Білім беру бағдарламасы тыңдаушыға арналған нұСҚаулық
жүктеу/скачать 1,43 Mb.
|
Жалпы сауаттылықты үйрету кезеңінде сөйлеуді дамыту үш бағыт бойынша жүзеге асырылады: сөздік жұмыс (лексикалық деңгей), сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс (синтаксистік деңгей), үйлесімді сөйлеу бойынша жұмыс (мәтін деңгейі). Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту мақсаттары: шындықтың объектілері мен құбылыстары туралы идеялар мен түсініктердің кеңеюіне байланысты сөздікті байыту; балалар қолданатын сөздердің мағынасын түсіндіру; сөздік қорын бейнелі мағынада сөздермен байытуды үйрену; сөздік қорын жандандыру: балалар оқитын мәтіндерде, мұғалімнің сөйлеуінде кездесетін сөздер мен сөз тіркестерін қолдану; сөздердің дұрыс айтылуы мен жазылуын меңгеру. Балалардың сөздік қорын дамыту көздері: айналадағы шындықты бақылау; ересектермен және балалармен өзара қарым-қатынас; әдетте мазмұнды талдаумен және талқылаумен бірге жүзеге асатын сыныппен бірге және сыныптан тыс оқу; шығармалардың тілін талдаумен, мазмұндаумен, баяндаумен, эссемен байланысты арнайы сөйлеу жаттығулары. Сөздікті байытудың бұл көздері ауызша және жазбаша сөйлеуді жетілдіру көздері болып табылады. Бірінші сынып оқушыларына жаңа сөздерді түсіндірудің мынадай қызықты, қолжетімді түрлері қажет: суретті немесе бір затты көрсетіп, осы затты атау арқылы; сөздік ойындарда – ауызша лото, текшелер, жаңылтпаштар, есептегіштердің көмегімен; сұхбаттарда, әңгімелерде, өлеңдерді оқуда, сөздерді айтуда. Балалар әрдайым жаңа сөзді бірден айта алмайды, сондықтан тек мағынамен ғана емес, сонымен қатар сөздің дыбыстық құрамымен, екпінімен, орфоэпиялық айтылуымен, сондай-ақ сөздің әріптік құрамымен және оның емлесімен жұмыс істеу керек. Күн сайын балалар жаңа сөздерді үйренеді, бұрын кездескен сөздердің мағынасын түсінуді нақтылайды, тереңдетеді, сөздерді өзінің тілдік қолданысында пайдаланады (оларды белсенді қолданысқа енгізеді). Балалардың оқу қызметі ондаған жаңа сөздерді игеруді қажет етеді. Жаңа сөздер оқылатын мәтіндерде, мұғалімнің әңгімесінде кездеседі; жаңа дегеніміз – оқуға қажетті заттардың, оқу құралдарының, іс-әрекеттердің атауларын білдіретін сөздер; көптеген жаңа сөздер мен мағыналар бақылау кезінде, сондай-ақ әліппедегі суреттер арқылы меңгеріледі. Оқушылардың сөйлеу жұмысы әліппенің мәтіндерімен және суреттердің мазмұнымен байланысты. Әліппе бетінің негізгі тақырыбына байланысты экскурсиялар, бақылаулар, пәндік сабақтардың материалы қатыстырылады. Сөздік мәтіндер, оның ішінде сөз бағандары өте бай: ол балалар мен ересектер өмірінің әртүрлі салаларын, табиғи құбылыстарды, өсімдіктер мен жануарлар әлемін қамтиды. Мәтіндердің тақырыбы оқушыларға тәрбиелік жағынан әсер етеді (балалардың бір-бірімен, ересектермен қарым-қатынасы, табиғатқа қамқорлық және т.б.). Әр беттің негізгі тақырыбына байланысты оқушылардың қоршаған әлем туралы идеяларын дамытатын және жүйелейтін сөздерді бөліп алған жөн. Мұндай жұмыс балалардың сөздік қорын толықтырады. Жаңа сөздер сөйлемдерге қосылып оқылады, дыбыстық талдауға ұшырайды, бөлінген әліппенің әріптерінен тұрады. Сөздер лексикалық және логикалық жаттығулар тобына кіреді. Тақырыптық суреттер топтары сөздік-логикалық жаттығулар үшін қолданылады: тектік-түрлік ұғымдардың айырмашылығы (барлық заттарды бір сөзбен атауға болады); жіктеу арқылы жаттығу (қандай пән артық және не себепті); сөзді дыбыстық схемамен сәйкестендіру; жалпылау. Бірінші беттерде кездесетін сызба-модельдер аналитикалық және синтетикалық жұмыс үшін қолданылады: берілген сызбаға сүйене отырып, сөздерге дыбыстық талдау жасау; сөздерге дыбыстық талдау жасау және сызбаларды салыстыру; сөздің дыбыстық құрамын бірнеше сызбамен салыстыру және сәйкес келетінін таңдау. Сауатты сөйлеуді үйрету кезеңінде сөйлеуді дамытудағы семантикалық жұмыс – сөздердің мағынасын бақылау, мағыналары мен ерекшеліктерін нақтылау аса маңызды. Алғашқы күндерден бастап балаларды сөзге мұқият қарауға, ең мәнерлі сөздерді іздеуге үйрету керек. Әліппе материалында осы жастағы балаларға түсініксіз сөздер кездесуі мүмкін. Олардың мағынасын түсіндіру үшін мұғалім балалармен сөйлеседі, сөйлемдердегі немесе сөз тіркестеріндегі жеке сөздерді береді немесе суретті көрсетеді. Әліппе кезеңіндегі оқу сабақтарында сөзбен жұмыс істеу түсініксіз сөздерді түсіндірумен ғана шектелмейді. Балалар сөздерді ұқсастық негізінде (жиһаз, ыдыс-аяқ) немесе айырмашылық негізінде біріктіреді. Түсініктерді балалар сыныпта орналасқан немесе суреттерге салынған әртүрлі заттарды салыстыру арқылы игереді. Түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерін түсіндіру оқу кезінде де жалғасады. Бүкіл мәтінді тұтас түсінуге кедергі келтірмейтін сөздерге нақты тоқталудың қажеті жоқ, бірақ сөздердің мағынасын айқындау бойынша жұмыс жүргізу керек. Сыныпта оқылатын көркем шығармалар балалардың сөздік қорын толықтыруға ықпал ететін тілдік жаттығулар үшін мол материал береді. Балалар боялған суреттің қаншалықты жарқын түсті екендігін белгілі бір сөзбен сипаттап көрсетуі керек. Бұл жағдайда автор-суретшінің сөзді қаншалықты сәтті таңдайтынын байқауға болады. Сөздерді осылай «салмақтау» балалардың сөйлеу мәдениетін арттырады. Лексикалық сипаттағы ең құнды жаттығулар «синоним» және «антоним» ұғымдарымен байланысты. Балаларға синоним және антоним сөздермен жұмыс істету өте маңызды, өйткені синонимді немесе антонимді дұрыс таңдау мүмкіндігі сөздердің әр алуан мағынасын айқындауға, сөйлеуде сөздер мен сөз тіркестерін орынды қолдануға дағдыландырады. Лексикалық жаттығуларға, сондай-ақ балалардың түсініксіз сөздер туралы түсінік қалыптастыруына арналған жаттығулар жатады. Алғаш рет балалар олар туралы дайындық кезеңінде біледі. Балалардың тура және ауыспалы мағына туралы ойлары негізгі кезеңде кеңейеді. Оқушылар сөздің ауыспалы мағынасын түсінуге және сөйлеу барысында сөздерді ауыспалы мағынада қолдана білуге дағдыланады. Сөзбен жұмыс сияқты, сөйлеммен жұмыс та мектептегі алғашқы сабақтан басталады, яғни сөйлемді сөйлеу ағынынан ажырата білу және оқу, сұрақтарға жауап беруге дағдылану. Сауаттылыққа дағдыландыру кезеңінде жұмыстың келесі негізгі міндеттері синтаксистік деңгейде шешіледі: сөйлемді тәуелсіз сөйлеу бірлігі ретінде түсіну, ауызша сөйлеудегі сөйлемдерді бөліп көрсету, оларды құрастыру, әліппе бойынша оқу; қысқа ой-пікірлерден кеңейтілген ой-пікірлерге, толық емес сөйлемдерден құрамында бастауышы мен баяндауышы бар толық, салыстырмалы түрде көлемді сөйлемдерге көшу; сөйлемдегі, сөз тіркестеріндегі сөздердің арасындағы қарапайым байланысты анықтай білу. Сөйлеммен жұмыс барысында кемшіліктерді түзету, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі тексеру маңызды орын алады. Себебі оқушылар синтаксиске қатысты теориялық мәліметтерді әлі меңгере қойған жоқ, сөйлем құрастыру үлгілер негізінде жүргізіледі. Үлгілер – оқылатын мәтіндер, мұғалімнің сөзі, сонымен қатар сұрақтар. Сауаттылықты үйрету кезеңінде сұрақтардың рөлі өте зор; сұрақ сөйлем құруға негіз болады. Оқушылар сөйлемнен үйлесімді сөйлеуге көшеді (мәтін деңгейі). Сауаттылыққа дағдыландыру кезеңінде жүйелі сөйлеу – балалардың өздері немесе мұғалім оқыған нәрсені қайталау, бұл әртүрлі әңгімелерге – бақылаулар мен естеліктерге, шығармашылық қиялға негізделген; бұл жатталған өлеңдерді мәнерлеп оқу, жұмбақ жасыру және шешу, мақал-мәтелдермен жұмыс, жаңылтпаштар оқу, ертегілерді айту және оларды сахналау. Бірінші сынып оқушыларының тәжірибесіндегі үйлесімді ғылыми немесе «іскери» сөйлеу элементтері; дыбыстық талдау бойынша дәйекті жауап беру, өзінің бақылаулары негізінде әңгіме құрастыру дағдылары қалыптасады. Сөйлеудің бұл түрлері ұдай дамып отыруы тиіс, сондықтан балалар үшін айтарлықтай қиындықтар туғызуы мүмкін. Үйлесімді сөйлеуге арналған жаттығулар сабақтың міндетті буыны ретінде сауатты сөйлеуге дағдыландырудың әр сабағында орын алуы тиіс. Сауатты сөйлеуге дағдыландыру жұмыстарын суреттермен бастау өте ыңғайлы. Әр суретке сөйлем құрай отырып, балалар жүйелі әңгіме құрастыруды үйренеді. Сюжеттік суреттер мәтіннің мазмұнын түсіндіру, балалардың жүйелі сөйлеуін дамыту бойынша жұмысты ұйымдастыру үшін қолданылады. Сюжеттік суреттерді қолдана отырып, оқушылар сұрақтарға жауап бере алады, мазмұнды және жүйелі мәтіндер құрастыра алады. Алдын ала дайындық сұхбатында әңгімелесу үшін қолайлы сөйлемдер таңдалады, мұндай жағдайда болатын қажетсіз қайталауларды қолданбаған жөн; оқиғалар барынша шынайы болуы үшін, кейіпкердің есім қойылып, жыл мезгілі анықталады, ауа-райына қатысты деректер қосуға да болады. Әңгімеге атау қойылады – осыдан кейін балалар тақырып бойынша жұмысты бастайды. Балаларға тақырып бойынша тапсырмалар беруге болады, мысалы: «Ақ тиін туралы айтып беріңдер», « ... қалай ойнағандары туралы айтып беріңдер». Әдетте 1-сыныптағы балалардың әңгімелеріне негіз болатын – мұғалімнің сұрақтары немесе жоспар түріндегі сұрақтар. Балалар оқығанын қайталай отырып, үлгі ретінде ұсынылған лексика есебінен өз сөздік қорларын байытады, мәтіннің жүйелілігін сақтайды, дереккөздің синтаксистік құрылымына еліктейді, оқиғаның эмоциялық мазмұны мен идеялық мағынасын жеткізеді. Құрастырылған әңгіме немесе мазмұндау үнемі түзетіліп отырады, қолайлы сөздер таңдалып, олардың мағынасы және мәнмәтінге орай орынды қолдану жолдары түсіндіріледі, назар аудару қажет жай-жапсарларға қатысты нұсқаулар беріледі, қарапайым себеп-салдарлық байланысқа назар аударылады, мұның барлығы оқиғаны жүйелі баяндау сапасын жетілдіруге ықпал етеді. Үйлесімді сөйлеуді дамытуда ойын элементі маңызды рөл атқарады: бұл кез келген шығармашылық жұмыстың ажырамас құрамдас бөлігі блып табылады. Мазмұндау және әңгімелеу барысында бала рөлге енеді, кейіпкерлерге жанашырлық танытады, шешуші оқиғаларды, түйіндерді асыға күтеді. Сондықтан үйлесімді сөйлеуді дамыту жаттығулары жүйесінде ертегілерді сахналау, өлеңдерді ең жақсы оқыған балаларға арналған конкурстар, жұмбақтарды шешу, мақал-мәтелдерді түсіндіру жарыстарын ұсынуға болады. Жұмбақ әрқашан тапқыр, поэтикалық және есте сақтауға оңай болып келеді. Дегенмен жұмбақтар балалардың сөйлеу тілін дамыту құралы ретінде пайдалы. Жұмбақтар бойынша жұмыс әрқашан көңілді, жанды әңгімеге айналады, жұмбақ шешу барысында баланың сөздік қоры байып, метафоралық қолданыстар туралы түсінігі дамиды, сөз мағынасын ажырата білу бойынша жұмыс жүреді, жұмбақтың жолдары арқылы ырғақ пен ұйқасты сезінуі дамиды. Оқушылардың жүйелі және үйлесімді сөйлеу дағдыларын дамыту мұғалімнің маңызды міндеттерінің бірі болып табылады, өйткені сөйлеу арқылы қарым-қатынас жасай білу – өмірде адамға бірінші кезекте қажет қабілеттердің бірі. Сонымен қатар жақсы дамыған сөйлеу дағдысы маңызды таным құралы қызметін атқарады. Сауаттылық дағдыларын қалыптастыру кезеңінде сөйлеу әрекетінің тағы бір түрі – оқылым және жазылым дағдылары қалыптаса бастайды. Балаларға оқу мен жазуды үйрету жұмыстары келесі кезеңдер бойынша жүргізіледі: алдымен балалар дауысты дыбыстарды (дайындық кезеңінде), буындарды (жалаң буынды және әртүрлі құрылымдарда) оқуды, тұтас сөздерді оқуды үйренеді. Сауат ашудағы алғашқы қадамдардан бастап баланың семантикалық ойлауы оның оқыған сөздердің, сөйлемдердің, оқу мәтіндерінің мағыналарын анықтай білуіне және оқудың техникалық жағын қамтамасыз ететін тетіктерді басқаруға бағытталуы аса маңызды [28; 29]. жүктеу/скачать 1,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|