды жеңеді. Анағұй билеуші өзін-өзі өлтіреді. Сөйтіп, аварлардың күш қуатына да, олардың барлық иеліктеріне де өзін мұрагер ре- тінде орнықтырып, Түрік қағанатын құрады. Алғашқы қағаны Бумын болды. 553 жылы Бумын қаған қаза табады, оның орнына таққа інісі Қара-Еске отырады, оның бастауымен Букрат таула- рында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескенің мұрагері Мұқан қаған, оның лақап аты Нанту болады. Мұқан қаған (552- 554 ж.) билік құрған уақытта Түрік қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке ие болады. Бұл жылдары түркілердің батысқа жасаған соғыс жорықтары күшейе түсіп, оны Бумынның басқа бір інісі Иштеми басқарады. 552-553 жылдары түріктер «Батыста идті (эфтал) бағынды- рады». Отырықшы аудандардың байлығын иеленуге ұмтылу тү- ріктердің батыстағы, Орта Азиядағы одан арғы саясаттың негізі болады. Олар эфталиттерінің батыс тармағына міне осы арада кездесті, ал эфталиттердің иелігі Каспий теңізінен Солтүстік Үндістанға және Шығыс Түркістанға дейінгі жерді алып жатқан болатын. Түрік қағанатындағы әлеуметтік қайшылықтар және мал індеттерінің күшейіп, ашаршылықпен ушыға түсуі, Сүй Қы- тайының қағанат шегараларына шабуыл жасауы (581-618 ж.) Түрік қағанатының 603 жылы екі дербес қағанатқа – Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінуіне әкеліп соғады. Батыс түрік қағанаты Шығыс түрік қағанатына біршама саяси тәуелді болды. Билік түріктердің қаған руы ашиналардың қолында болған еді. Батыс қағанатының орталығы Суяб (Жетісу) болды. Аумағы Қаратаудың Шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді алып жатты. Сонымен қатар Түрік қағанатының Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы (Самарқан, Маймург, Кеш, Нахшеб, Иштихан, Кушания, Бұхара, Амуль және Айдхой) оты- рықшы егіншілік мұраттарындағы басып алған барлық жерлері- нің мұрагері болды. Батыс түріктері мемлекетінің бірінші басшы- сы – қаған жоғарғы билеушісі әскербасы болды. Алғашқы кезде қаған тағына мұрагерлік бойынша қағанаттың сол қанатына шұ- мұқ (ашна) фратриясының өкілдері отыратын, бірақ бұл тәртіп өзара күрес тудырып, бұзылып отырды. 34 2. Орта ғасырдағы Қазақстан ■ Мемлекетте қағаннан кейінгі адам ұлық болған. Қағанаттағы жоғары лауазымдар – ябғу, шад және елтебер – қаған руының өкілдеріне тиесілі еді. Сот қызметтерін бұйрықтар мен тарқандар атқарды. Бектер – тайпа бастықтары мен өкілдері – жергілікті жерлердегі ақсүйектер сословиесінің басты тірегі болған. Мал өсіретін ерікті қауым мүшелері қағанаттың қарауында болған. Ба- ғыныштылық әрқашан алым-салым төлеумен қатар жүріп отыр- ған. Бағындырылған тайпалардан құлдар тобы қалыптасқан. жүктеу/скачать 0,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|