БҚму хабаршысы жылына 4 рет шығады

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
қоғамдық,  әлеуметтік  қызметіне  қарай,  аудиториясына  қарай  салаларға  жіктеу  деген 
мәселелерді  қояды.  Осыған  орай  зерттеу  тақырыбымыздың  басты  терминдерін 
анықтап алу қажет.
Бүгінде  қазақ  тіл  білімінде  сөйлеу  тіл  (Р.Әміров),  жазба  сөз  (Н.Уәли),  аузшы 
сөз  (Н.Уәли),  жазба  тіл  (Қ.Күдеринова)  деген  терминдер  қолданысы  басталды. 
Аталған  ұғымдардың  терминдік  бекітілуін,  әрине,  уақыт  көрсетеді,  бастысы  осы 
ұғымдардың қалыптасып,  ажыратылу бізді көбірек қуантады.
Осыдан  біраз  уақыт  бұрын  тіпті  кейде  қазір  де  тілдің  ауызша  және  жазба  сөз 
болып  бөлінуін  қатеге  санаған,  сондықтан  бұл  бағыттағы  зерттеуін  Р.Әміров 
еңбегінен  кейін ұмыт  калған,  қайта қолға алына бастаған  Зерттеулерге  “жер  астынан жік 
шықты”  деп  қаралған,  немесе  ауызша  сөз  бен  жазба  сөздің  айырмашылығын  шын 
мәнісінде тани алмай жүрген пікірлер, кезеңдер болды, болып та келеді. Бірақ “сең жүрді”.
Сонымен  біздің  байқауымызша,  бүгінгі  қазақ  тілі  өзінің  реализациясы 
бойынша  екіге  бөлінеді: 
1)  ауызша;  2)  жазбаша. 
Қазақ  тілінің  байлығы, 
нормалылығы,  жүйесі,  мәдениеті  ең  алдымен  ауызш а  түрінде  көрінеді.  Өзге  тіл 
өкілдері бірінші ауызша қарым-қатынас тілін меңгергенді дұрыс көреді,  ауызша тілді 
білген  тілтұтынушы  сол  тілді  білген  болып  саналады.  Сондықтан  ауызш а  қарым- 
қатынас  тілінің  нормасын  тану  үшін  бүгінгі  ауызшы  тілдің  жүйесін,  құрылымын 
айқындау  қажет.  Қазақ  тілінің  ауызша  жүйесі  мен  құрылымы  жазба  мәтінде  жоқ,  оны 
ауызша аудиториядағы диологтерді таспаға түсіру арқылы аламыз.
Қазіргі  қазақ  сөйлеу  тілін  зерттеуге  бүгінде  толық  мүмкіндік  бар.  Айтылған, 
сөйленген  сөзді  кез  келген  жерде  таспаға  ж азып  алуға,  оны  қағазға  сол  күйі 
таңбалауға  болады.  Және  бұл  машықсыз  сөзді  (Нұргелді  Уәлидің  термині)  екі 
аспектіде  зерттеудің  қажеттілігі  бар.  Оның  бірі  қ ұ р ы л ы м д ы қ -ж ү й е л ік ,  екіншісі 
к о м м у н и к а т и в т ік -ф у н к ц и о н а л д ы қ .  Бұл  зерттеудің  теориялық  табан  тірейтін 
тұғыры  20  ғ.  басында  Л.В.  Щ ербаның  «Тіл  үнемі  өзгеру  үстінде  болады.  Сонда  ең 
бірінші  өзгеретін -  сөйлеу.  Ал  бізде зерттелмей ж атқан осы ара»  деген сөзінен бастау 
алады  [1,  33  б.].  Ғалым  тіл  арқылы  қарым-қатынасты  «речевая  деятельность  -  
языковая  система  -   язык  материал»  триадасына  бөлген. 
«Ведь  надо  иметь  в  виду, 
что  «в  текстах»  лингвистов  обыкновенно  отсутствуют  неудачные  высказывания, 
между  тем  как весьма важную составную часть языкового материала  образуют именно 
неудачные  высказывания  с  отметкой  «так  не  говорят»,  которые  я  буду  называть 
«отрицательным  языковым  материалом»  Роль  этого  отрицательного  материала 
грамотна и совершенно еще не оценена в языкознании, насколько мне известно»
 
[1, 33 б.].
Л.В. Щ ерба индивидтердің сөйлеу жүйесін зерттеу ең дұрыс зерттеу деді  [1,  34 б.]. 
«Егер  ауызша  тілді  сол  қалпында  жазуға  түсірсек  біз,  фонетика,  морфология, 
синтаксистен қаншама қате жібергенімізді көрер едік  [1,  36 б.].  Өз сөзін қайталап оқыған 
адам  «қалай  ғана  қате  жібергем»  деп таң  қалар  еді»  деген де  осы  ғалым.  «Этот  факт 
объясняется  тем,  что  все  эти  ошибки  социально  обоснованы»  их  возможности 
заложены  в  данной  системе»  [1,  36  б.].  Ж әне  мына  сөздерін  біз  бүгінде  ұмыттық: 
«Идеалом  была  для  меня  всегда  замена  схолостики,  механического  разбора  -  живой 
мыслью,  наблю дением   за   ж и в ы м и   ф а к т а м и   я з ы к а ,  д ум ан ьем   над  ним и.  Я   знаю 
думать  трудно,  и  тем  не  менее  думать  надо  и  надо, 
и  надо  боятся  схоластики, 
шаблона,  которые  подстерегают  на  каждом  шагу  всякий раз,  как мысль  полна 
слабеет»
 
[2,  с.  10].  «...Вне  ч ел о в е к а   и  без  ч ел о в е к а   п о н ят ь   я з ы к   невозм ож но» 
[2,  с.  12].  Ол ұстазы Б.Куртэненің  ізімен тіл  білімінің  негізгі  нысаны ж азба тіл  емес, 
ауызша  тіл  болу  керек  деді.  Сөйлеу,  түсіну  процесін  -   сөйлеу  әрекеті  (речевая 
деятельность)  деп  атады.  Ал  сөздіктер  мен  грамматикалардағы  сұрыптау  -   тілдік 
жүйені  (языковая  система)  құрайды  деді.  М әтін  -   тілдік материал.  Л.В.  Щ ерба  жеке 
адамдардың  тілін  зерттеуге  көп  көңіл  бөлді.  Жеке  сөйлеу  ж үйесі  -  тілдік ж үйенің 
нақты  көрінісі,  сондықтан  жеке  сөйленісті  зерттеу  арқылы  тілдік  жүйені  тануға 
болады деген  [2,  17  б.].  Бірақ  бұл  бағыт  орыс  тіл  білімінде  де,  қазақ тіл  білімінде  де 
мән  берілмей  қалды.  Қазақ тіл  білімі  нысанға  алатын тілдік бірліктер  тек қана жазба
203

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
тіл  мәтіндерінен  алынған.  Фонетикалык  талдау  жазылған  сөздегі  әріптер  тіркесін 
талдады.  Синтаксистік  талдаужазба  мәтіндердегі 
сөйлемдерді  талдайды,  т.т.  Ал 
академиялык  сөздіктер  мен  грамматикалар  жазба  мәтіндегі  лексика-фраеологиялык 
мағыналар  мен  грамматикалык  мағыналарды  тіркейді.  Сөйтіп,  мағыналар  шектеле 
бастады.  Қазак  тілін  үйренуді  бастаған  өзге  үлт  өкілдері  «окулығында жок»  сөздердің 
күнделікті  өмірде  көбірек естілетітн,  оның мағынасы сөздіктерге  сәйкес  келмейтінін,  бүл 
сөздердің  мағьшасын  не  деп  түсінуге  болатынын  білмей  дал  үрып  жатыр.  Сондыктан 
күнделікті  машыксыз  сөйленген  сөздердің  күрамы  мен  күрылымьш,  жүйесін  түракты 
зерттейтін уакыт келді.
Кісі  сөзіне  жағдаяттың  таныс  орта  болғаны  жайлы,  жағымды,  орысша 
айтканда,  «комфортно».  Сондыктан  ж айлы  сезінген  ортадан  адамның  бар  болмысы 
танылатын сөз туады.
Сөйлеу  тілінің  ішінде  таныс  ортадағы  ауызекі  сөйлеу  стилін  карастырып 
көрелік.  Ауызекі стиль
1
)  кітаби тілден гөрі сөйлеу тіліне машыктанған ауыл карияларының сөзі;
2
)  жазба  тілді  білмейтін,  отбасы  мүшелері  казакш а  сөйлейтін,  балабакшаға 
баратын 2 және 4 жастағы баланың сөзі;
3)  кітаби  тілді  меңгерген,  тәуелсіздік  алғаннан  кейінгі  жылдардардың  үрпағы, 
25-30  жастағы  казак  отбасы  мүш елерінің  үй  ішіндегі  ауызекі  сөзі  ретінде  максатты 
таңдалып алынды.  Талдау алдында кандай максат түрды?
Б а с т ы   м ақ сат:  машыксыз  сөйлеген  кариялардың,  мектепке  дейінгі  бала  және 
іскери,  кітаби  стильді  меңгерген жастардың  сөзіндегі  жазба тілден  күрылымдык-жүйелік 
ауыткуларды,  ерекшеліктерді және  жазба тілге  сәйкеспейтш  күрылымдар  мен  бірліктерді 
аныктау болды. Бүл максатка жету үшін м ы надай міндеттер койылды:
1
)  сөзді таспаға сөйлеушінің өзіне білдірмей жазып алу;
2
)  таспадағы  сөзді  өзгертпестен  жазбаға  түсіру,  ол  үш ін  нүкте,  үтір,  сызыкша, 
сүрак,  леп белгісі сиякты жазба тілдің күралдарын пайдаланбау,  кіші тыныска екі сызык 
(//), үлкен тыныска үш  сызык (///), жай тыныска бір сызык (/) шартты белгі етіп алынды;
3)  бас әріпті,  кісі есімдері мен жер-су аттарына болмаса, пайдаланбау;
4) үзілген, түсірілген сөз, тіркес, сөйлемді жакшадағы көп нүктемен ([...]) белгілеу;
5)  фонетикалык транскрипцияны пайдаланбау.
Ж азба тілді білетін,  бірак жазуға машыктанбаған 73  жастағы карияның ауызекі 
сөйлеу стилі:
Ж аңағы //  Төкөңдөр  күда  болүп  келді,  Төкө  [...]  Төкөннүң  астында  нәән  карат 
бар / ак жаулүлаған /// сосүн жерде / күндүз  [...]  түндө  келді /// сосүн  ертең / күндүз / 
кеттік  //  Кійізғараға  ғарай  ///кызды  таныстырүу  герек  ///  бүкүл  ауүлдүң  балаш ағасы 
атка  мініп  /  бестеңгеміз  бар  /  орамалға  байлаған  //  содан  түүүу  ауүлдүң  бәәарлығын 
жолш үбай  шауүп,  ар  жағында Ұшбауүр  гійізғара деген  жерде  шөбшауүп  откан  ауүл 
бар,  соғам  бардык  ///  көп  ағашүй  тіккеңғой  //жыйырма  /   болады  енді,  жыйырма 
шакты  үй  тіккен  //сонүң ш етінем  бастап  кіріп  ш ығып  келатыр  // ж аңағы //  біз  нөкөр 
соңүнда  балаш аға  шауүп  жүрмүз  //касында  сол  //  білмейм  естияр  /   осү  жеңге  болүб 
ж үргөң кім  екенін  білмейм  сонда /  Балгенженің ғасында // бір үйгө  барсак  көрүсөдү- 
жылайды  //  жаңағыдай  і..  і..  і..  со  барған  үй  шығып,  сол  үйдің  адамы  гөрүсөд 
//сонүмең негерек кеш кісін келдік //сабылып бәрлығымыз.
ф о н е т и к а л ы қ  жүйе:  а~ә,  а~әа,  е~ө,
л ек си к ал ы қ  жүйе: нән (диалектизм),  жаулылау (жаңа сөз),  агашүй (диалектизм),
си н та к си с тік  жүйе:
- аныктауыш,  пысыктауыш баяндауыш тан кейін айтылады;
- баяндауыш алдыңғы сөйлеммен де, кейінгі сөйлеммен де ортак болуы мүмкін;
- бастауыштың айкындауыштары көп болуы мүмкін;
- морфологиялык:  мезгіл үстеулері кате-накты айтылуы норма;
- сан есімдер кайталанып айтылуы норма;
- сілтеу есімдіктер назарды ішке аударады, сөзді интимденщру кызметш аткарады;
204

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
-  ойды үзбеуге  кызмет ететіндер: 
жаңағы  (2),  сосұн жерде,  сосұн,  содан,  енді, 
гой,  сол,  осұ,  сонда,  жаңагыдай,  і..  і..  і..  со,  сонұмең негерек
Ж азб а тілд і білм ей тін 76 ж а с т а ғ ы  қ а р т т ы ң   ау ы зекі сөйлеу стилі:
Содамбір  еврей жатыр  екен // менің комтымда / еккісілік комты екен // сонан // 
еврей  бар  екен  /  еккісілік  бөлме  ғой  /  еврей  бар  екен  /  сен  тамактан  кеш  келдің  / 
мынада  бір  кафеге  бар  /  тамағже  енді  деп  /  алыппарды  /  тамағіш   деп  алыппарды  / 
алыппарғасын  /  тек  есіктен  кірібедім  /  киіготұнұң  ійісі  бұркете  ғалды  //  содам  бізге 
шәйбер  деді  /  тамак  бер  деді  /  әрғайсына  еккісі  /  үшкісіден  /  адам  санына  ғарай 
шымылдыккылып  /  неменен  /  бөлүпкойған  /  акшүбөрекпенен  ///  екөуміз 
барыботұрдұк /  содам  бізге  екі  аккұман  әкелді / әзербайжаң  ғой  енді  /  негізгі  калкы / 
киіготұ / іш тім / кыпкызыл/// кійіготұнұң кейде  несібжолұна / бөтөкөге  пайдасы бар / 
сосұн  /  ж аңағы  Іскендірден  үйрөңгөн  орұшшамменен  [...]  //  әзірбайжан  да  орұшша 
білмейд  /  онұңда  жетісіп  тұрған  дымы  жок  /  менің  аз-ағ  алдымда  /  жаңа  маған 
шәйғылып пергеніңді  әкелш дедім /  [!]  кійіготұ //  [!]кептірген / несібжолұна пайдасы 
[...]  деп  /  бүйрөкке  пайдасы  [...]  деп  /  ойакта  шәйғә  сонұ  бередекееен  //  сапсары  / 
кызғыш сары  болұп  шығады  /  онұң  енді  мына  үйдө  бір/екі  түйүрү  тұрса  //  осұ  үйдө 
араматный  біртүрлү  ійіс  шығарады  //  сосұн  отка  жағып  етті  ыстасаң  /  етінің  дәмі 
мынау болады / сондай  біртүрлү кеуболад / мына шәйғә  калампыр  салып ішіпкөрдүң 
бә?  Тап  сондай  болад  адамға  біртүрлү /  кеуүлүңді  ашып  /  көкүрегүңді  [...]  //  ійісінің 
өзү  [...]  //  мына-анаа  бұрұшта  тұрса  /  осүйгө  гелгенде  бүртүрлүбір  жахсы  ійісберіп 
тұрад  //  хош  ійіс  беріптұрад  /  бұл  кезгелген  жерде  өспөйд  /  түүү  шағанның  бойұнда 
үлкөнсайларда  өсөд  /  Әбійдүлләғә  әкеліпбергем  байағыда  //  Әбійдүлләдан  сұрап 
көрөйүн // Әбійдүлләғә әкеп берібедім.
ф онетика, ім к   жүйе:  а~ә: 
шәй,  бә,
 
а~әа,  е~ө,  і~ү,  е~и: 
иврей,
 
д~н:  сонан,  е~і: 
несібжолы,
 
ж~й: 
ойақ
орыс  сөзін  сынд^іру:  ком т ы   Л.В.  Щ ербаның  «Сөздің  идеалды  фонетикалык 
кұрамы  өте  аз  кездеседі.  Ол  сирек  кездесетін  сөздерді  айтканда,  бірдемені  аныктап 
дауыстағанда ғана айтылады» деген сөзі еске түседі Л.В.  Щ ерба  [3].
л е к с и к а л ы қ   ж үйе: 
бөтеке
 
(диалектизм), 
несеп  жолы
 
(медицина  термині), 
араматный
 
(варваризм),
біртүрлі-
 
жағымды реңкте, 
комты
 
(варваризм) 
с и н та к си с тік  жүйе:
-  пысыктайтын,  аныктайтын  ойлар  ж алпы   акпараттан  кейін  бөлшектеліп 
беріледі;
- бөлшектеліп берілгендіктен артык сөйлем  мүшелерініңартыктығы білінбейді;
- кайталаулар артык емес,  ойын бекітуге,  ойын баяулатуға (бірнеше жыл бұрын 
өткен  окиғаны  еске  түсіруде),  назарды  токтатуға  жәрдемдеседі: 
/   осүйгө  гелгенде 
бүртүрлүбір  жахсы  ійісберіп  тұрад  / /   хош  ійіс  беріптұрад/;  Әбійдүлләгә 
әкеліпбергем байагыда / /  Әбійдүлләдан сұрап көрөйүн / /  Әбійдүлләгә әкеп  берібедім.
- нысан редукциялана береді: 
әргайсына еккісі /  үшкісіден /  адам санына гарай 
шымылдыщылып /  неменен /  бөлүпцойган /  ақшүбөрекпенен ///
-
  атау  сөйлемдер  ойдың  жинакылығы  мен  пауза  жасағаны  үш ін  әсерлілілін 
күшейтеді;
-  редукцияланатын  мүшелер  көбіне  баяндауыштар:  ж аңағы  Іскендірден 
үйрөңгөн  орұшшамменен  [...]  //;  несібжолұна  пайдасы  [...]  деп  /  бүйрөкке  пайдасы 
[...]  деп /
-  басы  артык  сөйлемдер  кыскартылады:  жаңа  маған  ш әйғылып  пергеніңді 
әкелш дедім /  [!]  кійіготұ //  [!]  кептірген /
-  түсіндірмелі  салаластың  үнемді  түрі  бар: 
бұл  кезгелген  жерде  өспөйд /  түүү 
шаганның  бойұнда  үлкөнсайларда  өсөд /.
 
И.А.  Бодуэн  де  Куртенэ  айткандай,  «айту- 
есту  тілі  үздіксіз  айтылады,  бөлінбейді.  Ал  жазу-оку  тілі  бір-бірінен  бөлінетін, 
үзілген бірліктермен көрінеді»  [4,  213  б.].
морфологиялык:
205

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
-
 
содан
 
сілтеу  есімдігінің  бұл  мағынасы  сөздіктерде  тіркелмеген.  Ж азба 
тілдегі  грамматикалық  мағынасы  «Онбестомдықта»  1  мағынасы  «Сол  уақыттан,  сол 
кезден деген  сөздердің  қысқарған түрі», 
2
-мағынасы  «сол  нәрседен,  сол  заттан деген 
сөздердің  қысқарған түрі»  деп  берілген  [5]  Ал  сөйлеу тілінде  тағы  «сөйтіп»,  «солай» 
«сөзімді жалғасам» деген функционалдық мағына қосылған.
- 
М екен-мезгіл  жалғаулары  қызмет  айырмай  жұмсау  бар: 
тамақтанкеш 
келдің,
 
ішкі  сөздегі  логикалық  құрылым  «тамақ  [ішіп  алған]нан  кейін  келгені» 
туралы  еді,  бірақ  сыртқы  сөзге  айналғанда  синтаксистік  құрылымға  сәйкес  ш ығып 
үлгере алмады.  Сондықтан «тілдің ұш ында тұрған» 
кеш
 
үстеуі қолданылған.
-
 
тек
 
шылауы  қазіргі  жазба  тілде  тежеу  мәнді  демеулік  [
6
,  563].  Мысалы: 
Қазақ дәстүрі тек ата-ананы гана емес,  жалпы  адамды  сыйлауга  баулиды
 
[
6
,  563]. 
Ал  жоғарыдағы  ауызекі  сөйлеу  стилінде  «сол-ақ  екен»  деген  тез  арада  болған  істі 
білдіретін грамматикалық мағынада тұр.
-
 
енді
 
мезгіл  үстеуінің  «Онбестомдықта» 
12  лексика-грамматикалық 
мағынасы,  7  тіркестік  мағынасы  көрсетілген.  Оның  ішінде  3  сөйлеу  тіліндегі 
мағынасы  да  бар.  Алайда  біз  талдап  отырған  сөйлеу  стиліндегі  сөзде  бұл  үстеу 
«білесің»,  «айттым»,  «солай  болатыны  белгілі»  деген  қосымша  грамматикалық 
мағынада  жұмсалып  тұр.  Бұл  жазба  тіл  грамматикалары  мен  сөздіктерінде 
көрсетілмеген.
-
 
жаңагы
 
сөзі  қазіргі  қазақ  ауызша  сөзінде  қыстырынды  паразит  элементке 
айналған еді.  Айтылып отырған ойға байланысы жоқ болса да,  қыстырып айту қазіргі 
қазақ  сөзінде  өте  жиі.  Алайда  бұл  қарияның  тілінде  ол  «әлгі»  деген  грамматикалық 
мағынасымен сөйлемнің бір мүшесі  (қай Іскендір? Әлгі Іскендір)  болып тұр.
-
 
мына
 
сілтеу  есімдігінің  жазба  тілдегі  грамматикалық  мағынасы  «осы», 
«мынау»  болса  [5,  409],  жоғарыдағы  сөйлеу  тілінде  «кәдімгі»  деген  мағынада 
қолданылады: 
мынашәйгә қалампыр салып ішіпкөрдүң бә?
-
 
мынадай
 
үстеуінің  ж азба  тілдегі  грамматикалық  мағынасы  «мына 
сияқты»,  «осындай»  [5,  409]  болса,  бұл  сөйлеу  тілінде  басбармағын  жоғары 
көрсеткен сөйлеуш інің осы басбармаққа анық сілтеп көрсеткен мағынасы бар.
Ойды  үзбеуге  қызмет  ететіндер:ж азба  тілді  білмейтін  қарттың  сөзінде,  бір 
таңғаларлығы,  бос  қыстырындылар  болмады, 
сосын,  содан
 
сөздері  осы  қызметті 
атқарды  ма  десек,  бұл  сөздер  «сонымен»,  «сөйтіп»  деген  мағынада  құрылым  мен 
жүйеге сай қолданылған болып шықты.
Сөйлеу  тілі  мен  әдеби  тілінің  беттесетін  қабаты  лексикалық  деңгей  болып 
шықты.  Ал  ең  көп  ассимметрия  грамматикасында,  яғни  дыбыстық,  морфологиялық 
және  сөйлем  құрылысында  болып  отыр.  Оның  себебі  мынада  деп  ойлаймыз:  қазақ 
ауызша  сөзіндегі  төл  сөздерде  фонетикалық  позицияға  тәуелді  дыбыс  реңктері  -  
өздік  реңктер  мен  өзгелік  реңктер  (варианттар  мен  вариациялар)  сөз  мағынасын 
ажыратпайды.  Сондықтан  сөйлеуші  сөзінде  өзара  уақытш а  үйлесуден  (ассимиляция) 
және  үндесуден  (сингармонизм)  туған  өзгерістер  көп  болады.  Ол  өзгерістерді 
тыңдаушы  да, 
айтушы 
да  аңғармайды. 
Өз  фонологиялық  санасындағы  -  
парадигмадағы  фонемаларға  сәйкестендіріп,  мағына  ажыратып  алады.  «Ответ  очень 
прост:  потому что это различия вовсе не семантизованы...»  [4, с.  18].
Ал  морфологиялық  тұлғалардың  грамматикалық  мағынасы  мен  қызметіндегі 
сәйкессіздіктер  сөйлеу  тіліндегі  ж ағдаят  пен  сөздің  синкреттелуі,  синтезделуі, 
біртұтастық,  тілдік  пен  тілдік  емес  бірліктердің  араласуы  дегендерден  шығады.  Ал 
сөйлеу  тілі  мен  әдеби  тілдің  сөйлем  құрылысындағы  айырмаш ылық  алдыңғы 
зерттеуімізде  айтылғандай «...  ауызша тіл ойлауға қарағанда баяу  болғанымен,  жазба 
тілге  қарағанда  тез.  Сондықтан  іш кі  сөйлеу  кодына  келген  ой  сол  қалпында  сыртқа 
шығады.  Сыртқы  тіл  ойды  өзіне  кодтап  үлгере  алмайтындықтан  ауызша  тіл 
синтаксистік  құрылымға  қарағанда  логикалық  құрылымға  көбірек  бағынады,  себебі 
ауызша  тілде  коммуниканттың  өз  еркілігі,  өз  меншігіндегі  сөйлеу  мәнері, 
коммуникативтік актке дайындықсыз кірісіп кетуі бар»  [7].
206

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
Ауызша тілде жаңа сөздер,  грамматикалык формалардың жаңа жүмсалымы көп 
болатыны  жөнінде  орыс  тіл  білімінде  көп  айтылды  [
8
].  80  жж.  орыс  тіл  біліміндегі 
зерттеулер  тіл  деңгейлері  бойынша  біраз  нәтижелер  берді.  Қазак  тіл  білімінде  бүл 
бағыттағы іс  енді  басталмак.  Әзірге  біз макала көлемі  көтермейтіндікте  екі  карияның 
сөзін  талдаумен  аяктаймыз.  Ендігі  кезекте  балабакш а  балаларының  тілі  мен  жазба 
тілді меңгерген коммуниканттардың тілі зерттелмек.
Қорыта  келгенде,  айтпағымыз: 
бүл  бағыт  И.А.  Бодуэн  де  Куртенэ, 
Л.В.  Щ ербаның  әу  бастан  ж азба  тіл  мен  ауызша  тілді  айырып  алу  керектігін 
ескертулерінен  [4,  13  б.]  басталғанмен  еш  кай  тіл  білімінде  түбегейлі  бағыт  алып, 
зерттеулер  жалғасып  жаткан  жок.  Жазудың  консервативті  дүние,  ол  ауызш а  тілге 
икемделмей  сол  күйі  калып,  екеуінің  арасында  сәйкессіздік  пайда  болатынын,  ол 
сәйкессіздік  грамматика  саласында  көрінетінін  біле  отырып,  жазба  тілді  зерттеуді 
токтатканымыз  жок.  Л.В.  Щ ербаның  мына  сөздері  бізге  осы  бағыттағы  зерттеулерді 
тереңдетуге  жол  сілтейді:  «Төменгі  кластарда  грамматиканы  окыту  окулыксыз 
жүргізілу керек  [3,  20  б.].  «Если и изучать  какую-  либо  грамматику ради  грамматики 
то  следует  изучать  только  грамматику  живого,  произносимого  языка»  [3,  14  б.]. 
«Язык  не  написанный  является  до  некоторой  степени  мертвым  языком  и  лишь 
насильно  вталкивается  школой  в  наши  умы»  [3,  15  б.].  «Егер,  осылай  десек,  онда 
казір  колда  бар  грамматикалык  оку  күралдар  ешкайда  жарамайды,  олар  жазба  тілге 
негізделген»  [3,  15  б.].  «Бодуэн  звал  от  памятников  к  живым  людям  и  всячески 
возражал  против  механического  объяснения  языковых  изменений.  В  этом  его 
основная и грамотная заслуга перед наукой о языке»  [
8
,  92  б.].  Қазак тілі деңгейлерін 
окытуда  алдымен  сөйлеу  тіліне,  колданыстағы  тілге  назар  аудартуды  максат  ету 
керек.  Өйткені «Ауызша тіл -  тілдің жаны» деп тағы кайталағымыз келеді.
Сөйлеу  тіліне  маңыз  беріп  отырған  себебіміз  не?  Егемендік  тарихымызыдың 
алғаш кы  жылдарына  көз  салайык.  Біз  кандай  жағдайда  отырып,  казак  тілін 
мемлекеттік тіл еттік? Біз бірнеше үрпак ана тілім деп орыс тілін таныған,  казак тілін 
отбасы,  ошак  касында,  ауылда  сөйлеген,  калада  естілсе,  оның  өзі  ауылдан  калаға 
келгендердің  бөлмесінде,  екеуара,  үш еуара  әңгіме  арасында  ғана,  өз  ішінде 
күлыпталып  сөйленетін,  ал  көшеге  шыкканда  түншығатын,  егер  сөйлесе  калса, 
өзгелер  бажырайып  карайтын  тілді 
әкеліп, 
көпүлтты, 
көпмәдениетті 
елге, 
казактардан  орыс  үлтының  саны  сәл  ғана  аз  елге  коғамдык  катынас  тіл  еттік.  Біз 
«таза»  орыстанған  казак  үрпағы  көбейген  дәуірде  (кезеңде),  санасы,  менталитеті 
ауыскан,  дүбәра болған кезеңде казак тіліне мәртебе алып бердік.
Қазак тілінің каймағы кай кезден бүзылып еді? ХХғ.  басына дейін казак тілінің 
жанына  сызат  түспеген.  Қалай  үкімет  өзгерді,  калай  өркениетке,  сауаттануға,  білім- 
ғылымға  үмтылдык,  солай  орыс  тілінің  көмегінсіз  болмайтынына  көз  жетті  (бүгінгі 
таңдағы  ағылш ын  тілінің  «мәртебесін»  есіңізге  салмай  ма?).  Алғашкы  казак 
зиялылары  казак  тілімен  катар  орыс  тілінде  сауатты  сөйлеп,  ж аза  білді.  Ғылым- 
білімді  орыс тілі  аркылы алды.  Өз үрпағын да  (баласын)  орыс  тілінде  сауатын  ашып, 
окыта  бастады.  Сөйтіп,  казак  тілінің  бірегейлігіне  жарыкшак  түсті.  Енді  казак тіліне 
карағанда  орыс  тілін  жаксы  білетін,  казак  тілін  сөйлеу  тілі  ретінде  ғана  колданатын 
үрпак келді.  Кейінгі үрпактың каладағысының өзі де орыс,  баласы да орыс,  айналасы, 
араласатындары  да  орыстілді  болды.  Ауылдан  келіп  жоғары  оку  орнына  түскен 
казактілділер  оку  процесі  кезінде,  тіпті  өз  үлты  өкілдерінен  көрген  “корлыктарын” 
баласы  көрмеу  үш ін  баласын  орыс  бакшасына,  орыс  мектебіне  берді.  Тілдің  жаны 
болған ауызекі сөйлеу тілі орыстана бастады.
Сөйтіп,  біз  окыған,  казак  үлтының  бет-бейнесін  танытатын  зиялы  кауымның 
ауызекі сөйлеу тілі орыстанған жағдайында казак тілін мемлекеттік тіл еттік.
Енді  бүгінге  караңыз.  Осыдан  10  ж ыл  бүрын  казак  мектептерінде,  казак  бала 
бакшаларында,  жоғары  оку  орындарының  казак  бөлімдерінде  сабак  казак  тілінде 
жүргізілгенмен  балалардың  ауызекі  сөйлеу  орыс  тілі  еді.  Үзіліс  кезі,  мектептен  соң 
кыдыру  кезінде  орысша  сөйлесетін.  Бүгінде  жас  буынның  күнделікті  сөйлеу  тілі
207

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
казак тіліне айналғанына кұлағымыз үйренді,  таң калмайтын болдык.  Кеңес дәуірінде 
білім алған біз сиякты,  орталау буын,  орта,  аға буын ш ошынып карайтын аударылған 
шетелдік  терминдерді  бүгінгі  бала  буын  да,  ж ас  буын  да  еш  жатыркамай 
кабылдайды,  тілінде  колданады.  Сонда  бұл  бүгінде  тұрмыста,  күнделікті  карым- 
катынасында,  мектепте,  ж оғары  оку  орындарында  казак  тілінде  сөйлеп  келе  жаткан 
ұрпак,  келесі  ортасы -  жұмысында,  кызмет,  іскери  карым-катынасында  казак тілінен 
баска тілде сөйлей алмайтын болады деген сөз.  Ж аңа ұрпактың жасы казір  17-де,  енді 
бір  16 жылда Қазакстандык кәсіп иелері кызмет барысында казак тілінде сөйлеседі,  іс 
кағаздары казак тілінде жүреді деген сөз.  Сондыктан ендігі кадам іс кағаздарын казак 
тіліне  көшіруді  аяктау  дұрыс  жоспарланып  отыр  дейміз.  Бұрындары  және  казір  де 
казак  тілінде  бір-екі  сөйлем  айта  білген,  «нан  тауып  жейтін  казакшасы»  бар 
орыстілділер  ойсыз  жүретін.  Енді  жазуға  келгенде  тілдің  бүкіл  жүйесі  мен 
кұрылымын  білмесең,  сол  тілде  жаза  алмайтынын  түсінді.  Сөйтіп,  казак  тілін 
шындап  үйренушілердің  саны  көбейді.  Жазуды  балабакша,  мектеп  үйрететін  болған 
соң,  бүгінде  казак  балабакш аларың  әр  топтарында  бір-екі  орыс  балаларын  көретін 
болдык,  олар ертең казак мектептеріне барады.  Қазак балабакш асындағы балалардың 
ш амадан  тыс  көптігі  жаңа  топтардың  ашылуын  күтуде.  Қазактар  балаларын  казак 
мектебінен орыс мектебіне ауыстыруды койды.
Сонымен,  балабакша,  мектеп,  жоғары  оку  орындары  казак  бөлімдерінде 
(ішінара  киындыктарымен,  кедергілерімен  окытылып  жаткан)  казак  халкының жаңа 
казактілді  ұрпағы  өсіп  келеді.  Қазак  тілінің  ауызекі  колданысы  дүкен,  емхана, 
коғамдык  кызмет  көрсету  салалары,  әуе,  теміржол  кассалары,  медициналык  мекеме, 
коғамдык  көлік,  банк т.б.  жерлерде  кеңейгеніне,  күшейгеніне  куәміз.  Бүгінде  әсіресе 
коғамдык  кызмет  көрсету  салаларында  отырған  өзге  ұлт,  орыс  ұлты  өкілдері  немесе 
орыстілді  казактар  өздерінің  казак  тілін  білмейтіндерін  мансап  көрмейді,  керісінше 
казак  тілінде  кызмет  көрсете  алмағандарын  кәсіби  біліктілігіне  тиген  нұксан  деп 
ыңғайсызданатын,  коркатын  болды.  Олардың  санасында  казак  тілін  білмеу  атак 
(престиж)  емес,  казак тілін білу бедел болып танылатын  болып жүр.  Яғни казак тілін 
екінші тіл ретінде меңгеру өзге тілділер үш ін кұндылыктар катарында.  Қазір екі тілде 
өте  сауатты  кәсіби  мамандарды,  әсіресе  бұрын  казак  тілін  жолата  бермейтін  каржы, 
банк саласының кызметкерлерін көріп көз де,  көңіл де куанады.
Тіл  -  табиғи  кұбылыс.  Табиғи  кұбылыстың 
бірте-бірте  жүретіні  белгілі. 
1991  жылдан  бергі  18  жыл  -   орыстанған  тілдік  орта,  казак  ұлты  калыптаскан  елді 
казак  тіліне  кайтарып  алуға  кажетті  көп  уакыт  емес,  аз  уакыт.  Біз  өтпелі  дәуірде 
отырмыз.  Болаш актағы  казак  тілінің  іргесін  калап  отырмыз.  Уакыт  керек.  Ұрпак 
алмасу керек.
Қазактілді  ұрпак  келуін  келді.  Ол  ұрпак  бүгін  18-де. 
Олар  казак  тілінің 
өміршеңдігіне  нык  сеніммен  келе  жатыр.  Орысша  ойлап,  казакша  сөйлесе  де,  әдеби 
тілдің нормасын ж етік меңгере  коймаса да,  әдеби тілді жоғары деңгейде  пайдалануға 
тырысып,  жалтактамай  сөйлейді. 
Иә,  ең  бастысы  жалтақтамай  сөйлейді.
 
Олар 
январь,  февраль деген ай аттарын білмейтін, қаңтар,  ақпанды ғана танитын, агза,  жасуша, 
сынып,  дәрумен сиякты сөздерден шошынып жүрген біз сиякты аға, ата ұрпакка «жок,  осы 
казакша  атаулар  дұрыс!  Аударылатын  ш еттілдік  терминдерді  аудару  керек»  деген 
ұлтжанды пікірі бар ұрпак.
Бір мысал.  2007-2008  оку жылы «Таугүл»  ыкш амауданындағы № 175  мектептің 
10  сынып  балалары  1  күнді  тек  казак  сөздерімен  сөйлейтін  күн  етіпті.  Ресми  түрде 
емес,  өз ішінде ғана,  өз бастамаларымен.  Окушылар бірде-бір ш еттілдік терминдерді, 
күнделікті тұтынатын,  орысша аталатын зат атауларын атамауға уәделесіпті.  Сөйтсе, 
бір  бала  бакылау  жұмысы  үстінде  казакш а  аудармасы  жок  ш трихты  баска  баладан 
сұрай  алмай,  біраз  киналыңкырап  барып: 
«шытырыйқыңды 
бере  тұрасың  ба»деген 
екен  (балалар  кейінге  дейін  мұны  күлкіге  айналдырып  жүрді).  Сонда  екінші  окушы: 
«жок,  одан  гөрі 
ақтағыш
 
дейік»  депті.  Сөйтіп,  окушылар  казакша  атауы  жок 
күнделікті тұтынатын заттарына колма-кол атау жасаған екен.  Қала балалары!
208

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
2000  жылғы  көше,  теледидардағы  жарнамалар  қандай  еді,  адам  шошырлық 
емес  пе  еді,  қазір  қандай?  Енді  қазақ  тілінің  мемлекеттік  мәртебесін,  өміршеңдігін 
одан әрі қалай бекіте түсу керек? Ендігі қадам не болмақ?
Біздіңше,  ендігі  қадам  -   іс  қағаздарының  қазақ  тіліне  ауыстырылуы,  тағы   да 
қайталап  айтсақ,  дұрыс  жоспарланып  отыр.  Жазу  ол  -   бекітетін  құрал,  ол  -   ойды 
жүйелейтін,  тілдің  табиғатын  танытатын  құрал.  Ж әне  жазу  -  тілді  білудің,  жүйесін 
танудың  ж оғарғы   сатысы.  Ауызша  тілде  қалай  болса,  солай  сөйлеп,  әйтеуір  ойын 
ж еткізетін  орыстілді  қазақтарды  «жап-жақсы,  үйреніп  қалды»  деп  қол  соғып  мәз 
болатын  дәуір  сонда  келмеске  кетеді.  Ондай  қазақтар  енді  қазақ  тілінің  жүйесін, 
нормасын,  әдеби  тілдің  нормасын  меңгеруге  мәжбүр  болады.  Ж азба  сауаты, 
қолданыс  деңгейі  төмен  әсіресе  орыстілді  қазақтар  енді  ш ын  мәнінде  қазақ  тілін 
үйрене бастайды.  Өзге ұлт тілді үйренуді көбейтеді.
Бұл  бір.  Екіншіден,  қазақ  тілінің  өміршеңдігі  -   оның  әдеби  түрін  қолдануға 
байланысты.  Қазақ  тілін  тұтынушыларды  шартты  түрде  жоғары,  орта,  төмен 
деңгейлерге  бөлсек,  тіл  өміршеңдігі  үш ін  орта  топ  коммуникативтік  тұлғаларының 
рөлі  маңызды.  Өйткені  ж оғары  топ  пен  төменгі  топ  өкілдері  қай  тілде  де  азш ылық 
дауысқа  ие  болады.  Сонда  шешуші  дауыс  осы  орта  топ  өкілдеріне  түседі. 
Қазақстандағы  қазақ  тілінің  қоғамдық  қызметінің  ең  басты  проблемасы  осы  тұста 
тұр.  Себебі  қазақ  тілін  ана  тілім  деп  санайтын  орта  топ  өкілдерінің  тұтынуындағы 
қазақ  тілінің  өзі  -  жарымжан.  Осы  жарымжан  орта  топтың  ж алпы   картинасы 
мынадай.  Бір  топ  қазақ  тілін  ауызекі,  ресми,  бейтарап  стильде  қолданады,  ойын 
түгелдей  қазақ  тілінде  жарыққа  шығарады,  қазақ  тілінің  нормасын  біледі,  бірақ 
автоматты түрде қате қолданыстарға жүгіреді.  Ж үгіреді деп отырған себебіміз бар:  өз 
тілінің сапасына немқұрайды қарау,  басты м әнділік санамаушылық  -  қазіргі  орта топ 
тілтұтынуш ыларының  клиникалық  «ауруы».  Енді  бір  топ  қазақ  тілінің  жүйесі  мен 
құрылымын біледі,  бірақ нормасын білмейді,  нормасын білетін-білмейтініне сенімсіз. 
Сондықтан бұл тілұстармандар тілінде жасанды сөйлеушілік,  ауызша тілдің нормасы 
мен ж азба  тілдің нормасын шатастыру,  ауызекі  стиль  мен ресми қатынас  стильдерін 
парықтамау,  кітаби  стильдердің  бірліктерін,  нормаларын  араластыру  сөйтіп,  қазақ 
тілінің  коммуникативтік  әлеуетіне  нұқсан  келтіретін  тілдік жағдаятты  тудыру,  қазақ 
тілі  қазіргі  коммуникацияға  төтеп  бере  алмайды  деген  көзқарас-пікірлерді  біржола 
орнықтыратын  сөйлеу  тілі  бар.  Келесі  топ  қазақ  тілін  күнделікті  бейресми, 
тұрмыстық  қатынас  шеңберінде  біледі.  Қазақ  әдеби  тілін  түсінеді,  көркем  әдебиет, 
шаршысөз  материалдарын оқиды,  ойын әдеби тілде  білдіргісі  келеді,  бірақ  өз тілінде 
қазақ  әдеби тілін  қолдана  алмайды:  сөйлеу  тілінен  арттыққа  тілі жетпейді.  Е ң  үлкен 
топ  -  ш алақазақтардың  тілі.  Ш алақазақ  деп  біз  бұл  жерде  қазақ  тілінде  ойлайтын, 
сөйлегенде  орыс  тілі  сөздерін  автоматты  түрде  пайдалана  беретін,  және  сол 
жағдайды  қалыпты  деп  табатын  бүгінгі  Қазақстанның  қазақтілділерінің  екісінің  бірі 
сөйлейтін  топты  айтып  отырмыз.  Олар  орыс  тілін  де  коммуникативтік  құрал 
көрмейді,  бірақ  орыс  тілінің  бірліктеріне  жүгіруді  оңай  көреді.  Сол  варварлық 
қолданыстардың  қазақ  тілінде  бар  бірліктерінің  мағынасын  біледі,  біреу  қолданып 
отырса  түсінеді,  бірақ  өзі  қолданарда  мағыналық  реңктерін  айыра  алмайды,  соның 
кесірінен  варварлық жолға барады.
Қазақ 
тілінің 
бар 
лексика-фразеологиялық 
байлығын 
пайдаланып, 
грамматикалық  нормасын,  орфоэпиялық  нормасын  сақтап,  ойын  дәл,  айқын,  нақты 
ж еткізетін  орта  бізде  өте  аз.  Ш ағын  топтың  ғана  аузында  (жазушы,  қайраткер, 
ғылым-білім саласы өкілдерінде).  Сондықтан бүгінде қазақ тілі ауылдың тілі,  отбасы, 
ош аққасының  тілі,  аграрлық  тіл  деген  көзқарастар  көрініп  қалады.  Орыс  тілінің 
өміршеңдігінің  бірі  сонда  -   орыс  әдеби  тілін  кез-келген  тұтынушы  жақсы,  еркін 
пайдаланады  («әне,  қарашы,  орыстың  қарш адай  баласына  дейін  орысшаға  судай» 
деген  сөздің  жаны  бар).  Өткенде  О.  Сүлейменов  бір  сұқбатында  Ресейдің  атақты 
математигі  жақсы  математик  болу  үш ін  не  істеу  керек  деген  сұрауға,  мектепте 
әдебиет сабағының  сағатын көбейту керек деп жауап бергенін айтады.
209

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
Ендеше  келесі  бір үлкен кадам  казак  әдеби тілін орта топтың коржынына салу, 
орта  топтың  әдеби  тілде  ойын  жарыкка  шығаруын,  карым-катынас  күралы  етуіне 
жағдай жасау,  міндеттеу.
Ол үш ін казак әдеби тілінің колданыс аясын кеңейтуді мектептен бастау керек. 
Кеңес  дәуірі  кезіндегі  мектептерде  баланың  тіл  байлығын  көтеру  үш ін  ш ығарма 
жаздыратын.  К ейін ,  қ а зір   реф ер ат  ж азд ы р у   сәнге  ай н ал д ы .  О н ы   әр  ж ерден, 
и н тер н ет,  к іт а п ,  ж у р н ал   беттерінен  к ө ш ір іп   а л ы п ,  әдем ілеп  безендіріп 
өткізгенд еріне  мәзбіз.  Ш ы ға р м а л а р   д а  солай.  Б үгін де  ш ы ғ а р м а   о қ у ш ы н ы ң   өз 
сөзі  ме,  ақ ы н -ж а зу ш ы ,  қ а л а м гер л ер д ің   сөзі  м е,  оған  н азар   ау д ар ы л м ай д ы . 
Ш ығарманың  бас-аяғы  -  кіріспе,  негізгі  бөлім,  корытынды  сакталды  ма  -  соған және 
бет  саны  мен  орфографиясына  назар  салынады.  Ж оғары  оку  орны  филология 
факультеттерінде  1  бет  болса  да,  өз  ойларыңды  жазыңдар  деп  берген  өздік  жүмыс 
тапсырмаларын дүрыс орындап келетін бір студент ш ыкпай жатыр бүгінде.
Сондағы  біздің  ойымыз,  окуш ының  әдебиет  пәнінен  білімін  бағалаудың  бір 
өлшемі  ауызша  түрде  өз  ойын  дүрыс  жеткізе  білуге  байланысты  болса  дейміз. 
Тәлімгердің әдеби  тілде  сөйлеу  мәдениетін  көтеру,  ойын  ана  тілінде  дүрыс  жарыкка 
ш ығара  білуді  меңгерту  -  10-11  сынып  әдебиет  пәні  мүғалімінің  басты  міндеті  болу 
керек сиякты.
Бүгінгі  мектеп  бітіретін  түлектің  тілі,  бүгінгі  студенттің  сөз  саптауы 
-  
болашак  маманның  тілі.  Тілімізді  өшірмейміз  десек,  әдеби  тілдің  өміршеңдігін 
ойласак, 
казіргі  жастарымыздың  тіліне  бей-жай  карамауымыз  керек.  Тілдің 
өміршеңдігі  әдеби  тіл  лексикасын,  нормаларын  жалпы  халыктык  колданыска 
айналдырумен байланысты.  Біз  мектепке  бармаған орыс үлтының баласы орыс  әдеби 
тілінде  такылдап,  мүдірмей  сөйлеп  түрғанын  көп  көреміз,  оған  кейде  дағдылы 
жайдай  етімізді  үйретеміз,  өзге  үлт,  орыс  үлты  солай  болуы  керек  сияктыдай,  еш 
таңғалмаймыз,  болмаса “бесіктен белі  ш ыкпай такылдап”  деп күндейміз,  әйтеуір үлгі 
түтпаймыз.  Керісінше  балаларымызды  әлі  кішкентай  көріп,  сүрағына  баланың 
шүлдір тілімен жауап береміз,  болмаса үлкеннің алдын кес-кестеме,  үлкендер  сөйлеп 
отырғанда ортадан косылма,  сөзін бөлме,  карсы сөйлеме дейміз.
«Сөзден  -   сөз  туады,  сөйлемесең  неден  туады»,  «сөйлей-сөйлей 
шешен 
боларсың»  дейміз  тағы.  Әдеби  тілді  жалпы  колданыска  түсіруді  баланың  сөзіне  шек 
коймаудан  бастау  керек.  Кішкентай  кезінде  карапайым  сөйлеу  тілін,  ауызекі, 
бейтарап сөйлеу тілін жетік меңгеріп алған бала,  ересектеу ш ағында  өзі-ак тіліне,  сөз 
саптауына жоғарылау талап коя біледі.
Ал  бүгінгі  казак  жастарының  тілі  ше?  Әрине,  тілге  шоркак,  тілдері  шолак. 
Немесе  әдеби  тілде  сөйлеу  осы  екен  деп,  бей-берекет  сөйлеу  басым.  Бүл  арада  тіпті 
лексика-фразеологиялык нормадан, сишаксистік нормадан ауытку деген әңгіме жок.
Біз,  окытушылар,  көбінде  жас  буынның  тілін  үйге  берілген  такырыпты 
сүрағанда,  белгілі бір мәселеге байланысты пікірін тыңдағанда байкаймыз.  М үнда екі 
түрлі  жағдай  бар:  1)  студент  не  окушы  ж азба  мәтіннен  окығанын  текстен  көп 
ауыткымай,  сол  калпында  баяндап  беруге  немесе  біреудің жазылған  сөзін  сол  калпы 
жаттап  алуға  тырысады.  Соны  өзіне  міндет  санайды,  баяндау  кітапта  жазылғандай 
шыкса,  жаксы  сөйледім  деп  ойлайды.  Кей  тәжірибесіз,  жас  мүғалім  де  солай 
кабылдап,  жаксы  бағалайды.  Ал,  шындығында,  бүл  дүрыс  емес.  Бүл  -  жаттап  алған 
біреудің сөзі,  сенің өн бойыңнан кайта корытылып,  өтпеген сөз,  кітаби сөз,  жаттанды 
сөз.  Өз ішіңнен кайта корытылып шыккан сөз жаттанды болмас  еді.  Ал жаттанды сөз 
айтсаң,  ол тыңдауш ыңның күлағына кірмеді де,  әсер  ете  алмадың де.  Сондыктан пән 
мүғалімі,  окытушы  ш әкірттің  мәтінді  ауызша  аудиторияға  жететіндей,  ж азба  тілден 
ауызша  тілдің  күрылымына  өз  сана-сезімі  аркылы  кодталған,  ауызша  әдеби  тілдің 
нормасын  сактаған  сөзбен  баяндап  беруін  талап  етуі  керек.  2)  Бүгінгі  жастар  өзінің 
шынайы  пікірін  өзге  тілдің  элементтеріне  жүгірмей,  сөйлеу  тілін  пайдаланбай,  таза 
әдеби  тілде  жаппай  білдіре  алмайды.  Қала  мектептерін  бітірген  окушылар  тіпті 
сөйлемдерін әлі дүрыс күрап жаза алмайды.  Сондыктан мектеп рефераттан гөрі,  пікір
210

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
жаздыртуға,  кітап,  журнал-газеттерден  көшірілмеген,  өз  ойы  көрінетін  шығарма 
алуға тезірек көшу қажет.
Сонымен,  қазақ  тілінің  өміршеңдігін  қазақ  тілінің  ауызш а  әдеби  нормасын 
меңгерту және  ауызекі  тіл  мен  ауызша  әдеби  тілде  өз  ойын  айқын жары ққа  шығара 
білуді күшейте,  бекіте түседі  деген қорытындыға келеміз.
Әдебиеттер:
1. 
Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность. -  Л.,  1974. -  426 с.
2. 
Зиндер Л.Р.,  Маслов Ю.С.  Л.В.  Щерба -  лингвист,  теоретик и  педагог.  -  
Л: Наука,  1982.  -  103 с.
3. 
Щерба Л.В.  Избранные работы по русскому языку.  -  М.,  1957.  -  189 с.
4. 
Бодуэн  де Куртенэ  И.А.  Избранные  труды  по  общему языкознанию.  -  М., 
1963.  -  388 с.
5. 
Қазащ әдеби тілінің сөздігі.  13 том.  -  Алматы,  2011.  -  368 б.
6. 
Қазащ грамматикасы.  -  Астана,  2002.  -   784 б.
7. 
Күдеринова Қ  Қазащ жазуытың теориялыщ негіздері. -Алматы 2010. -  369 б.
8.  Амирова  Т.А.  Общелингвистические основания графемики/ Автореф.  дисс. 
на соиск. уч.  степени док.  фил.  наук.,  1981.  -  47 с.
К у д ери н ова К .Б.
Важность исследования разговорной речи
Статья  посвящена исследованию  казахской  разговорной  речи.  Автор  анализирует 
языковые  уровни  спонтанной  речи  казахского  языка.  Сравнивает  синтаксические  и 
морфологичесие структуры устной и письменной речи казахского языка.
Ключевые  слова:  Устная речь,  фонетическая  структура,  разговорный язык, 
синтаксическая структура,  спонтанная речь, редукция.
K u d eerin o v a K.B.
The importance o f the study o f conversational speech
The  article  is  devoted  to  the  study  o f Kazakh  speech.  The  author  analyzes  the 
language  levels  o f spontaneous  speech  o f the  Kazakh  language.  Compares  syntactic  and 
morphological structure o f spoken and written language o f the Kazakh language.
Keywords:  Speaking,  the  phonetic  structure  o f the  spoken  language,  the  syntactic 
structure o f spontaneous speech.
ӘОЖ   82-1(574)
М үти ев З.Ж . -  филология  ғылымдарының  кандидаты, доцент,
М .Өтемісов атындағы БҚМ У 
А ш и м о ва Р .С . -  М .Өтемісов атындағы БҚМ У магистранты
E-mail:
 
rita_ashimova@ mail.ru
Т А Қ Ы Р Ы П   П Е Н   И Д Е Я , К Ө Р К Е М Д ІК -Ш Е Б Е Р Л ІК   Ө Р Н Е К Т Е Р І 
(А Қ Ы Н   С А Т Ы Б А Л Д Ы   Д А У М О В   П О Э З И Я С Ы  Н Е Г ІЗ ІН Д Е )
Аңдатпа.  Қазіргі  щазащ  поэзиясының  дамуында  өзіндік  щолтаңбасы  щалган 
ащынның  бірі  Сатыбалды Даумов.  Оның  ұлт  өлең  сөзін  жетілдірудегі,  байытудагы 
ащындыщ  өнері 
әлі 
толыщтай  ашыла  щойган  жощ.  Ол  ащындыщ  шеберлігі 
щалыптасщан,  өзіне  тән  стиль  табуда  ізденісі  бар  суреткерлер  санатынан  орын 
алады.  Мащалада 
ащынның  өз  шыгармаларында  щазащтың  сөздік  лексиконын 
пайдалану  дагдысы  мен  көркемдеуіш-бейнелеуіш  щұралдарын  тудыру  машыгы  әр 
щырынан алынып щарастырылады.
211

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
Тірек сөздер:  Поэзия,  әдебиеттану,  шеберлік,  табигат лирикасы,  туган  жер, 
баллада-толгау,  шумақ,  өрнек,  сыншылдьщ көзқарас,  көркемдеуіш құрал,  әдеби тәсіл,  өлең 
мазмұны,  қазақы  үгым,  ұлттық  болмыс,  кейіптеу  үлгілері,  мәңгілік  ел,  сайын  дала, 
тақырып пен идея, ұлттық калорит,  образды сурет, теңеу, сәулелі сөздер.
Өткен  ғасырдың  70-80 
жылдар 
поэзиясында  өзіндік  стилімен,  дарагөй 
талантымен танылған акынның бірі  -  Сатыбалды  Даумов.  Оның каламгерлік карымы 
тек  кана  журналистикада  ғана  емес,  сонымен  бірге  көркем  әдебиетте,  оның  ішінде 
поэзияда  да  кеңінен  танылды.  Қазак  поэзиясының  көкжиегіне  өз  өрнегін  салған 
акын  туындыларының  көркемдік  ерекшелігі  мен  ш еберлік  нәш ін  тану  -   бүгінгі  ұлт 
әдебиеттануында зәру мәселелердің катарына кіреді.
С. 
Даумовтың  акындык  ш еберлігін  нактылай  түсетін  өлеңінің 
бірі  -  
«Баскұнш ак  көлі»  деп 
аталыпты.  Бұл  туынды  кішігірім  баллада-толғау  түрінде 
жазылған.  М ұнда  да  сол  такырып  -   туған  жер  болғанымен,  акынның  сыншылдык 
көзкарасы  сакталған  және  ол  көрініс  туынды  көркемдігіне,  оның  әдеби  куатын 
арттыруға  кызмет  кып  тұр.  «М енің  Космодромым»  [1,  12  б.]  өлеңіндегі  әдеби  тәсіл 
бұл  өлеңнің  алғаш кы  екі  шумағында  өзгеше  өрнек  салып,  із-бедерін  айрыкша 
айкындай  түседі.  Мысалы:
Бергендей ерекше бір ағыска ажар,
Ж ок мұнда «бұйра толкын арыстан жал»
Ак шабак ойнамайды айдыныда,
Тұрмайды  карауытып алыстан жер.
Қойса да о басында  «көл» деп атын,
Ж ок  мұнда  бір жұтым су ш өл канатын 
Су да емес,  бал татыған балык та емес,
Ежелден жайған  оның елге даңкын.
(«Басқұншақ көлі»)
Тарихи  аты  мәлім  Баскұншактың  табиғатын  осылайша  жырға  коскан  акын 
өлеңге  нәр  сыйлап,  эр  беру  максатында  кейіптеу  тәсілін  мейлінше  мол  колданған. 
Бұл  таңдауы  жэне  орынды  шыккан.  Өлең  мазмұнын  байыта,  көркемдеуіш  кұралға 
айналған  тіркестердің  жаксы  табылған  элементі  ретінде  төмендегі  шумактарға 
назар аударалык!
Кепкендей кенезесі жұртта калып,
Ж атады ол жаумай өткен бұлтка  налып.
Қарт Каспий  кеткен ауып оңтүстікке
Бар суын Баскұнш актың ұрттап алып.
Немесе:
Безініп туысынан түбі бірге
Қаш ты екен теңіз неге түріп ірге?
Көз жасын сыға-сыға  сарыккандай,
Ш ыдамай ағайынның күйігіне
Осы  ш умактардағы 
Баскұнш актың 
бұлтка  налып  ренжуі  кенезесі  кеуіп 
шөлдеп,  кеберуі,  көлдің  бар  суын  ұрттап  алған  карт  Каспийдің  оңтүстікке  ауып 
кетуі  келісті  де  эдемі  жасалған  кейіптеу  үлгілері  болса  керек.  Олардың  санатын 
соңғы  шумактағы  кейіптеулер  тіптен  үдете  түседі.  Өйткені 
бұл  кейіптеулерде 
тұтасымен  казакы  ұғым,  ұлттык  болмыс  жатканын  аңғаруға  болады. 
Туысына 
ренжіген  ағайынның  ел  іргесінен  түре  көш етін  эдетіне  сай  мінезге  кұрылған 
өлеңнің көркемдік -  мазмұндык  кұндылығы да бірте-бірте  сатылана  биіктей түседі.
Не ш ара тағдырға  нэр бұйыртпаған,
Өртепті көл өзегін күйікті арман.
Телегей су орнына өнген ак тұз,
М өп-мөлдір  көз жасындай тұнып калған.
212

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
Кей  ретте  кейіптеумен  катар  иык  тіресе  теңеулердің  әсем  түрлері  көзге 
шалынады.  «Телегей су  орнына  өнген  ак  түздың  мөп-мөлдір  көз жасындай түнып 
калуы»  өлеңге үстеме әр бергендей.  «Ак төсін күміс күнге кактаттырған»,  «Айдынын 
шымылдыктай  жауып  түру»  сынды  тіркестер  катары  туынды  көркемдігін 
одан 
әрмен байыта,  коюландыра түседі.
Сөз  өнерінің  заңғар  теоретигі  академик  З.  Қабдолов:  «Кейіптеу  -   казіргі  әдеби 
туындыларымызды  к^былта, кшпырта колданылып келе  жаткан  әдемі  тәсіл»  [2,  306  б.]
-  деп атап көрсетеді  өз еңбегінде.
Әдебиетші  ғалымның  аталған  кағидасына  сай  төменде  берілген  шумактарда 
акын  казакы үғым-түсінікке  тым  жакын  образды  сурет  галереясын  көз  алдымызға 
елестетіп өтеді.  Мысалы:
Көл  кейде салады  еске  ак  киізді 
А йкара тастаған  бір  кырға  жайып
Бурадай  шөккен  сорға  жакын  барып,
Тау  Боғда  етегінде  жатыр калғып.
Көл  жонын  жүлып  жеген  көп  комбайн 
Ж аткандай  каспак  кырып  кара  жерден
Үйілген  аккаладай  түнык  кардан 
Тау-тау түз жатыр дерсің  ш ығып кайдан!..
Акын  ізденісінен  туған  мүндай  сәулелі  сөздер  сорабы  акын  С.Даумовтың 
позиясында  мол  үшырасады. 
Қырга  төселген  ақ киіз,  бурадай  шөккен тау,  қаспақ 
қыру,  көл  жонган  комбайн, 
үйілген  аққала,  аппақ 
нұр,  торгын 
сазым, 
шымылдықтай  айдын
 
т.б.  теңеулі  кейіптеулер  бір  ғана  туындының  бойын 
баураған  көркемдеуіш күралдары.  Акын  бүл жырын «Баскүншак  - туған жердің бір 
байлығы,  Ы рыс  болып  ш арасында  үйып  калған»  деп  аяктайды.  Бүнда  да  сол 
«ш арасында үю» үлттык калорит болып түр.
Туған  ж ердің  титтей  бөлшегінен  бастап  айбынды  үлкен  калаларын  жырға 
косып,  әр кырынан танытуды басты максат еткен акынның кең байтак Отанымыздың 
кай  тау-тасын,  орман-көлін  жырласа  да  шын  көңілден,  шын  ниеттен  актарыла 
сөйлейді.  Айталык,  «Қыран кала»  өлеңінде Алматы шаһарының сүлу келбетін  жырға 
косса,  «Туған жердің бөлшегі»  туындысы «Нива»  санаторийінің үжымына  арналған. 
«Еділ» аталған  өлеңде тарихи тәлім  әсерлері  бейнеленген.  Ал «Сары  әулие»  немесе 
«Сарыағаш»  саздары  аталған  туындыны  екі  бөлім  бірнеше  бөлімшеден  күралған 
баллада  десе  де  болғандай.  Аталған  ш ығармаларда  Отанымыздың  байлығы  мен 
көркею  жолы,  адамдардың  ш ат  өмір  түрмысы,  күн  өткен  сайын  заманымыздың 
к^лпырып,  гүлдену,  даму,  жетілу бағдары басты максат етіп койылған.  Мәселен, 
Кезінде көрік берген Астанаға,
Ж арамай калды көп үй баспанаға 
Орнына Алматының 
Аз-ак  жылда
Қалғандай  орнап енді баска кала  [1, 21  б.].
(«Қыран қала»)
- 
деген  жолдардан  Алматының  күннен-күнге  көркеюі  жыр  етіліп,  зәулім 
сарайлардың 
пайда  болуы,  еңсесін  көтерген  елдің  ертеңіне 
сенімділігі 
арта 
түскендей. Әсем каланың көркіне көз тоймайтындай келбетше таңыркаумен, таңкалумен күн 
кешкен ел-жүрт тілегі  акын толғанысымен бірлесе  ән салғандай  болады.
Сәнді  үйлер жарыскандай куып-кашып,
Барады тау бөктерлеп биікке асып 
Ұмтылған шыркау көкке  кыран кала 
Түр аскак Алатаумен иыктасып.
213

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
-  деп ш абыттанып  ж ырлайды ақын.
Елді,  жерді сүюдің,  оны аялап  құрметтеудің  әсем үлгісін қаш анда  өз жырына 
әдемі  арқау  ете  білетін  ақынның «Қыран  қаласы»  тек бір  ғана  Алматы  қаласы  емес, 
сонымен бірге  еліміздің  бас қаласы Астанаға да арналғандай десе де болғандай.  Бір 
кездегі  еліміздің  астанасы  Алматыға  көрсетілген  үлкен  құрмет  белгісі  бүгінгі  ел 
ордасы  Астанаға арналса несі айып?!
Алматым!
Сел  қаптасын, ж ер туласын,
М ызғымай мәңгі  бақи сен тұрасың!
Ендеп те,  бойлап та  өскен саған қарап,
Елімнің көрсін  әлем әр тұлғасын!
-  деп ой түйіндейді ақын.
Ақынның  осы  «Қыран  қала»  өлеңімен  танысқан  белгілі  ақын,  журналист- 
публицист,  мемлекеттік  «Дарын» 
жастар 
сыйлығының  лауреаты  Ж анарбек 
Әш імжан  былайша  ой  бөліседі:  «Ол  қаланы  тұлғаландыру  арқылы  оған  белгілі  бір 
дәрежеде  мінез  дарытқан-ды.  Алматыны  қыранға  теңеген 
ақын 
қиялы 
Күнге 
ұмтылған  қырандай  самғап,  сонау  бір  биіктерде  жүреді.  Бұ  өлеңде  көзге  ерекше 
ұратыны шәр шаһарға деген махаббат.  Ақын махаббаты!..»  [3, 23  б.].
Ел  тәуелсіздігінің ширек ғасырын  бастан  кешкен  халқымыздың  ежелгі  арманы 
жалпы  жұрттың  амандығы  мен  тыныштығы,  Отанымыздың  гүлденуі 
мен  жарқын 
болашаққа,  яки  мәңгілік ел болып  калыптасуына  бет  бұруы дер едік.
Алайда  мәңгілік  ел  идеясының  берік  іске  асуында  өткен  тарихымызды,  біз 
өмір  сүріп  отырған  қоғамның  бейбіт  ел  болып  қалыптасу-жаратылысын  білудің 
маңызы қашан да зор.  Содан  да болса керек:
Туған жерім!
Сен деп соққан жүрекпен 
А қының ем шаттығыңды ж ы р еткен 
Тартылғандай ш абытымның қайнары 
Енді отырмын өз-өзімнен ж үдеп мен
-  деп  жырлайды  ақын  «Сары  әулие»  немесе  «Сарыағаш»  саздары  аталған 
баллада-толғауында  [1,  30  б.].
Қазақ  халқы  тәуелсіздік  жолындағы  күресте  қаншалықты  ауыр  күндерді 
бастан  кешірді,  сонау  өткен  ғасырлардағы  бодандық  шырмауын,  одан  бергі  ұлт- 
азаттық 
күрес,  «ақ»  пен  «қызылдың»  тұтқынындағы  ел  тағдыры,  тың  игеру 
ж ылдарындағы 
зобалаң,  атом  мен  космос 
дәуірінің 
зардаптары,  қысқасы 
Отанымыздың  ұзақ  тарихын  арқау  еткен  ұзақ  толғауында  ақынның  өзіндік 
ізденісіне  тән  деректер  ізі жатыр.  Халқымыздың  бастан  кешкен  үлкенді -  кішілі 
мұңлы тарихын автор рет-ретімен  жүйелі  баяндайды.  Мәселен,
Ж үрегіме  күйік еккен,
М ұң  еккен,
Ж ат үндердің  біреуінен бірі өктем 
Сол үндермен қоса  бір зар жеткендей 
«Еділді алды -  елді алды!»  деп шыр еткен.
Ж ерұйығым, талай көздің сұғы өткен,
Аман-есен ш ығып едің мы ң өрттен.
Кімдер мынау,
Саудаға сап өзіңді,
Атпақ болып ж үрген сені жүректен?!
-  деген  жолдарға  қарағанда,  туындының  кейбір  тұстары  ел  ішінен  іріткі 
тудырып  ж үрген  кейбір  ж ікш ілдердің  арам  пиғылды  әрекеттерін 
әшкерелеуге 
арналғандай.  «Байтақ  елден  ырыс  үркіп,  бақ  қашқан»  заманды  аңсап жүргендер 
кімдер? -  деген  сұрақ қояды  ақын.  «Кең даламнан келімсекке  қақпа ашқан,  Тірілген
214

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
бе кайта апыр-ау,  «ак патшам»?!  Е л тыныштығын бұзбакшы болған арандатушыларға 
карсы өктем үн катады акын:
Қайран далам,
Таптағандар төсіңді -  
Қайран калам -  
Неге сонша  есірді?!
Ж етелетіп  жібереміз кімге енді 
Ак Жайыкты,  Қара Ертісті, Есілді?!
Қайрайын деп  кайрамаймын  тісімді 
Намыс,  ыза барады өртеп ішімді 
Өгей үндер кұлағымды сарсыткан,
Қай-кайдағы  жайларды  еске  түсірді 
Акын  тебіренісінде  казак  коғамының  бастан  кеш кен  зауалды  ғұмыры, 
талайлардың 
тэуелсіздік 
жолында 
мерт 
болған 
канды 
трагедиясы  жатыр. 
Қазактың  сайын  даласының  төрінен  орын  алған  «келімсектердің»  ел  тэуелсіздігіне 
сызат  түсірмек  болған  эрекеттерін  акын 
батыл  айыптайды.  Сөйте  келе  ата- 
бабаларымыздың  аруағы сыйлау керектігін  шегелеп тұрып еске салады.
Есіме алдым 
Ата-бабам аруағын,
Ш арасыздан шайнап өткен бармағын 
Есіме алдым,
Еңіреткен  ерлердің
«Ж айык  үш ін  жандасуға»  барғанын
-  деп  толғанады  акын.  «Еділ  үш ін  егесіп,  Ж айык  үш ін  жандасып»  өткен 
ерлердің  ісін  еске  түсірудегі  максат  -  ак  найзаның  ұшымен,  ак  білектің  күшімен 
талай  ғасырлардан  бергі  халык  арманы  болған  -   тэуелсіздігіміздің  баяндылығы 
болса  керек.  Өткен тарихты  білу  аркылы,  оның  бағасын  ардактай,  аялау  керектігін 
акын  одан эрі тарката түседі.
Есіме  алдым,
«Екі тарлан  бөріңді»,
Қызғыш  болып  корып  өткен елімді 
Ш ейіттердің  бэрін  түгел еске алдым,
Құл болғаннан  артык көрген  өлімді!...
Ел-жұртымыздың 
бастан  кешкен  трагедиялы 
халінің  тарихын  акын 
С. 
Даумов  өз  толғаныс  ж ырында  рет-ретімен  хронологиялык жүйемен  баяндап,  еске 
түсіріп  отырады.  Айталык,  осыған  дейінгі 
казактың  бастан  кешкен 
хикметін 
төңкеріс  дэуіріне  дейінгі  хроникамен тэптіштеп  көрсетсе,  жаңа  заман орнап,  социалистік 
төңкерістің  күшімен  кұрылған  Кеңес  Одағының  да  казак  халкын  аса  бір  катты 
жарылкамағанын да автор өз  көзкарасына сай  айыптайды.
Ата жұртым,
Тұрған кезде күш такта
«Ак  патшаның» салғаны аздай кыспакка,
Есіме алдым
Кілең «кызыл патшаның»
Сені калай ш ығарғанын ұш пакка
-  деп  жырлайды  акын  жэне  осы  сарынды  одан  эрі  үдете,  күрделендіре  түседі. 
Кеңестік  дэуірдің  кесел-апаты  бірте-бірте  айкындала, жария бола түседі.
Байтактығың өз басыңа сор болып,
Қойын менен конышыңа толды өлік 
КАРЛАГ - тар мен АЛЖ ИР-лерден кайыскан 
Бел омырткан бітпеді ме шор болып?!
215

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
Қазак 
елінің 
отызыншы-кыркыншы 
және 
елуінш і 
жылдардағы 
опат 
ойраны 
болғаны, 
репрессия 
күрбандары  мен  түткындар 
лагерлері  -жоғарыда 
аталған  әлемге  мәшһүр  жағырапиялык  атаулар  боп  күрылғаны  да  шындыкка 
саяды.  Циклді  күрылымға  негізделген  туындыда  казак  елінің  даму  тарихында 
бастан  кешкен  небір  алапат  жағдайлар  коғамдык  өмірдің  көңілсіз  кесапаты  ретінде 
баяндалады.  «КАРЛАГ -тар»  мен  «АЛЖИР»-лерден  кейінгі  апатты  кауіп  -  «Тың  игеру» 
науканының  да  біраз зауал  төндіргенін  акын  былайша  жырлайды:
Жок,  бітпеді!
М үңыңа  мүң  косылды 
Айдай  жүзің  айғыз-айғыз осылды 
«Тың  дастанын»  жазып  сенің бетіңе 
Тігетін  жер таппай калдым косымды
Туырылған дала түгел күм капты 
Қүмға  белден  жасыл шалғын,  ну батты 
Түрен түсіп жермен коса көрге де,
Таппай  калдым  әжем  жаткан  зиратты.
Әрдайым  өлең-жырының  идеялык  мүратын  дерек  негізіне  сай  бейімдейтін 
акын 
С. 
Даумов 
бүл  тоғауында 
тың  игеруші  атанып  ш үбырып  келген  жат 
жүрттыктардың  салған  лаңын да  окырманына  сөз  ретімен  сыздыктата жекізеді.  Кең 
даланың төсін таптаған  келімсектердің  кесірінен  өз  жерінде  азш ылыкка  айналған 
халыктың  көз  жасын,  кайғысын өлең тілінде  әсерлі  жеткізе  білген.
Көпке,  апыр-ау,  аз идім бе басымды?
Азшылығым  бетке  талай  басылды 
Көп  көзінше жылауға  да каймығып,
Қанш ама  жыл  жүттым  ішке  жасымды?!
Сонда ешкімге көрмеп едік сен десіп,
Булыктырып барады елді енді өксік!
Кең далам-ау,
Ж иіледі зіл залаң,
Ж араң сыздап жатырсың ба дөңбекшіп?!
- деп ой түйеді автор.
Ел  тарихынан  мәлім  «Тың  игерушілердің»  соңын ала казак даласын  тағы бір 
алапат  басты.  Ол  -   атом  дәуірінің  үлкен  сынак  алаңына  айналған  Қазакстандағы 
полигондардың зілзаласы.
Еліміздің  Батысы  мен  Ш ығысындағы  сайын  даланы  тозак  отына  айналдырған 
атом  бомбаларының  жер  асты  және  жер  үсті  жарылыстарынан  келген  кесепат  осы 
күнге  дейін  зардаптарын  тигізуде.  Ұрапактан-үрпакка,  алдыңғы  буыннан  кейінгі 
буынға  канмен,  тек  пен түр  куалап  әлі  де  кауіп  төндіріп  отырғаны  да  жасырын жай 
емес,  бүгінгі шындык.  Осы зардапты көзімен көрген акын өз толғанысында мәселенің 
мәнісін төтесінен  коя жырлайды.
Айналайын,  піл сауырлы алыбым,
Қалай сені сыздамасын жауырың?!
Аркаң арша болмады ма,
Аркалап
Жерде орнаған Ажал-Атом дәуірің!
Сауырыңда сау тамтығың аз  бүгін 
Қаңкалардай тауың-арса 
Таз -кырың.
Асып түсті Ш ыңғыстау мен Нарыннан 
Радиация түмш алаған Азғырың!
216

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
-деп  жырлайды.  Атом  бомбасының  астында  қалған  сайын даланың  қасіретін 
көзімен  өз  көріп  қиналған  ақын  бар  сырын  ж ырмен  өрнектеп  жеткізеді.  Ажал  боп 
төнген  алапаттан  қайғы  шеккен  халқымен  бірге  болуды  көздейді.  Көптен  шет,  сырт 
қалуды  қорлық  көрген  ақын  өзінің перзенттік,  азаматтық  парызын  адал  атқаруды 
негізгі борышы деп ұғынады.  Содан да болса керек:
Енді сені қасапш ыдай бөлшекетеп,
Имансыздар сау қоңыңды енші етпек.
Таразыға түсер болса тағдырың,
Қалай одан қала алармын мен шеттеп?!
-деп  аһ  ұра  жырлайды.  Ұдайы  елімен,  халқымен  бірге  болуды,  не  көрсе  де 
жұртымен  бірге  бөлісуді  парыз  санаған  ақынның  ой-толғанысында  кіші  Отанына 
деген  зор  құрметі,  шексіз  махаббаты жатырғанын аңдауға болады.
Ақын 
С.  Даумовтың  табиғи  талантын  дөп  таныған  Қадыр  М ырза  Әлі  өз 
естелігінде:  «Тіршіліктегі  пенде  ретінде  айтарым,  Сатыбалды  жолдастық  ретінде, 
адамдық ретінде көптеген әсер қалдырды.  Ол қазақ әдебиетіне тек кіріп  шығу ғана келген 
адам  емес.  Ол  қазақ  әдебиетіне  өзіндік  орнын  қалдыра  білді»  [4,  46  б.]  деп  жазды. 
Ендеше  ақынның  әдеби  мұрасына  әр  қырынан  барлау  жүргізу  -   бүгінгі  ұлт 
әдебиеттануының зәру мәселелерінің бірі болмақ.
Ә дебиеттер:
1. Даумов  С.  Толыщ  шыгармслар жжагы. І  том. -Алматы:  Жазушы 2009. -  288 б.
2. Қабдолов З.  Сөз  өнері: ощулыщ-монография. -  Алматы:  Өлке, 2014. -  496 б.
3. Әші мжан  Ж.  Құм  басщан  Қояндыны  тасща щашап...  (Саящ  жүріп,  саща 
жырлар  щалдырган  Сатыбалды  Даумов  туралы).  Кітапта:  Даумов  С.  Соңгы 
парыз.  -  Алматы: Хантәңірі,  2016.  -  286 б.
4.Мырза  Әлі  Қадыр.  ¥мытпаңдар  мені.  Кітапта: Даумов  С.  Соңгы парыз.  -  
Алматы: Хантәңірі,  2016.  -  286 б.
М үти ев З.Ж ., А ш и м о ва Р. С.

жүктеу/скачать 7,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: