Балалардың проблемалық мінез-құлқын жеңу бойынша жұмыс

64
- озбырлық-басқа адамға физикалық зиян келтіру: тістеу, шымшу, тыр-
нау, затты адамға лақтыру, ұрысу, қорлау (ауызша озбырлық);
- өзін – өзі басу-өзіне дене жарақатын келтіру: өз денесінің бөліктерін 
тістеу, басын басқа заттарға, құлағын, басын қолмен ұру және т. б.;
- айқайлау, жылау, еденге құлау, затты немесе қолды, басқа затты ұру 
түрінде көрінетін ашудың, ашуланудың өршуі. Бала сонымен қатар заттар-
ды жыртып, лақтыра алады.
- әлеуметтік қолайсыз немесе орынсыз мінез-құлық. Оларға жеткіліксіз 
жылау, жылау және күлкі, стереотиптік әрекеттер (оларды сіңіру) жатады. 
Баланың стереотиптері оның қарым-қатынасқа, оқуға және дамуына кедергі 
келтіргенге дейін проблемалық мінез-құлық емес. Баланың стереотиптерден 
ересек адамның қарым-қатынасына, оқу және әлеуметтік жағдайларға ерікті 
түрде ауысуы болмаған жағдайда, олар түзетуді қажет ететін проблемалық 
мінез-құлыққа айналады [46, 53,55].
әлеуметтік жеткіліксіз мінез-құлықтың тағы бір көрінісі-жалпы 
қабылданған мінез-құлық нормаларын орындамау: адамдар арасындағы 
қашықтықты сақтамау және оларға және олардың заттарына (мысалы, бала 
бейтаныс әйелдің тізесіне отырады, мойнында моншақтарын ұстайды) не-
месе олармен қарым-қатынаста және өзара қарым-қатынаста. айта кету 
керек, егер баланың мінез-құлқы сәйкес келмесе, оның мінез-құлқының 
жеткіліксіздігі туралы айтуға болады:
- әлеуметтік жағдай және жалпы қабылданған мінез-құлық нормалары;
- жасы мен әлеуметтік мәртебесі (білім беру ұйымында тәрбиеленуші 
немесе оқушы).
Қазіргі уақытта аутизмі бар балалардағы проблемалық мінез –құлықты 
жеңу немесе азайту бойынша психологиялық жұмыс, әдетте, аВа және 
TEACCH терапиясының әдістері мен тәсілдерін қолдана отырып, мінез-
құлық тәсіліне негізделген. терапияның мәні-баланың қоршаған ортасын 
өзгерту арқылы проблемалық мінез-құлқын жою немесе азайту. мінез - құлық 
тұрғысынан қоршаған орта-бұл баланың әлеуметтік және физикалық орта-
сы. әлеуметтік орта дегеніміз – бала байланысатын адамдар, ал физикалық 
орта-материалдық орта (кеңсе, сынып, жиһаз, карталар, көлік және т.б.). 
терапевтік араласудың негізгі стратегиясы-айналадағы адамдардың мінез-
құлық үлгісін баланың проблемалық мінез-құлқына өзгерту және көрнекі 
кестені енгізу, бөлмені аймақтарға бөлу, сыйақылар мен жазалар жүйесін 
пайдалану және т. б. арқылы физикалық ортаны құрылымдау.
проблемалық мінез-құлықты түзету бойынша психологтың жұмысы 
екі сатыдан тұрады. Бірінші саты-диагностикалық, оның мақсаты 
баланың проблемалық мінез-құлқының себебін анықтау болып табылады. 
себептердің арасында әл-ауқаттың нашарлығынан туындаған объективті 
(бас ауруы, тіс ауруы және т.б.); шаршау, оның ішінде сенсорлық шама-

65
дан тыс жүктеме (көптеген жарқын ойыншықтар, сорылған, шулы және 
т. б.); байланыс қиындықтары (бала өзінің қажеттіліктері мен тілектерін 
ауызша білдіре алмайды). проблемалық мінез-құлықтың тағы бір себебі 
ауыр психикалық бұзылыстың немесе психикалық аурудың болуы мүмкін. 
мұндай жағдайларда медициналық (дәрі-дәрмектік) көмекке басымдық 
беріледі.
мінез-құлық тәсілі аясында проблемалық мінез-құлықтың бірнеше 
себептері (мақсаттары мен функциялары) бөлінеді. проблемалық мінез-
құлық:
- назар аударту (айқайлау, мұғалімнің келуі үшін дәптер тастату және т. 
б.);
- қалаған нәрсені алу (допты алу үшін қысу және т. б.);
- болдырмау (тапсырманы орындамау үшін өзін-өзі ұрады және т. б.);
- сенсорлық бекітуді алу (айналдыру және т.б.).
назар аудару оң және теріс бағытта болуы мүмкін. мысалы, бала ере-
сек адамды онымен ойнауға мәжбүрлеу үшін қатты жылайды-жағымды 
назардың мысалы немесе оны ренжіту, айқайлау, ұрысу-теріс назардың мы-
салы.
Қалаған нәрсені (объектіні немесе әрекетті) алу дегеніміз-баланың 
қалаған заттарды алу немесе қалаған іс-әрекетке қол жеткізу мақсатында 
көрсететін әрекеті. мысалы, бала ата-анасы оған жаңа ойыншық (қажетті зат) 
сатып алғанша немесе циркке (қалаған іс-әрекетке) жеткенше айқайлайды 
және жылайды. Баланың қалаған ойыншыққа ие болуы проблемалық мінез-
құлықты (жылауды) тоқтатады.
Болдырмауға байланысты мінез-құлық-бұл бала қандай да бір жағдайды 
болдырмауға немесе жоюға тырысатын мінез-құлық. аутизмі бар мінез-
құлықтың көптеген проблемалары көбінесе осы мақсатқа жетуге деген 
ұмтылысқа байланысты. айқай, озбырлық, өзіне-өзі озбырлық сияқты 
мінез-құлық баланың жағымсыз жағдайларына жауап ретінде пайда бола-
ды: шамадан тыс сенсорлық әсерлермен және әдеттегі стереотипті бұзумен; 
не болып жатқанын түсінбеушілікпен; қызықсыз әрекеттерді орындауға не-
месе балаға ыңғайсыз нысанда оқуға мәжбүрлеу.
сенсорлық күшейтуге қол жеткізу дегеніміз белгілі бір сезімдер мен ра-
хат алу мақсатында аутостимуляторлық мінез-құлықты білдіреді. мұндай 
жағдайларда балалар назар аударуға немесе қалаған нәрсені алуға тыры-
спайды, өйткені олар қандай да бір жағдайларды болдырмауға тырыспай-
ды.
проблемалық мінез-құлықтың себептерін анықтау үшін сенімді ақпаратқа 
ие болу үшін және, тиісінше, жұмыстың барабар, мақсатты әдістерін таңдау 
үшін белгілі бір уақыт ішінде әртүрлі жағдайларда баланың мінез-құлқын 
бақылауды мұқият ұйымдастыру қажет. Байқауға тек психолог қана емес, 

66
сонымен бірге проблемалық мінез-құлқы бар отбасы мүшелері, мұғалімдер, 
тәрбиешілер және басқа адамдар да қатысады. Баланың проблемалық мінез-
құлқын бағалаудың екі стратегиясын қолдану ұсынылады. Бірінші стратегия 
проблемалық мінез-құлықтың қолдау жағдайларын анықтауға бағытталған: 
ол не себепті және не күшейтіледі. Қолдау жағдайларына мыналар жатады:
- алдыңғы жағдай немесе оны тудырған проблемалық мінез-құлық. мы-
салы, баланың проблемалық мінез-құлқы ананың үй тапсырмасын орындау-
ды талап етуінен туындады;
- проблемалық мінез-құлықтан кейін не болды. мысалы, бала мектеп зат-
тарын еденге лақтырады, айқайлайды, оқудан бас тартады. ата-ана балаға 
айқайлайды, оны жазалайды және кетеді. Осылайша, бала айқайлап, мектеп 
керек - жарақтарын лақтырып, өз мақсатына жетеді үй тапсырмасын орын-
даудан қашты. мүмкін, бала кейіннен тапсырмаларды орындаудан аулақ 
болу үшін осындай мінез-құлыққа жүгінеді.
проблемалық мінез-құлықтың себептерін анықтау үшін мінез-құлықты 
функционалдық талдау әдісі қолданылады. Бұл әдіс бақылау нәтижелерін 
Дпп арнайы формасына жазуды қамтиды. Бұл аббревиатура мыналарды 
білдіреді:
Д-баланың айналасындағы проблемалық мінез-құлықтың алдында не 
болды;
п-баланың проблемалық мінез-құлқы;
п - оны не тоқтатты: оқиға, проблемалық мінез-құлықтан кейін болған 
әрекеттер.
проблемалық мінез-құлықтың салдары екі нысанда болуы мүмкін: 
көтермелеу және жазалау. көтермелеу мен жазаның тиімділігі олардың 
бала үшін қаншалықты маңызды екендігіне байланысты. егер, мысалы, 
проблемалық мінез-құлық үшін бала оған қажет емес нәрседен айырылса, 
онда жазаның тиімділігі аз болады. керісінше жағдайда проблемалық мінез-
құлық азаяды.
Дпп нысанының бланкісі
Баланың т.а. мінез-құлық (бақылау жүргізілетін) 
Дейін
мінез-құлық
кейін
Бланкті толтыру кезінде маман баланың тек сырттай байқалатын, 
өлшенетін (рет саны, ұзақтығы) реакциясы мен мінез-құлқын көрсетеді, ал 
мінез-құлық пен бағалау тұжырымдамаларына түсінік бермейді. мысалы, 
"ол жаман әрекет етті, өкінішке орай құлады..." деген сөздің орнына: "ол 
үш рет тізесіне құлады, беті қызарып, екі қолының жұдырығын қысып, сол 

67
қолымен оң құлағын жапты"деп жазу керек. немесе "бала қолын тістейді, 
иегін ұрады, айқайлайды". Біз баланың проблемалық мінез-құлқы туралы 
ақпарат жинауға мысалдар келтіреміз.
1-мысал: Қысу
Дейін-бала әуе шарын үрледі, анасы басқа бөлмеден кіріп, олар отырып 
оқитындар, содан кейін баладан әуе шаригин алды.
мінез-құлық-бала қатты айғайлап, аяғымен жерди тебе бастады, анасы-
на жақындап, қызарғанша екі қолын шымши бастады.
кейін-баланың анасы қолын созып, баланы құйрығынан ұрып, оған 
айқайлайды, бала жылады, анасы бөлмеден шықты.
2-мысал: жылау, долдану.
Дейін -ана баланы қолынан ұстап, оны ойын алаңына апарады, бірақ 
бағытын өзгертеді.
мінез-бала қатты айқайлайды, жылайды, жерге құлайды.
кейін-баланың анасы оны тыныштандыруға тырысады, бірақ бала жы-
лай береді және ол оны әдеттегі жолымен ойын алаңына апарады.
жиналған ақпаратты жалпылау проблемалық мінез-құлықтың себептері, 
оның функциялары туралы гипотеза жасауға мүмкіндік береді: мұндай мінез-
құлық балаға не береді, не үшін қызмет етеді, жағдайды қалай өзгертеді.
проблемалық мінез-құлықты бағалаудың екінші стратегиясы 
проблемалық мінез-құлықтың жиілігін көрсететін сандық мәліметтерді жи-
нау болып табылады. Ол үшін белгілі бір уақыт аралығында проблемалық 
мінез-құлықтың болуы тіркелетін мінез-құлықты бекіту хаттамасы 
қолданылады.
проблемалық мінез-құлықты тіркеу хаттамасы
Бала ____________
проблемалық мінез-құлық - айқай_________
күні ___________
уақыты (аралық 
30 минут)
проблемалық мінез-құлықтың болуы
8.00-8.30
+
8.30-9.00
9.00-9.30
+
…….
…….
21.00-21.30
+
21.30-22.00

68
уақыт аралығын таңдау проблемалық мінез-құлық эпизодтарының орта-
ша ұзақтығына және оның жиілігіне байланысты. содан кейін проблемалық 
мінез-құлық тіркелген аралықтардың саны есептеледі. Бақылау бір 
апта ішінде жүргізілуі керек. мінез-құлықты түзету бойынша жұмысты 
орындағаннан кейін, біз түзетуден бұрын және одан кейін деректерді са-
лыстырамыз, проблемалық мінез-құлықты түзетудің таңдалған тәсілінің 
тиімділігі туралы түсінік аламыз.
түзету жұмыстарын жоспарлаушы маман ата-аналарымен бірге баланың 
мінез-құлқында нені өзгерткісі келетінін шешуі керек. ата-аналардың 
сұранысына, баланың проблемалық мінез-құлқын талдау нәтижелеріне 
байланысты мінез-құлықтың себебін, оның функциясын анықтап, мінез-
құлықты түзету бағдарламасын жасау керек. проблемалық мінез-құлықтың 
сипаттамасы:
- сырттай байқалатын реакциялар тұрғысынан мінез - құлықтың нақты 
сипаттамасын қамтуы тиіс;
- жеке болу;
- осы мінез-құлық түзетуге жатпайтын жағдайлардың сипаттамасын 
қамтуы тиіс (егер бар болса);
- болашақта түзету жұмысымен байланыстыру.
проблемалық мінез-құлықтың мақсатын, оның көріністерінің жиілігін 
анықтағаннан кейін, бұл мінез-құлықтың оны тудырған оқиғалармен және 
жағымсыз мінез-құлықты азайтуға немесе жоюға ықпал ететін оқиғалармен 
эмпирикалық байланысын орнату қажет.
әрі қарай, баланың проблемалық мінез-құлқын жою үшін нақты, жеке 
әдістерді таңдау бойынша жұмыс жүргізіледі. мінез-құлық тәсілі аясында 
келесі әдістер қолданылады:
а) стереотиптік бұзылуларға реакциямен байланысты мінез-құлық 
проблемаларын болдырмау. Ол үшін мінез-құлық икемділігін дамытуға 
бағытталған жұмыс жүргізіледі, атап айтқанда:
- проблемалық мінез-құлық туындауы мүмкін жағдайлардың алдын алу;
- кестені дәйекті және мұқият өзгерту арқылы пайдаланыңыз;
- қатаң стереотиптердің қалыптасуының алдын алу мақсатында әр 
түрлі тәжірибе ұсыну, енгізілген инновациялар мен өзгерістерді алдын-ала 
болжауға және сәйкесінше аз жарақат алуға тырысу;
- балаға қойылатын артық талаптардан аулақ болу;
- оны жаңа жағдайларға дозаланған және біртіндеп енгізу;
- баланы жағдайды өзгертуге деген ұмтылысын білдірудің басқа, 
жеткілікті тәсілдеріне үйрету. егер бала сөйлей алса, оған наразылық 
пен құлықсыздықты білдіретін сөйлемдерді үйретуге болады:" мен 
қаламаймын"," жоқ " және т. б.;
- егер қандай да бір себептермен бұл жағдай сөзсіз болса, балаға озбырлық 

69
немесе айқайлау арқылы жағымсыз жағдайдан аулақ болуға мүмкіндік 
беретін осы мінез-құлықтың көріністерін көтермелемеу керек.
- мінез-құлық проблемалары туындаған жағдайларда теріс эмоционалды 
реакцияларды көрсетпеу өте маңызды. ашу, тітіркену көріністері жағдайды 
нашарлатады және проблемалық мінез-құлықты нығайтады.
б) проблемалық мінез-құлықты елемеу. Бұл әдіс әдетте баланың 
мінез - құлқының мақсаты ересек адамның назарын аудару болған кез-
де қолданылады, ал көрсетілген мінез-құлық қауіпті немесе қауіпті емес. 
мінез-құлықты елемеу дегеніміз - қолайсыз деп саналатын баланың мінез-
құлқына назар аудармау, жауап бермеу. ересектер түсініктеме бермейді, көзге 
көрінбейді, айыптайды және айыптайтын ескертулерге жүгінбейді. егер бала 
ойыншық алуға тырысса, сіз оның соққыларын елемей, ойыншық бермейсіз. 
сіз баладан алыстай аласыз, ойыншықты баланың көру аймағында болмауы 
үшін шкафта алып тастай аласыз.
елемеу тактикасын қолданудың бастапқы кезеңінде бала жағымсыз 
мінез-құлықты күшейтуі мүмкін. Дегенмен, ересек адам таңдалған тәсілді 
берік ұстануы керек. Баланың реакциясы мен мінез-құлқын үнемі бақылау 
қажет. жағымсыз мінез-құлықтың төмендеуі болған кезде: бала тыныш сы-
бырлайды, лақтыруды тоқтатады, тыныш жатып немесе ойнайды және т.б., 
содан кейін біз сабақта үзілген жұмысты жалғастырамыз.
елемеу рәсімін мұқият орындау керек, өйткені ол озбырлық және / не-
месе өзін-өзіозбырлық және истерия түріндегі аффективті реакциялармен, 
елемеу рәсіміне дейін болмаған жағымсыз мінез-құлықтың жаңа түрлерінің 
пайда болуымен бірге жүруі мүмкін.
в) Қажетті мінез-құлықты бекіту (күшейту). маман ынталандырушы-
лар деп аталатын заттарды - тәттілерді, сүйікті ойыншықтарды, баланың іс 
- әрекеттерін, мақтауды қолдана отырып, қалаған мінез-құлықты тіркейді, 
күшейтеді. проблемалық мінез-құлықпен үйлеспейтін мінез-құлықты, 
сондай-ақ проблемалық мінез-құлықтың болмауын күшейтіңіз. мысалы, 
бала ересек адамды қысады, қолын қалтасына салуды сұрайды, егер ол 
нұсқауларды орындаса, оны көтермелейді. тағы бір мысал: бала оларды 
жинау туралы өтінішке жауап ретінде ойыншықтарды шашыратады. Бала 
ойыншықтарды қорапқа жинаған кезде, ол бірден көтермеленеді.
Баланың ынталандырушылары әртүрлі болуы керек және баланың 
маңызды қажеттіліктері мен мүдделерін көрсетуі керек. кез-келген көмек 
баланың нақты қалауына немесе қажеттілігіне сәйкес келуі керек, яғни ол 
"осында және қазір"қалаған нәрсе. сондықтан психолог баланың қазіргі 
қажеттіліктерін ескере отырып, мінез-құлық ынталандырушыларын икемді 
түрде өзгертуі керек.
г) мінез-құлықты қайта бағыттау баланың назары мен іс-әрекеті оң неме-
се басқарылатын жағдайға бағытталған кезде проблемалық мінез-құлықты 

70
қалағанға ауыстыруды қамтиды. мысалы, егер бала жылап, ойыншықты 
бермесе, онда сіз оның назарын басқа затқа немесе сүйікті іс-әрекеттерге 
(сабын көпіршіктері, айналдыру және т.б.) ауыстыра аласыз.
д) жаза. проблемалық мінез-құлық эпизодынан кейін балаға жағымсыз 
ынталандыру жағдайға енгізіледі, көбінесе қайталанатын физикалық 
жаттығулар қолданылады (иілу, отыру, итеру және т.б.). Бұл әдіс проблемалық 
мінез - құлық - айқын демонстрациялық-кез-келген жағдайда назар аударуға 
деген айқын ниетпен қолданылған жағдайда қолданылады. мысалы, егер 
бала заттарды шашыратып, тапсырманы орындау кезінде айқайласа, онда 
психолог балаға бей-жай қарамайды және оған толық физикалық қолдау 
көрсете отырып, 10 тізе бүгу жасауға көмектеседі. жағдай проблемалық 
мінез-құлық жойылғанша қайталанады. Бұл тактиканы қолданғаннан кейін 
алдымен проблемалық мінез-құлық қайталануы мүмкін екенін есте ұстаған 
жөн, бірақ ересек адамның тыныштығы мен дәйектілігі қажетті нәтижеге 
қол жеткізуге ықпал етеді.
е) "күту уақыты" немесе үзіліс. Бала проблемалық мінез-құлық эпи-
зоды аяқталғанға дейін проблемалық мінез-құлық туындаған жағдайдан 
шығарылады. мұны істеу үшін бөлмеде біз арнайы орын бөлеміз, мысалы, 
баланы отырғызатын бұрыштағы орындық. күту уақыты кезінде баланың 
мінез-құлқын ересектер елемейді.
егер баланың мінез - құлқының себебі жағымсыз жағдайдан аулақ болса, 
бұл әдісті қолдануға болмайды, өйткені мұндай жағдайларда күту уақыты 
проблемалық мінез-құлықты күшейтеді.
аутизмнің ауыр бұзылымдар бар балаларға арналған бағдарламаны 
іске асырудың күтілетін нәтижелері баланың тұрақты көрсеткен келесі 
дағдылары болуы мүмкін:
- ұсынылған тапсырмаларға, ойындарға назар аударады және оларды 
мақсатты түрде орындайды;
- ересек адамға қарап, оның қажеттіліктері мен тілектерін, соның ішінде 
PECS карталарын немесе жеке сөздер мен сөз тіркестерін білдіру үшін 
жақындайды;
- ересек адамның түрлі іс-әрекетіне еліктейді, кезектілікті сақтайды;
- түрлі дағдыларға үйренеді және оларды сабақтарда, үйде, түрлі 
жағдайларда қолданады;
- әлеуметтік қолайлы мінез-құлықты көрсетеді, белгілі бір ережелерді 
орындайды; проблемалық мінез-құлық жоқ немесе сирек кездеседі.
Баланы дамыту және оқыту бойынша психологиялық жұмыстың 
нәтижелері оның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне, сондай-ақ оқу фак-
торлары мен дамудың ішкі динамикасына байланысты айтарлықтай өзгеруі 
мүмкін. Барлық күтілетін нәтижелерге қол жеткізу эмоционалды-деңгейлік 
және ойын терапиясының әдістері мен тәсілдерін қолдана отырып, баланың 

71
дамуындағы жақсы қарқын мен жұмысқа дайын екендігін көрсетеді. 
мұндай жағдайларда психолог жеңіл және орташа аутизмдік бұзылымдары 
бар балаларға арналған бағдарламаның мақсаттарына, міндеттеріне және 
болжамына (күтілетін нәтижелерге) назар аудара отырып, балаға арналған 
жеке бағдарлама жасайды. Дамудың шамалы қарқынымен, медициналық 
факторларға байланысты кері кету және дамудың регрессиясының 
көріністерімен осы бағдарлама аясында жұмыс жалғасуда.

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: