Немесе  Нэзипа  есімді  макала  авторының  «Қазак»-ка  макаласына  токталайык:  Жетісінде  бір

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
(усул  тагдим  және  тәрбие),  өз  еліміздің  (түркі  елінің),  тарихы  һәм  қазақша  бек 
әйбат оқи,  жаза  білу,  орысшаны да таза  білу.  ...Мақсаты фахир, мұқтаж,  жетім- 
жесір  адамдарза  цысылганда,  ашаршылық  болганда,  жәрдем  бермек  һәм  бала 
оқытқан  мұзалімдерге,  имам,  мұзындарге  жалование,  халі  келмеген  жарлы 
балалардың  оқуына,  мектеп,  медреселердің  керегіне  сол  ақшадан  жәрдем  беріп 
тұрады  («Қазақ» газеті,  1913,  №1).
Газет  шығарушылар 
газет  тілінің  өз  окырмандарына  барынша  түсінікті 
болуын  үнемі  бакылап,  тіл  тазалығы  жөнінде  макалалар  жариялап  отырды.  Тіпті 
газет  санының  ең  алғаш кы  нөмірінің  өзінде  тіл  мәселесшің  козғалуы  -   казак  тілімізге 
катысты «Қазак» газетшде үздіксіз тіл мәселесінің козғалып отырғанын байкатады.  «  ...  Егер 
де біз казак деген үлт болып түруды тілесек, карнымыз ашпас камын ойлаганда тіліміз, дін де 
сакталу  камын  катар  ойлау  керек.  Қазактың  осы  күнгі  ісінің  бетше  карағанда  һәм  мүнан 
былай ісіміздің беті осы болса,  казак тілі азып, жоғалуға ыктимал.  Біз келімсек ж^рттан кем 
болмас  үшін  окымай  түра  алмаймыз.  Окымасак  баскалармен  катар  тіршілік  ете 
алмайтынымыз сүттей ак,  күндей жарык.  Окъганда ісіміз осы халщде болса, тіліміздің азып, 
жоғалуы  да  анык  [2,  19  б.]  -   деген  ойышн  тіл  жанаш^ірлар^ін^ің  тіліміздің  үнемі  дамып 
жетілу жолында күрес жүргізгенін байкаймыз.
Сондай-ак  тіл  жанашылары:  «М үсылман  медреселерінде  окығандардың 
естігені әдеби тілмен жазған кітап,  жазғанда да сол кітаптардың тіліне салып еліктеу. 
Ол әдеби тіл деген кандай тіл? Араб,  парсы сөздері көп кіріскен тіл.  Неғүрлым араби, 
парси  сөздері  көп  косылса,  неғүрлым  кара  халык  түсінуге  ауыр,  хатта  тіпті 
түсінбейтін  болса,  соғүрлым  әдебилірек  болады  деп  түтынған  жолдан  шыккан  тіл. 
Бүл тіл халыктан тумаған, жаны жок тіл.
...  Акырында  айтатынымыз:  әдеби  тілді  сүйетін  бауырларымызға  газетті 
казактың кара тілімен жазғанымыз үнамсыз көрінсе,  ол кемшілігімізге кешу  өтінеміз. 
Ж үрт  үш ін  шығарылған  нәрсе  жүртка  жакын  болуы  тиіс»  [2,  19  б.]  -   деп  тіл 
тазалығына  зор  мән  бергендігін  байкауға  болады.  Ендігі  бір  макалада:  «Күні  кеше, 
мәдениет заманындағы пікірлерді,  істерді,  мәдениеттен тыскары жаткан казак тілімен 
айтуға  болмайды  деп  ойлаушы  едік.  Ойымыз  баспасөзіміздің  жоктығының 
ш алығынан  болған  жаңылыстык  екен.  Олай  үлакпағызымға  себепкер  болған  нәрсе: 
казактың  окығандарының  көбі  иә  орысша,  иә  ноғайша  окығандык.  Қазак  дыбысын 
дүрыс жазуға хәріп арнаудың  өзі  «Қазак»  бетінде  канша сөз  болды!»  [6,  125  б.]  -  деп 
казак тілінің зор болашағы айтылған.
Ал  «Қазак»  газеті  тілінің  грамматикасы  бүгінгі  күнмен  салыстырғанда  біраз 
өзгеріске  үш ырағанын  айтуға  болады.  М ысалы, 
Сондықтан  һеш  таңырқарлық емес, 
егер  бұ күн  мелши  ногай,  ертең  әрі  саудагер  болып  кетсе,  иәки  құрметті Хасенов, 
Иаушев  һәм  басқалар  қазақпен  сауда  қылып  аз  уақыттың  ішінде  милионер 
болганына  («Қазақ»  газеті,  1914,  №64).  Қабыл  етеді:  кесіп,  сылып  қарайтын 
ауруларды,  көзі  аурулы  адамдарды,  сыртта  жарақаты  бар  адамдарды  һәм  ішкі 
сарайында  науқасы  бар  адамдарды  («Қазақ»  газеті,  1914,  №54).  Бірінші  Г.Д. 
депутаты Ахтиамов  Оренбург муфтилігі  туралы  әдемі  көп  сөз сөйледі.  Мұның  сөзі 
жақсы,  дәмді  еді,  сиез  жабық,  ұрланзан  себепті  газета  жүзіне  басылуза  калам 
мүжіп тұр  («Қазақ» газеті,  1914,  №72).  Еуропа патшаларынан қарызза алмақ үшін: 
назыз  созысар  ниетін  білсе,  һешкім  қарыз  бермейді  деген  қауіппенен.  («Қазақ» 
газеті,  1914,  №50).
 
Берілген мысалдардағы сөйлемдердің күрылысы,  сөздердің  орын 
тәртібіндегі  ауыткушылыкты  сол  кездегі  бөтен  тілдің  ыкпалы  және  ауызекі  сөйлеу 
тілінің әсері деп карауымыз керек.
Сондай-ак  «Қазак»  газеті  тілінде  кимыл  есімін  білдіретін  сөздердің  орнына 
көбіне 
барыс  жалғаулы  -ар ,  -ер,  -р  жүрнакты  есімшеге  к е р е к   сөзінің  тіркесіп 
жасалуын және барыс жалғаулы есімшемен сөйлемнің аякталуын,  барыс жалғаулы -у 
түлғалы  түйык  етістікке  керек  сөзінің  тіркесуін  сол  кезеңнің  өзіндік  бір  ерекшелігі 
деп  карауға  болады. 
Ілгері  басқанның  үстіне  ілгері 
басарға  керек 
(«Қазақ»  газеті,
1913,  №1).  ...  Соның  үшін  бізге  (депутаттарза)  жалзыз-ақ  жол  бар:  Думаның
241

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
бостаншылық  уақыттарында  сайлаушылармен  көбірек  көрісіп,  халық  пікірін 
білерге. Аспандагы тырнаны ұстаймын деп әуреленбей,  төбедегі шыбжықты қолгап 
түсіруге  тырысарға  керек  («Қазақ»  газеті,  1914,  №50).  Калмыковтан  ең  жақыны 
Уралскі 264 шақырым,  бұган атпен баруға керек («Қазақ» газеті,  1914, №49).
Сондай-ақ  «Қазақ»  газеті  бетінде  ш ылау  сөздердің  қолданылуында  қазіргі 
әдеби тілмен салыстырғанда біраз  өзгерістердің болғанын байқаймыз.  Талғау мәнді я  
шылауының  иәки,  иә 
түрінде  жиі  кездесуі  және  араб-иран  тілдерінен  енген 
һәм 
жалғаулығының  бірыңай  мүшелерді  жалғастыру  және  ынғайлас  құрмалас  сөйлемдерді 
байланыстыру  қызметін  аткэрғанын  көреміз. 
Деннің  сау  болуыі  иәки  ауруларга  шал^інуы  кісіні 
қоршап  тұрган  турмыстыщ  мартына  қарай  болады  («Қазақ»  газеті,  1913,  №9).  Біздің 
мацсатымыз, жер хацындагы тымызды бастан-аяқ түгел баяндап жазбақ һәм жазылган сөзді 
бекітетін тол^імды дәлелдер көрсетпек («Қазақ» газеті,  1913,  №10).  Енді мұнан  былай кмде- 
кімнің  крлында  кітап  қалса  иә төлейтін реті  болса,  «Қазақ»  баскррмасына жіберсе  екен.  ... 
Түркістан уалаятында бауыр құрт деген қара малга бек қауіпті бір дерт бар.  («Қазақ» газеті,
1914, №49).
Сондай-ақ  «Қазақ»  газеті  бетщце  қазіргі  тіліміздегі  көмектес  сепіік -менен  қосымшасы 
жалғаулық шылау қызметінде вдлданылган
Газеталард^ің  айтуы:  Түркиян^ің Гелибелу һәм  Такфур тауыі жагынан  шыщқан  әскері 
менен Шаталжадагы әскердің сол қанаты табысып, бірігіпті («Қазақ» газеті, 1913, №1).
Сонымен,  ХХ  ғасыр  басында  жарық  көрген  «Қазақ»  газетінің  қазақ  әдеби  тілін 
дамытудағы рөлі ерекше болды.
Ә дебиеттер:
1.  Әбілқасымов  Б.  Алгашқы  қазақ  газеттерінің  тілі.  -  Алматы:  Қазақ  ССР- 
ның  «Ғылым»  баспасы,  1971.  -  185 б.
2.  «ҚАЗАҚ»  ГАЗЕТІ  1913  жыіл  /   Құраст.:  С.О.  Смагұлова,  Ғ.Қ  Әнес,  Т.А. 
Замзаева.  -  Алматы:  «Арыс» баспасы,  2009.  -  480 б.
3.  Исаев  С.  Қазақ тіл  білімінің мәселелері /  Құраст.:  ф.г.д.  Ғ.Әнес және проф.
Н.С.  Исаева.  -  Алматы:  «Абзал-ай»  баспасы,  2014.  -  640 б.
4.  Момынова  Б.  Қазақ  әдеби  тілінің  тарихы:  оқулық.  -   Алматы:  Қазақ 
университеті,  2011.  -  283 б.
5. Мажитаева Ш. Х Х  гасыр басындагы қазақ әдеби тілі:  Оқу құралы.  -  2-бас., 
өзгертілген.  -  Қараганды: ҚарМУ баспасы,  2007.  -  234 б.
6.  «ҚАЗАҚ»  ГАЗЕТІ  1914  жыіл  /   Құраст.:  С.О.  Смагұлова,  Ғ.Қ  Әнес,  Т.А. 
Замзаева.  -  Алматы:  «Арыс» баспасы,  2009.  -  504 б.
Б ек б о сы н о в а А.Х.
Роль газеты  «Қазақ» в формировании казахского литературного языка
Периодическая  печать  оказывает  свое  влияние  на  развитие  литературного 
языка,  на  его  пополнение.  В  настоящей  статье  определяется  роль  первой 
общенародной газеты «Қазақ» в формировании казахского литературного языка.
Ключевые  слова:  Общенародная  газета,  язык  печати,  литературный  язык, 
лексические, грамматические особенности, стилевые характеристики, языковая норма.
Bekbosynova A.H.
The role o f  newspaper  "Kazakh " in the formation o f  the Kazakh  literary language
Periodical Press exerts its influence  on the  development o f the  literary language,  on 
its completion.  This article  defines the role  o f the first nation-wide newspaper  "Kazakh" in 
theformation o f the Kazakh literary language.
Keywords:  Nation-wide  newspaper,  printing  language,  literary  language,  lexical, 
grammatical features,  style characteristics,  language norm.
242

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
ӘОЖ   81 ’42:821.512.122
Қ о ң ы р а т б а е в а  Ж .М . -  филология ғылымдарының кандидаты, 
профессор м.а.,  Л.Н.  Гумилев атындағы Еуразия үлттык университеті
E -m ail: zhanarkon@ mail.ru
Ш Ә К Ә Р ІМ Н ІҢ  П А С С И О Н А Р Л Ы Қ  М Ұ Р А Т Ы
А ңдат па. 
Кез келген  сала адамы пассионар тұлза дәрежесіне жете алатыны 
анық.  Әсіресе,  қозамды,  тузан  жұртын  белсенді,  зиялы,  пассионарлы  болуза 
жетелейтін  шызармашыл жандардың іздегені күнделікті күйбең тірліктен жозары 
тұратын мүдде-мұрат болары әбден хақ.
Бұл тұрзыдан қарастырзанда,  дана Шәкәрімнің жүріп өткен зұмырлық жолы
-   казақ  болашазының  іргетасын  қалауза  атсалысқан  үлгі-баздар  болзаны  анық. 
Язни,  адам-қозам-дін  тақырыптарын  өз  шызармашылызының  ең  басты  өзегі  етіп 
алып,  қозамның  келелі  мәселелерін  алза  тартқан  Шәкәрім  Құдайбердіұлын 
пассионар тұлза деуге толық негіз бар.
Бұл ізденісімізде  біз философ ақын Шәкәрімнің осы бір пассионарлық сипатын 
оның тілдік тұлзасы арқылы ашуды мұрсат тұтамыз.
Тірек  сөздер: 
Пассионарлық  теориясы,  этнолингвистика,  көркем  дискурс, 
тілдік тұлза,  әлемнің тілдік бейнесі,  қазац этномәдени танымы.
Пассионарлык  теориясы  -   еуразияш ыл  ғалым  Л.Н.  Гумилевтың  этногенез 
туралы  зерттеулерінде  ғылыми  түрғыдан  байыпталған  түжырым.  Латын  тілінен 
аударғанда  «passio»  таңбасы  «күмарлык», 
«әуескойлык»  «ынтыктык»  деген 
мағынаны  білдіреді.  Қоғамның  пассионарлығы  ондағы  пассионар  түлғалардың  үлес 
салмағымен  өлшенеді.  Л.Н.  Гумилев  пассионар  түлғаларды  коршаған  ортаны 
өзгертуге  кажетті  күш-куаты  бар  адамдар  деп  атаған.  Пассионарлык  теориясында 
Л.Н.  Гумилев  адамдарды  мінез-күлкына  карай  үлкен  үш   топка  бөледі: 
1. 
Үйлесімділіктегі  адамдар,  олар  -   көп.  Бүл  топтағы  адамдар  куатпен  жеткілікті 
камтамасыз  етілген,  яғни  өздерінің  карапайым  кажеттіліктерін  өтеуге  жететіндей 
куат  олардың  бойында  толык  бар.  Олар  өмір  сүру  үш ін  кызмет  етеді.  Баска  талап- 
тілектері  жок.  2.  Пассионар  адамдар  -   олардың  бойындағы  куат  күші  мөлшерден 
артык.  Пассионар  адамдар  (күштар  жандар)  өздерінің  максат-мүратын  жүзеге  асыру 
үш ін  өмір  сүреді.  М аксат-мүратын  өмірінен  де  жоғары  кояды,  максатының  мәні 
өмірінен  кымбат  болып  есептеледі.  3.  Субпассионар  адамдар  -   күш тарлығы  бәсең 
адамдар,  олардың  куаты  кәдімгі  карапайым  тірліктегі  кажеттілігін де  өтей  алмайтын 
деңгейде  болады.  Бүл  топтағы  адамдар  ешбір  әрекет  жасағысы  келмейді  және  баска 
адамдар есебінен күн көруге бейімделеді  [1,  271-272  бб.].
Л.Н.  Гумилев  теориясында  пассионар  адамдардың  катарына  мінез-күлык 
сипатына  карай  өмірі  мен  өнегесін  үлтына,  халкына,  еліне  арнаған  түлғалар 
жаткызылады.  Пассионар  түлғалардың  бойында  өмірді  өзгертуге  деген,  іс-әрекет 
жасауға  деген  күш тарлык  ерекше  болады.  Ондай  түлғалар  діттеген  мүдде  жолында 
өздерін,  тіпті  күрбандыкка  шалулары да  мүмкін.  Ол  касиет  олардың  бала  күнінен-ак 
көрініп  түруы  мүмкін  екен.  Л.Н.  Гумилев  пассионар  түлғалар  катарына  Ж анна 
Д.Аркты,  Александр  М акедонскийді,  Наполеон Бонапартты жаткызады.  Бүл  катарды 
түркі  дүниесінің  пассионар  түлғалары  -   Абай,  Ш әкәрім,  Ататүрік,  Т.Рыскүлов, 
А.Байт^рсын^лы  сынды  ірі  түлғалары  толыктыра  түсері  сөзсіз.  Мәселен,  түркі 
интеграциясын бастаған Т.Рыскүлов пен М.К.  Ататүріктің идеялары адамзат баласын 
біріктіруді,  толеранттылыкты көздейтіні  белгілі.  Немесе  казак үлтының үлы перзенті 
Абай  «адамзаттың  бәрін  сүй  бауырым  деп»  идеясын  үсына  отырып,  бүкіл  адам 
баласын  (оның  ішінде,  әрине,  түркі  жүртын)  бірлікке  шакырады.  «Сөзі  жоғалған 
үлттың  өзі  де  жоғалады»  деп,  үлтын  ашык  корғаныска  ш акырған  А.Байт^рсын^лы 
казак  білімінің  реформаторы  атануы  тегін  емес.  Бүл  касиеттер  олардың  канмен
243

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
біткен пассионарлығында жатса керек.
Қоғамның,  уакыттың,  туған жұртының  белсенді,  зиялы,  пассионарлы  болуына 
жетелейтін  ш ығармаш ылык  тұлғалардың  күнделікті  күйбең  тірліктен  жоғары 
тұратын  мүдде-мұрат  болары  эбден  хак.  Бұл  тұрғыдан  карастырғанда,  дана 
Ш экэрімнің  жүріп  өткен  ғұмырлык  жолы  -   казак  болаш ағының  іргетасын  калауға 
атсалыскан үлгі-бағдар болғаны анык.
Ш экэрім «Мейірім,  ынсап,  ак пейіл,  адал еңбек,  -
Бұл  төртеуін  кім  кылса,  шын  адам  сол»  -  дейді  [2,  10  б.].  Ұлт  ойшылы 
Ш экэрімнің  шын  адам  болмысын  таныткан  пэлсапа  танымы  өмірді  ар  тұткан  эр 
адамзат  баласының  өлшем-белгісі  болса  керек.  Ғұмырлык  кағидатында  аталмыш 
төрттіктің үдесінен бірдей шығатындар да,  не бірін кем,  бірін артык ұстар жандардың 
да  катар  кездесетіндігі  акикат.  Өмір  философиясында  «бұл  төртеуін  катар 
кылушылар»  коғамды  алға  сүйреп  (канағат-ынсапка  шакырып,  жадыға  адал  еңбек 
етуді  токытып),  ұлтының  пассионарлы  болуына  ыкпал  ететіні  тағы  акикат.  Ш экэрім 
дана өз ісінің кай-кайсысында да көшбасшылык кырынан танылып,  «коғамның үлкен 
интеллектуалдык  күш ін өзімен бірге»  (А.  Сейдімбек)  ертіп,  казак елінің пассионарлы 
ұлт  деңгейіне  көтерілу  жолын  бағдарлап  берді  деуге  болады.  Әйгілі  ғалым  Л.Н. 
Гумилев  ілімінде  дэлелденген  «пассионарлык»  теориясы  -   адамдарды  шабыт 
тұғырына  кондыратын  куат»,  ал  «пассионар  адамдар  өзін  белгілі  бір  максатка 
жұмсайды, тіпті бар ғұмырын соған арнауы да мүмкін»  [1, 276  б.].
Адам-коғам-дін  такырыптарын  өз  ш ығармашылығының  ең  басты  өзегі  етіп 
алып,  коғамдык келелі мэселелерді алға тарткан Ш экэрім Кұдайбердіұлын пассионар 
тұлға деуге  толык  негіз  бар.  Себебі  ойшыл  акын тек заманына  ғана үн  косып  койған 
жок,  казактың  болашағының  кандай  болуы  керектігін  де  танып  берді.  Акын  сөзінің 
максаты  коғамды  жөндеп,  адамдарды  имандылыкка,  сабырлылыкка,  шүкіршілікке 
шакыру,  Ж аратканды  тану  болды.  Сол  аркылы  пассионарлы  казак  коғамына  бет 
түзеуге ұлтты бұрғысы келді.
Ш экэрім  Құдайбердіұлының  пассионар  тұлға  дэрежесін  танытатын  белгілер 
деп мыналарды талдап-түстеуге болады:
Біріншіден,  Ш экэрім  -   терең  ой,  парасат  иесі  ж эне  сол  ойын,  парасатын 
халкының  камына  жұмсаушы.  Ш экэрімнің  кез  келген  ш ығармасы  философиялык 
ойға  кұрылған  деуге  болады.  Акын  тілінде  парасаттылыктың,  адамшылыктың, 
сабырлылыктың,  көнбістіктің  өлшемдері  жан-жакты  сарапка  түсіп  отырады. 
Философияда  парасаттылык  деп  акыл  мен  сабырдың  түйісуін  айтады.  Ш экэрім: 
«Акылды  жанның  мүлкі  -   элем»,  -  деп  тамаш а  ой  калдырған.  Яғни,  элем  -   акылды 
жанның  мүлкі.  Дүниенің  кұбылмалы  калтарыс,  бұлтарыстарында  жойылып  кетпей, 
оны мүлікке айналдыру үшін,  ең бірінші парасаттылык кажет.  Тек парасатты жанның 
ғана  элемді  өзінің  мүлкіне  айналдыра  алатын  куаты  болады.  Данышпан  Ш экэрім  өз 
философиясында элемді осылай түсіндіреді.
Ә лемнің  философиялык  бейнесі  көп  кырлы,  онда  дүниелік  мэселелер 
танымдык,  онтологиялык,  аксиологиялык  ж эне  эрекеттік  кырларынан  ашылады. 
Дегенмен айнала коршаған дүниені тануда аталмыш  бағыттардың барлығы да «элем- 
адам»  карым-катынасын  зерттеуге  кызмет  етеді»  [3,  69  б.].  Яғни,  элемнің  философиялык 
бейнесі  атты  көп  кыірлы  кешенде  коғам  мен  адамның  өзара  әрекетIестІIІ,  адамның  дүниеге 
деген  көзкарасы,  өмір  сүруші  субъект  тұрмысының  мэні  сынды  мэселелер  сипатталады. 
Сондыктан та «адам  философия үшін тек өмір сүруші жаратылыс кана емес, ол бар элем мен 
өзін де өзгерте алатын субъект болып табылады» [4].
Философия 
ғылымы 
каш ан 
да 
адамның 
рухани 
өмірі 
мен 
адами 
кұндылыктарды  біріктіруші  жүйе  болып  танылады.  Бізді  кызыктыратыны  -   адамзат 
коғамының  рухани  жэне  тұрмыстык  өркендеуіндегі  «төзімділік»  концептісінің 
сипаты.  Бұл тұрғыдан келгенде,  элемнің философиялык  бейнесін казак поэтикасында 
талдап,  танытушы  акын,  философ  Ш экэрім  Құдайбердіұлы  шығармашылығының
244

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
рөлі зор.  Біз элемнің философиялык бейнесін Ш экэрім дискурсында колданыс тапкан 
«төзімділік»  концептісін карастыру аркылы баяндаймыз.
«Төзімділік»,  яғни  «толеранттылык»  ұғымдары  кейінгі  жылдары  біздің 
сөздік  корымызда  жиі  орын  алып  жүргені  белгілі.  Қазак  эдеби  тіл  өрісіндегі  оның 
лексикалык  түсініктеріне  келер  болсак, 
«төзімділік»  концептісінің  мынадай 
когнитивтік  модельдерін  топтастыруға  болады: 
шыдамдылык, 
ымыраластык, 
сабырлылык, 
байсалдылык, 
ұстамдылык, 
тағаттылык, 
көнбістік, 
сыпайылык, 
салмактылык,  көнтерілік,  имандылык, түсіністік,  канағатшылдык.
Ш экэрім  поэтикасында  «төзімділік»  концептісінің  ерекше  когнитивтік  моделі 
«сабырлылык»  болып  табылады.  «Сабырлылык»  семасының  акын  тілінде  көрініс 
табуы  шексіз.  Ұ лы  ойшыл  кай  істе  болса да,  сабырлылык  сактаудың  маңызды  кұрал 
екендігін еске жиі салып отырады.  Мэселен,
Еңбекке шыда ебін тап та,
Сабырдың түбі -  сары алтын  [2,  34  б.].  (Абайда:  Сап,  сап,  көңілім,  сап,  көңілім, 
Сабыр түбі -  сары алтын).
Немесе
Дұрыс деме кұры ойлап,
Акылға сынат,  сабыр кыл.
Ж ығылмайтын дэлел тап,
Бірезу болма  өзімшіл  [2,  92  б.].  «Тағаттылыктың арты жаксылык,  ойлылыктың 
арты  түзу  жол»  деген  ойды  ашуда  акын  эр  істе  «ебін  тауып»,  «акылға  сынатып» 
отыру кажеттігін,  сонда ғана «бірезу өзімш іл болмайтындығымызды»  еске салады.
Ал енді бірде еріншектің жауы сабыр екендігін де ойға оралтады.
«М ен емес пе сабырың,
Ж аныңа тыныш  тамырың,
Асыкпа  - деп алдайды,-
Қазулы ма -  деп -  кабырың? [2, 53 б.]. «Еріншек» атты бұл өлең үзіңдісіңдегі басты ой
-  «сабырлылык танытамын деп, еріншекгікгің какданына түспеу керек» деген астар.
Қазак  тілінде  «төзімділік»  концептісін  түсіндіретін  өрістердің  катарында 
«канағатшылдык»  семантикалык  бірлігінің рөлі  жоғары екені  анык.  Яғни,  тіліміздегі 
«толеранттылык»  концептісін  танып,  танытуда  «канағатшылдык»  макросемасының 
катыстылығын  байкауға  болады.  Бұл,  бір  жағынан,  казак  ұлтының  дүниетанымдык 
көзкарасы мен  өмір  сүру діліне,  мэдениетіне  байланысты дүние  болар деп  ойлаймыз. 
Логикалык  тұрғыдан  алсак  та,  адам  төзімділікке,  сабырлылыкка  жету  үшін,  төзім, 
шыдам  категорияларын  ұстап  тұру  үшін,  ең  алдымен,  канағатш ыл  болуы  тиіс. 
Адамзат  баласы  бір-біріне,  айналасына,  яғни  кез  келген  жағдайда  канағатшыл  бола 
білсе,  оның  соғұрлым  төзімді,  шыдамды,  сабырлы  мінез-кұлкының  калыптасып 
тұрактана  түсері  сөзсіз.  Жалпы,  канағат,  шүкіршілік,  тэуба  дегендер  -   сопылык 
дүниетанымнан  ұлттык  ділге  айналған  көрсеткіш  болып  табылады.  Қанағат  дегенді 
халкымыз 
макалға 
да 
айналд^ірып 
жіберген: 
«Қанағат 
карын 
тойғызады, 
канағатсыздык  кедейдің  жалғыз  атын  сойғызады»  секілді.  «Қанағаттан»  баска 
«ш үкіршілік»  бар.  Бұл  сынды  категориялар  -   адамның  мүмкіндігін  шектеп,  бағалап, 
мөлшерлеудің  өлшемдері.  Бұл  ойымызды  Ш экэрім  философиясын  зерттеген 
философ  ғалым  Ғ.Есімнің  «Данышпан Ш экэрім»  атты  еңбегіндегі  талдаулар  аркылы 
дэйектей түсуге болады.  Ш экэрім бір өлеңінде былай дейді:
-  Қабағыңды аш,  кайғырма,
Берілгенге разы  бол.
Анык ойдан айрылма,
Аш ылған жок еркін жол.
Осы  өлең  үзіндісін  Ғ.  Есім  герменевтикалык  тұрғыдан  зерттей  келе:  «Барға 
разы   болу  -   халкымыздың  санасында  бар  сабырлылык...  М ұнда  Ш экэрімнің  айтып 
от^ірғаны  тірш іліктің  калыпты  жағдайы,  бұдан  адамның  бойына  енетін  дэрменсіздік
245

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
өсіп-өнуі  мүмкін  бе,  әлде  адамзат  өзінің  тағдырына  көніп,  сол  санадан  куат  алып, 
өмір сүруі керек деген түйін бе?  Сірә,  бізге соңғысы кажет демекпін»  [5,  76  б.],  - деп, 
канағатш ылдык  казак  үлтының  бойындағы  этномәдени  сабырлылык  екендігін 
көрсетеді.  Ж астарға  шын  адам  болудың  жолын  нүскай  келіп,  акын  «Жастарға»  атты 
өлеңінде былай дейді:
Наданға өлсек-тағы бағынбалык!
Өтірік,  өсекке еріп сабылмалык!
Рахым жок,  канағат жок,  арсыз болып,
Ж ас бойға жаман атак тағынбалык!  [2,  75  б.].
Әлемнің 
философиялык 
бейнесіндегі 
имандылык 
-  
төзімділіктің, 
сабырлылыктың деңгейін танытуш ы күбылыс.  Себебі  адам  иманды болуы үш ін  онда 
төзімге,  ш ыдамға  беріктік  керек.  Ш әкәрім  философиясында:  «Қиянатың  бар  болса, 
иманың жок,  М аған десе,  мың жылдай кыл ғибадат»  - деп,  біреуге не болмаса бір іске 
«төзімділік  танытпай,  киянатка  үрынсаң  сенен  иманның  кашканы»  дейді.  Абайда: 
«Иман  сактауға  -   корыкпас  жүрек,  айнымас  көңіл,  босамас  буын  керек»  -  делінген. 
М үнда  Абайдың  «босамас  буын  керек»  деп  отырғаны  -   нағыз  шыдамдылыктың 
беріктілігін көздеуі.
Ш әкәрім 
философиясында 
толеранттылык 
түсінігін 
сипаттайтын 
семантикалык  өрістер  «жеті  ру»  деген  метафоралы  ойында  камтылған.  Акынның 
«жеті  ру»  деп  отырғаны  -   «мейірім»,  «ынсап»,  «әділет»,  «шыдам»,  «шыншыл», 
«карекет»,  «ак ниет» деген күбылыстар:
«Мейiрiм»,  «Ынсап»,  «Әдшет»,
«Ш ыдам»,  «Ш ыншыл»,  «Харакет»,
Түп казығы:  «Ак ниет» -  
Бүл жетеуш  ел кылу  [2,  237  б.].
Ш әкәрім  осылардың  басын  біріктіріп,  ел  кылу  керектігін  айтады.  Яғни, 
философ  акын  ел  болудың  негізгі  белгілерінде  мейірім,  ынсап,  шыдам  секілді 
төзімділік  касиетінің  орны  аса  маңызды  болғаны  деп  санаған.  Аталған  түсінікті 
Ш әкәрім  былай  жырлайды:  «Мейірім,  ынсап,  ак  пейіл,  адал  еңбек  -   осы  төртеуі 
кімнің  бойында  болса  -   сол  шын  адам  болады;  Мейірім,  ынсап,  әділет,  адал  еңбек, 
таза жүрек,  тату  дос  -   өміріңде  өкіндірмес  касиеттер  осылар;  Ынсап,  рахым,  ар,  үят, 
сабыр,  сактык  -   әуес  болар  алты  шарт;  Адамның  ең  артығы  -   ерінбейтін,  еңбекшіл, 
шыдамдысы;  Қолың  білсе  біреуге  жалынбайсың,  Ш ыдамды  бол,  еріншек  болма, 
жаным;  Сабыр,  сактык,  ой, талап болмаған жан,  Анык төмен болмай ма хайуаннан.  Ынсап, 
рахым, ар, үят табылмаса, Өлген артык дүниет былгагантн». Бүл үы мдарды меңгеру үшін 
үы м ды к мәдениет  кажет.  Бүндай  касиеттер  кай адамда болса,  сол адамды Шәкәрім  «шын 
адам сол» деп тануға болады деген.  Абайда: толык адам. Абай толык адам болу үшш адамға 
сабырлы  акыл,  кажырлы  кайрат,  ыстык  жүрек  кажет дейді.  Оның  бiреуі  кем  болса,  толык 
адам  деп  есептемейді.  Қанағат,  рахым,  метрім,  ынсап  касиеттерін  үстану  -   Шәкәрім 
философиясындагы шын адамныщ адами кащдаларының негізі.
Тілде  «толеранттылык»  түсінігін  сипаттаушы  «көну»,  «көндігу»  лексикалык 
бірліктері  «жағымды»  әрі  «жағымсыз»  оппозицияларын  туғызатыны  байкалады. 
Біріншіден,  бүл  бір  түбірлі  етістік  шыдау,  төзу,  сабыр  сактау,  инабат  сактау, 
үстамдылык  таныту  секілді  жағымды 
мән  туғызуда  жүмсалса, 
екіншіден, 
мойынсүнуды,  ынжыктыкты,  ездікті,  айдауға  түсуді  көрсетеді.  «Көну»,  «көнбістік» 
мағыналарының  бірінші  тобы  тілдегі  фразеологизмдер  жүйесінде  көбірек  көрініс 
тапкан. 
Яғни  шыдау,  төзу, 
сабыр  сактау, 
үстамдылык  таныту  түсініктері 
фразеологиялык  бірліктерде  жиі  колданыс  тапкан  да,  ал  жағымсыз  мән  туғызушы 
екінші  мағынасы  белгілі  бір  жағдайға  (ситуацияға)  катысты  белгілі  бір  орында  ғана 
жүмсалады. «Төзімділік» концептісше шыдау, төзу, сабыр сактау, инабат сактау, үстамдылык 
таныту мағышлары жуысып, толеранттылык ж үй етң  негізгі бөлшегі болатын секілді. Бүл ой 
Абайда былай беріледі:
Кәрі, жас дәурені  өзге,  тату емес,
246

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
Епке көнер ет жүрек сату емес.
Философиялық  түсінікте  «көну»  сөзінің  екінші  жағымсыз  мағынасы  көп 
сипатталады.  Мәселен,  Ш әкәрім:  «Өлсем  де  ойын  бөлемін,  сөзбен  салып  азапты»,  - 
дейді.  М ұнда ақын халқының сыншыл болуы керектігін айтады.  Халықтың кез келген 
іске  көнгіштігін  Ш әкәрім  ұнатпайды,  ол  өз  халқының  әр  нәрсеге  талғампаздықпен 
қарауын  қалайды.  Көнбістік  жөнінде  айтқан  өлендерінде  ақын  «ноқта»  сөзін  жиі 
қолданады.  М ысалы,  «ноқталы  ой»,  «ноқтадан  басын  ала  алмас»,  «ноқталатпай 
ойымды  қылам  азат»  деп,  көнгіштіктің,  көнбістіктің ж ақсы  қасиет  еместігін  айтады. 
Себебі  ноқталы ойлы адам -  жетекке жүргіш ,  көнгіш адам.  Ш әкәрімнің ойынша,  еркі 
жоқ  жаннан  не  қайыр!  М ұнда  Ш әкәрім  философиясы  мынаны  түйіндейді:  өзің  өмір 
сүр және  басқалардың  өмір  сүруіне  мүмкіндік бер.  Өз  өмір  салтың болсын,  нанымың 
болсын,  өз  дүниетанымыңды  ж екелей  де,  көптің  алдында  да  білдір,  сонымен  бірге 
басқалардың  да  дәл  осыларға  деген  құқығын  мойында,  сонда  бәрі  де  жақсы  болады. 
Сондықтан «көну»,  «көнбістік» ұғымдарын «төзімділікке»  қатысты сөз еткенде,  оның 
екі жақты сипатын тану әбден қажет.
Сонымен 
қатар, 
жоғарыда 
келтірілген 
«ноқта» 
сөзінің 
Ш әкәрім 
философиясында  жағымды  қасиеттерді  танытуда  да  ж ұмсалғанын  байқауға  болады. 
Ақын  былай  дейді:  «Орынсыз  ұмтылудан  сақтайтын  алты  түрлі  ноқта  бар:  олар  -  
ынсап,  рақым,  ар,  ұят,  сабыр,  сақтық.  Ең  әділі  -   ынсап,  өзгелердің  тізгіні  сонда 
болуға тиіс».  М ұнда «төзімділік»  концептісін ашатын ынсап,  рақым,  сабыр ұғымдары 
«алты ноқтаның» ішінде  қарастырылады.
Жалпы,  Ш әкәрім  философиясында «төзімділік»  концептісінің қырларын ашуда 
«ноқта»,  «жүген»  ұлттық  этномәдени  аталымцарыңың  салмағы  ерекше.  Төзімді,  сабырлы, 
ынсапты адам болып қалыптасуда ақын аталмыш лексемаларға күш түсіре сипаттайды.  Бұл 
жұмсалым, әсіресе, жастарға қаратыла жырланган өлең тілінде анық көрінеді:
Арам ақыл  үйрендік айла,  амалдық,
Қулық пен өтірікті сайлап алдық.
Ынсап,  рахым, ұяттан жүген ұстап,
Өзіміз ең түбінде қайда бардық?  [2,  58 б.].
Ойшыл  ақын  «ынсап,  рахым,  ұятты жүгендеп  тастап»,  адасып жүргендерге  ең 
түбінде баратын жолдың бұлыңғыр екендігін ескертеді.
Сонымен,  өзіне «адам-әлем»  қарым-қатынасын зерттеуді міндеттейтін әлемнің 
философиялық  бейнесі  ойшыл  ақын  Ш әкәрім  дискурсының  басты  тақырыбы  болып 
табылады.  Адам және әлем,  дүние және қоғам қатынастарын жырлауда,  оларды жақсылыққа 
баулуда  ақын  «төзімділік»  концептісіне  көп  тоқталады.  Ақын  тілінде  төзімділіктің  негізгі 
шарттары  -   шыдамдылық,  сабырлылық,  имандылық,  рахым,  ынсап,  ар,  қанағатшылдық 
бөлшектері арқылы танылады.
Екіншіден,  Ш әкәрім  ақын  -   ғылым,  білім  насихатшысы.  Бұл  жолда  қалам 
тартуда  ақынға  ұлы  Абай  дискурсының  прагматикасы  ерекше  ықпал  етеді. 
Ж астайынан  Абай  мектебінен  өткен  Ш әкәрімнің  бойында  өз  бетімен  білім  өрісін 
кеңейтуге  деген  құш тарлық  оны  әлем  әдебиетін  оқып-білуге  жетеледі.  «Қоғамның 
игілігін  еселеу,  жеке  адамды  жетілдіру,  ар,  ақыл,  намыс  категориялары,  халыққа 
қызмет  ету  ұғымы  ақынның  тақырып  аясын  айқындады.  Бұл  тұстағы  Шәкәрімнің 
ақындық  ү т н д е   ұлы  Абайдың  халықты  алға,  жақсылыққа  жетелеген  ағартушылық 
бағытының ықпалы айқын сезіледі»  [6,  124 б.].
Сондықтан  да  Ш әкәрім  білім,  ілім  ж олына  түсуде  қазақ  ж астарына  Абайдан 
үйрену керектігін,  Абайдың соңынан ерудің  қажеттігін баса айтады:
М ынау Абай -  бір ғалым жол шығарлық,
Замандасы болмады сөзді ұғарлық.
Амалы жоқ,  айналды енді бізге,
Күн туды етегіне жабысарлық («Жастарға»)  [7,  33  б.].
Немесе,  келесі бір жолдарында мынадай ой қозғайды:
Ж үз айтқанмен,  өзгенің бәрі надан,
247

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
Ж алыналык Абайға, жүр,  баралык!..
Неде болса білімді ізденелік!
Надандыкпен біржола кастасалык («Жастарға»)  [7,  33  б.].
Акын  пайымында  Абай  таза  білімнің,  білім  аркылы  кол  жеткізер  адамшылык 
касиеттің  таусылмас  казынасы  іспеттес.  Қоғамды  түзеуші  бар  білімнің  бастауы 
Абайда,  Абай сөзінде жаткандығын ойш ыл акын өз уакытында дэл жеткізеді.  Ондағы 
максаты  -   өз  жүртын,  оның  ішінде,  эсіресе,  казак  жастарын  Абай  аркылы  білмекке 
жетелеу,  коғамды алға тарту  еді.  Ш экэрім  сөзінің жэне  бір  салмакты,  түщымды түсы
-   өлең  таза  жаттанды  акыл  айтып,  үйкас  күруға  арналмаған.  Керісінше,  мүнда 
акынның  дайын  сөз,  жалаң  акылдан  гөрі  жастармен  кеңесу,  ойын  ортаға  салу,  сол 
аркылы оларды үйреніп-танымакка шакыру ниеті  анык байкалады.  Ж астарға бүйрык, 
талап  коймайды,  керісінше,  олардың тілектесі,  ниеттесі  екендігін  таныткысы  келеді. 
Ойшыл  акынның  ол  ниетін  шығарлык,  үғарлык,  жабысарлык,  баралык,  ізденелік, 
кастасалык деген көпше түрдегі етістіктің үйкасты келуі де айкындай түскендей.
Ш экэрім  адам-коғам  катынасының  пассионарлы  (өркениетті)  жолды  үстануы 
үш ін  канағатсыздык  танытатын  дүниеліктердің  де  болуы  тиістігін  ашып  айтады.  Ол 
канағатсыздык:
Ғылымға канағатсыз болу керек,
Бес  түгіл  разы  болмай  алтыға  да  [2,  86  б.],  -  деп  келеді.  Яғни,  акын  өз 
шығармаш ылығының  өзекті  такырыптары  -   адамды,  коғамды  түзеу,  Ж араткан  Иені 
тану мэселелерінің шеш ілу тетіктерінің бірі ғылымға канағатсыз болуда жаткандығын 
кесіп  айткан.  Акын  дискурсындагы  «ғылым»  сөзінің  «оку,  білім»  абстрактылы  кең 
мағынада жүмсалғаны анык. Абайда бүл: ғылым бағу, ғылым табу.
Л.Н.  Гумилев  пассионарлык  теориясында  пассионар  адамдардың  өз  максат 
жолында кандай да іске баруға дайын екендігін атап көрсеткен болатын.  Олар куатты 
күш  иесі,  тіпті  талкандағыш   келуі  де  мүмкін  [1,  271  б.].  Ғалымның  осы  ғылыми 
түжырымы  Ш экэрімнің  көркем  ойында  өз  сипатын  табады.  Мэселен,  «Сен  ғылымға 
болсаң ынтык» деп басталатын өлеңінде акын былай дейді:
Дүниені түзетуші
Һэм бүзушы -  бір ғылым.
Әрі залым,  эрі ғалым,
Ел түбіне сол жетер  [7,  116 б.].
Өлеңде  айтылар  ой  накты,  ашык.  М үнда  акын  халкына  ғылымды  игеру  мен 
оны  пайдаланудың  мэнісі  жөнінде  ескерту  жасайды.  О ны ң екі  түрін  көрсетеді.  Егер 
жөнімен  іске  асырсаң,  ғылым  коғамды,  элемді  өзгертуші,  жанартушы  күш  бола  алады,  ал 
алған  біліміңді  өз  орнымен  жүмсамасаң,  ол  елдің,  жүрттың  дамуына,  ілгері  басуына  кері 
эсерін тигізер деп ескертеді. Яғни, эр нэрсенің өз калауы бар екендігш еске салады.
Ұ лы  үстазы  Абай  сөзінен,  шығыс  (түркі),  батыс  ілім,  ғылымынан  сусындап 
жетілген  Ш экэрім  болмысы  тілдік түлға түғырына  көтерілді.  Өз  заманынан  ок  бойы 
озык  шапкан  білімгер  акынның  тілдік  түлғасы  Н.Ю.  Карауловтың  еңбегінде 
дэлелденген  тілдік  түлға  теориясының  үш   деңгейлік  сатысына  толык  жауап  бере 
алады.  Н.Ю.  Караулов  тілдік  түлғаның  күрылымдык  үйымдасуының  үш   сатысын 
былайша  тарката  талдайды:  1)  вербальды-семантикалык  деңгей  (нөлдік  деңгей), 
мүнда  тілдік  түлғаның  күнделікті  дэстүрлі  тілді  (білімді)  меңгеру  сатысы 
аныкталады;  2)  тілдік-когнитивтік  деңгей  (тезаурустык  деңгей),  мүнда  тілдік 
түлғаның 
элеуметтік 
жэне 
элеуметтік-тілдік 
сипаттамасы 
айкындалады; 
3)  прагматикалык  деңгей  (мотивациялык  деңгей),  мүнда  тілдік  түлғаның  өзіне  ғана  тэн 
кайталанбас  эстетикалык  жэне  эмоционалды-риторикалык  ерекшелігш  калыптастыруға 
ыкпал  еткен  психологиялык-сезімдік  ерекшеліктері  зерттеледі  [8,  36  б.].  Шэкэрім 
Күдайбердіұ.лынын  тілдік  түлғасының  кал^штасу^1нда  осы  үш  сатының  үшеуінің  де  рөлі 
айкын көрініс тапкандығыщ өзінің көркем дискурсының тілі дэлел.
Үшіншіден, 
Ш экэрім 
ойлары 
гуманизмге, 
адами 
күндылыктарды, 
адамгершілікті уағыздауға кұрылған.  Акын «Адамдык борышың»  атты өлеңінде:
248

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
Адамдық борышың -  
Халқыңа қызмет қыл.
Ақ жолдан айнымай
Ар сақта,  оны біл, -  дейді  [2,  47 б.].
Қоғамды түзеудегі,  адамды жөнге салудағы ақынның ұстанар бірден-бір тізгіні
-   ар.  Ш әкәрім  қоғам  ойының  пассионарлығын  бекітуде  Ар  ілімін  ұсынады.  Ардың 
ісіне салмақ салу  қажеттігін ашық айтады, жы рға  қосады,  алға тартады.
Ар,  адам,  адами  құндылық  мәселесінде  Ш әкәрім  ақынның  тілі  орыстың  ұлы 
ойшылы  Л.Толстойдың  үнімен  үндес  шығады.  Бұл  жөнінде  Қ.  Мұхамедханов 
мынадай дерек келтіреді:  «Ш аһкәрім (Ш әкәрім) Лев Толстойды нағыз әділеттің,  анық 
ардың иесі деп танып,  оның данышпандығын,  ұлы адамгерш ілік қасиетін адал жүрек, 
ақ  көңілімен  ардақтап,  өзін  Толстойдың  ш әкіртімін  деп  білген»  [9,  85  б.].  Ақынның 
«Анадан алғаш  туғанымда»  өлеңіндегі  «Ө зімш іл болма,  көпті  ардақта,  Адамның бәрі
-   өз  халқың»  [2,  97  б.]  деген  ойы тұтастай гуманизмге  құрылған.  Таза дінді ұстанып, 
адам  баласының  бәрін  сүйе  білуді  ұсынатын  ізгі  ойы  Толстойдың  діннің  басты 
қағидаты  туралы  айтқан  мына  бір  пікірімен  үйлесіп  келеді:  «Бөгде  халықтың 
адамдарын сүй,  олар тіпті күш көрсетсе  де жақсы лы қ жаса.  Немістерде  де,  орыстарда 
да  Құдай  жалғыз  және  ешкімді  алаламай  жақсы  көреді;  сендер  де  оның  теңдей  ұл- 
дарысыңдар,  Құдай сияқты күллі жұртқа қайырымды болыңдар деймін»,  -  деген  ойы 
мен  «Христиандар  үш ін  ешқандай  күрделі  метафизика  жоқ  және  болмайды  да, 
Христиан уағыздарындағы  метафизика  деп  атауға  болатындардың барлығы,  баршаға 
ұғынықты  қарапайым  ережеден  тұрады:  күллі  адамзат  -   Тәңірінің  перзенті, 
бауырлар!  Сондықтан  олар  әкелерін,  бауырларын  сүюлері  тиіс.  Сол  себепті  өзгелер- 
дің 
саған 
мейіріммен 
қарағанын 
қалайтыныңдай, 
басқаларға 
да 
сондай 
бауырмалдықпен қарағаның жөн»  [10].
Нәсіліне,  түріне  қарамай,  адамзат  баласына  деген  шексіз  құрмет  пен 
махаббаттың болуына,  барш а тірш ілік иесінің тең құқықты болуына ойшыл ақын сөз- 
қаруымен  бар  күш ін  салады.  «Он  весьма  искусно  адаптирует  канонические  сюжеты 
из  Корана  к  казахской  культуре  восприятия  текстов  моралистического  содержания, 
пишет  трактаты,  статьи,  эссе  и  стихи,  в  которых  даются  убедительные  образцы 
применения  религиозных 
знаний 
в 
деле 
упорядочения 
межличностных 
и 
общественных  отношений  по  законам  добра  и  человеколюбия,  в  реорганизации 
традиционного 
казахского 
быта 
на 
истинно 
религиозных 
началах. 
Мировоззренческие  преимущества  авторского  сознания,  просветленного  иманом, 
истинной  верой  в  пророка  М охаммеда,  явлены  в  эстетически  притягательных 
поэтических  образах  стихов  Ш акарима,  и  это  подкупает  читателя,  способствуя 
гармонизации  его  внутреннего  мира  с  миром  внешним»  [11,  168  б.].  Бұл  түйіннің 
дәлелін ақынның келесі ойларынан да табамыз:
А лланың пендесіне рақымы мол,
Сен де  өзіңдей адамға мейірімді бол  («Қысқа сөз»).
Тамам ж анны ң мінін айт,
Ж алған айтпай,  шынын айт.
Аяп,  іш ің ж ы лы п айт,
Адамды бастыр ілгері!  («Ескіден қалған сөз теріп»)  [2,  159  б.].
Ар,  ақыл,  намыс  деген  ұғымдарды  бірінші  орынға  қойған  Ш әкәрім  адамзат 
баласы  үшін,  болашақ  ұрпақ  үш ін  еңбек  етуді  өзінің  серті  санайды.  «Ұлы  ұстазы  -  
Абай  ағасының «Ө зің  үшін  еңбек  қылсаң,  өзі  үшін  оттаған  хайуанның бірі  боласың, 
адамшылықтың  қарызы үш ін  еңбек қылсаң,  Алланың  сүйген  құлының  бірі  боласың»
-  деген  өсиетін  берік  ұстанған  Ш әкәрім  өзінің  өмірдегі  мұрат-мақсатын»  [11,  51  б.] 
былай ашық айтады:
Адамдық борыш,  ар үшін,
Барш а адамзат  қамы үшін,
Серт бергем еңбек етем  деп,
249

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
Алдағы  атар  таң  үш ін  («Ж олама  кулар,  маңайға...»)  [2,  43  б.].  Бүл  пәлсапа 
жолдарында  казак  коғамында  пассионарлыкты  калыптастыруға  деген  акын  ниетінің, 
арман-тілегінің көрінісі жатыр деуге толык негіз бар.
«Танымның субъектісі -  коғамдык ж ан иесі -  адам,  ал нысаны -  өмір,  тіршілік. 
Тіршілікте  кез  келген  субъектінің  іздері  -   адам  болу;  ал  оның  негізгі  механизмі 
Ш аһкәрім  (Ш әкәрім)  акын  көрсетіп  берген:  адал  еңбек,  айнымайтын  ак  жүрек  пен 
таза  акыл»  [12,  169  б.].  Ш әкәрімше,  адал  еңбек  етіп,  айнымайтын  ак  жүрек  пен  таза 
акылдың иесі -  артына өшпес із калдыратын жан.  Мәселен,
Қайтадан кайрылып кауымға келмейсің,
Барыңды,  нәріңді тірлікте бергейсің.
Ғибрат алар артыңа із калдырсаң,
Ш ын  бакыт  -   осыны  үк,  М әңгілік  өлмейсің!  («Адамдык  борышың») 
[2,  267  б.].  Акынның танымында,  шын бакыт -  дүйім жүртка пайдалы іс істеу,  артына 
ғибратты сөз калдыру.
Ш әкәрім  өзінің ағартушылык,  ойлы ж ырлары аркылы заманын ілгері сүйреп, 
уакытты өзгертуге үмтылды,  бар саналы ғүмырын (еңбегін,  күшін,  білімін)  сол жолға 
арнады да.  Көркем дискурсындағы түзетпек едім  адамды;  достым,  доска достык кыл; 
досыңа  кыл  махаббат,  жауға  достык  әдісі  деп  келетін  кесек-кесек  ой  жолдары 
акынның пассионарлык мүратын танытса керек.
Ә дебиеттер:
1.  Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера земли. -  М.: АСТ: Астрель, 2010. -  548 с.
2.  Құдайбердіұлы Ш.  Иманым.  -  Алматы: Арыс,  2000.  -  320 б.
3.  Пименова  М.В.  Языковая  картина  мира.  -   Санкт-Петербург:  СПбГУ, 
2011.  - 1 0 6  с.
4.  Философская 
картина 
мира. 
Электронная 
энциклопедия 
http://libsib.ru/filosofiya/teoreticheskie-osnovaniya-filosofii-problemi-ponyatiya-printsipi/. 
Дата обращения:  10.09.2014 г.
5.  Есім Ғ. Данышпан Шәкәрім.  -  Алматы: Атамұра,  2008. -  336 б.
6.  Әбдізазиұлы Б.  Шәкәрім әлемі.  -  Алматы: Раритет,  2008.  -  408 б.
7.  Құдайбердиев  Ш.  Шызармалары:  Өлеңдер,  дастандар,  қара  сөздер.  -  
Алматы: Жазушы,  1988.  -  559 б.
8.  Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. -  М.: Наука,  1987. -  263 с.
9.  Мұхамедханұлы Қ.  Шаһкәрім / /  Шәкәрімтану мәселелері.  Т.  1.  -  Алматы: 
Раритет,  2007.  -  Б.  50-100.
10.  Мұқашұлы М.  Шәкәрім мен  Толстой  немесе  ұлылыра  аңсазан хақ жолы -  
http://www.writers.kz/journals/?ID=10...183.  Пайдаланзан уақыты:  25.11.2014 ж.
11.  Тахан  С.  Тексты  в  социокультурном  измерении.  -  Астана:  Мастер  ПО, 
2015.  -  240 с.
12.  Салқынбай  А.  Шаһкәрім  шыщан  шың.  -  Алматы:  Қазақ  университеті, 
2011.  -  213 б.
К о н ы р а т б а е в а  Ж .М .
Пассионарные цели Шакарима
Совершенно  очевидно,  что  человек,  представляющий  любую  сферу  жизни 
общества,  при  определённых  условиях  может  достичь  уровня  пассионарной 
личности.  Особо  это  касается  творческих  людей,  которые  стремятся  изменить 
жизнь  общества  в  лучшую  сторону,  призывающих  сородичей  к  просвещению  и 
активной жизненной позиции.
С этой  точки  зрения  подвижнический  жизненный  путь  философа Шакарима
-   фундамент  будущего  казахского  народа.  Всё  творчество  Шакарима  определяет 
направления развития казахского общества.
Есть  полное  основание  заявлять  о  том,  что  Шакарим  Кудайбердыулы 
является  пассионарной личностью.  Он,  постоянно размышляя  о  будущем  казахов,  в
250

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
своём  творчестве  во  главу угла ставил тему  человек-общество-религия.  Философ  и 
поэт Шакарим заботился не только  о проблемах своего времени  и своего поколения, 
но также говорил о том,  какой  должна  быть  в  будущем  казахская нация,  определял 
направления её развития.
Главной  целью  творчества  поэта  было  воспитание  и  формирование 
общества,  призыв  людей  к милосердию,  терпению  и  состраданию,  к умению  быть 
благодарными,  к осознанию существования  Создателя.
В  данном исследовании,  раскрывая  особенности языковой личности  поэта- 
философа  Шакарима  Кудайбердыулы,  мы  предприняли  попытку  описать  его 
пассионарный характер.
Ключевые  слова:  Теория  пассионарности,  этнолингвистика,  дискурс,  языковая 
личность, языковая картина мира, казахская этнокультурная познания.
K o n u ra tb a y e v a  Zh.M .
Passionate goal Shakarims
It  is  clear  that  all people  can  reach  the  level  o f a passionate  person.  Especially, 
creative  people’s 
search  in  motivating  society  and  people  to  be  active,  intelligent, 
passionate certainly puts its aims higher than every day issues.
In  relation  to  it,  the  entire  life  lived by  bright Shakarim  was  certainly  an  epitome 
who contributed into establishing the basics o f the Kazakh future.  Putting ahead the topics of 
mankind-society-religion in his creations,  Shakarim Kudaiberdiuly,  who handled main issues o f 
society, can be considered as a passionate person.
Since  the  thinking writer did not only create  in his time  but drew  a schedule for the 
Kazakh future.  The w riter’s aim  is to  teach society, people  to  be tolerant, patient,  satisfied, 
to comprehend God.  He wanted people to become passionate Kazakh society.
In  this  article  we  are  aimed  at  revealing  one  o f these  passionate  descriptions  by 
philosopher and writer Shakarim via his linguistic personality.
Key  words:  Theory  o f passionarity,  language  image  o f  the  world,  discourse, 
ethnolinguistic,  language sign,  Kazakh ethnocultural cognitions.
***
УД К 81’373.2  (574/470.41)
Д о н ско ва Г.А. -  кандидат филологических наук,  доцент
ЗКГУ им.  М.Утемисова 
E-mail:
 
galina_anatolievna0404@ mail.ru 
У т а р о в а  Н .Т. -  магистрант ЗКГУ им.  М.Утемисова 
E-mail:
 
nurgul_utarova@ mail.ru
Э Т Н О К У Л Ь Т У Р Н А Я   С О С Т А В Л Я Ю Щ А Я   Э Р Г О Н И М О В  -
Т Ю Р К И ЗМ О В  В О Н О М А С Т И Ч Е С К О М  П Р О С Т Р А Н С Т В Е  Г О Р О Д А  
(Н А  М А Т Е Р И А Л Е   Э Р Г О Н И М О В  У Р А Л Ь С К А  И  КА ЗА Н И )
Аннотация. 
В 
статье 
проанализированы 
эргонимы-тюркизмы 
как 
показатель  взаимодействия  культур  и  языков  в  ономастическом  пространстве 
Уральска  и  Казани.  Приведены  сведения  из  истории  изучения  тюркизмов учеными 
России, 
Татарстана  и  Казахстана. 
Отражены  результаты  сравнительно­
сопоставительной  классификации  эргонимов  в  ономастическом  пространстве 
Уральска и Казани по синхроническому и диахроническому принципам.
Ключевые  слова:  Тюркизм,  эргоним,  этнокультурный,  ономастическое 
пространство,  эргонимическое пространство.
Территория 
Западно-Казахстанской 
области 
является 
территорией 
взаимодействия  русского  и  тюркского  языков  и  считается  мостом,  соединяющим 
Европу и Азию,  что  находит  отражение  в языке  города.  Казань  -  столица Республики
251

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
Татарстан  -   представляет  собой  поликультурную  среду,  содержащей  в  себе 
переплетение  различных  языков  и  культур.  Доказательством  этому  могут  послужить 
исторические  и  современные  эргонимы  города.  Казань  издавна  считалась  одним  из  самых 
крупных культурных и торговых центров России, а также местом встречи Востока и Запада.
Предлагаем  рассмотреть  эргонимы-тю ркизмы  двух  онимических  пространств, 
взятые  в  наиболее  динамично  развиваю щихся  группах  названий  кафе  и  ресторанов. 
Важной частью исследования представляется анализэтнокультурного их содержания.
Лингвистический  термин  тюркизм  может  использоваться  для  называния 
простых  случаев  заимствования тюркских  слов  из  тюркских языков.  Но  встречаются 
ситуации,  когда  слово  пришло  из  арабского  или  персидского  через  тюркский,  в  таких 
случаях также говорят о тюркизмах.  И  если слово тюркского происхождения не напрямую 
пришло в язык, а посредством других языков, то тоже употребляют термин тюркизм.
И.Г.  Добродомов  считает,  что  «изучение  тюркизмов  русского  началось  еще  в
XVIII веке.  Первый из известных нам опытов сопоставления русских слов со словами 
восточных 
языков 
относится» 
к 
сатирическому 
журналу 
Василия 
Тузова 
«Поденьшина»  (1769  г.).  Автор  подчеркивает,  что  много  интересных  наблюдений  о 
тюркских  словах в русских говорах содержится в  «М атериалах для сравнительного  и 
объяснительного  словаря и грамматики»,  вышедших в  1854  году  под редакцией И.И. 
Срезневского,  в  составлении  этих  глоссариев  участвовали  известные  русские 
востоковеды  И.Н.  Березин,  А.А.  Бобровников,  В.В.  Григорьев,  А.К.  Казембек,  И.М. 
Ковалевский,  П.Я.  Петров,  А.М.  Шёгрен.  Больш ой лексический материал содержится 
в  работе  известного  лингвиста  Фр.  М иклошича  о  тюркизмах  в  языках  Восточной  и 
Ю го-восточной  Европы.  Особо  интересной  Добродомов  считает  появившуюся  в 
третьем  выпуске  «Лексикографического  сборника»  в  1958  году  статью  Н.К. 
Дмитриева  «О  тюркских  элементах  русского  словаря».  Работа  представляет  собой 
тюркологический  комментарий  к  «Толковому  словарю  русского  языка»  под 
редакцией  Д.Н.  Ушакова.  По  мнению  автора,  работа  Н.К.  Дмитриева  является 
наиболее  обстоятельным  исследованием  тюркизмов  в  русском  языке.  Работа  Н.К. 
Дмитриева  вносит  много  коррективов  в  «Русский  этимологический  словарь»  М.Р. 
Фасмера,  где  тюркские  языки  зачастую  выступают  недостаточно  расчлененно. 
Добродомов  считает  необходимым  «обращаться  к  историческим  и  археологическим 
материалам,  которые  смогли  бы  указать  на  культурно-исторические  обстоятельства 
заимствования  данного  понятия  или  предмета.  При  этом  немаловажное  значение 
имеет  сам  предмет,  его  специфические  особенности,  которые  тоже  могли  меняться  с 
течением времени»  [1.  с.  364-370.].
Большое 
количество 
исследований 
тюркизмов 
представлено 
учеными 
Республики  Татарстан,  среди  них  труды  Г.Ф.  Саттарова  «Этнолингвистические 
пласты  топонимии  Татарстана  и  вопросы  происхождения  татарского  народа»,  Ф.Ш. 
Нуриевой  «Ономастика  тюркских  письменных  памятников  X III-X IV  веков»,  Л.К. 
Тазиевой  «Категория  рода  в  татарских  личных  именах  арабского  происхождения», 
Ф.А.  Вагаповой  «Прозвищ а  нижегородских  татар-мишарей»,  Р.Р.  Гарраповой 
«Поэтическая  ономастика  художественной  прозы  М агдиева»,  Д.В.  Сайкиной 
«Лексико-семантические  разряды  тюрко-татарской  ойконимии  Нагорной  стороны 
Татарстана»,  О.Р.  Хисамова  «Тюркский  пласт  ойконимии  Западного  Закамья 
Татарстана»,  С.Б.  Тагировой  «Тюркские  географические  термины  в  топонимии 
Татарстана»,  И.И.  Сиразиева «Лексико-семантические  и стилистические  особенности 
функционирования  арабизмов  в  современной татарской  прессе  (на  материале  газет  и 
журналов  80-90  -х  годов  XX   в.)»,  Р.М.  Амировой  «Татарская  эргонимия  города 
Казани»,  Д.К.  Валеевой  и Р.Г.  Ш агеевой  «Тюркское  и  общемусульманское  наследие 
и  история  Казани  в  творчестве  современных  художников»,  Г.К.  Хадиевой  и  Г.Р. 
Галиуллиной  «Структурно-словообразовательная  характеристика  тюрко-татарских 
ойконимов Республики Татарстан»  и др.
252

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
Казахстанские  лингвисты всегда интересовались  и  изучали  функционирование 
тюркизмов  в  разных  языках  (славянских,  германских  и  др.,  и  в  самих  тюркских).  В 
настоящее  время  лингвистическая  наука  Казахстана  располагает  достаточно 
обширной  базой  по  изучению  тюркизмов  в  составе  других  языков:  Х.Х.М ахмудов 
«Тюркизмы  в  языке  русских  памятников  Х 1 -Х ^ в в .»  
и  «Русско-казахские 
лингвостилистические взаимосвязи»,  Г.Ш.  Оразгалиева «Тюркоязычные топонимы в 
прозе  А.С.  Пушкина»,  А.А.  Умурзакова «Тюркизмы в  словообразовательной  системе 
русского 
языка», 
Н.Ж. 
Ш аймерденова 
«Глоссы 
как 
феномен 
текста»,
Н.А.  Сандыбаева  «Лексика  восточного  происхождения  в  «Хождении  за  три  моря» 
Афанасия  Никитина»,  Р.Т.  М ендекинова  «Тюркизмы  в  языке  русских  писателей 
Казахстана  (лексико-стилистический  аспект)»,  М.Н.  Джумартова  «Казахская  лексика 
в  современном  русском  языке»,  Б.Б.  Абилхасимовой  «Казахизмы  в  русскоязычных 
газетах Казахстана (II  половина XIX и конец XX  вв.)», М.А.  Бурибаева «Лексическая 
вариативность  тюркизмов  в  памятниках  русской  письменности  XI-XVII  вв.»  и 
«Тюркизмы 
на 
страницах 
древних 
книг 
(лексическая 
вариативность)», 
З.К.  Сабитова  «Прошлое  и  настоящее.  Русско-тюркские  культурные  и  языковые 
контакты»,  А.С.  Байманова  «Языковая  адаптация  тюркизмов  в  немецком  языке  (на 
материале 
художественных 
текстов 
и 
лексикографических 
источников)», 
Л.А.  Ш еляховская «Словообразовательный словарь тематических групп тюркизмов  в 
русском  языке»  и  «Словообразовательный  словарь  тюркизмов»,  Е.Н.  Ш ипова 
«Словарь  тюркизмов  в  русском  языке»  и  др.  Последний  до  сих  пор  является 
единственным 
источником  для  изучения  тюркизмов 
в 
словарном 
составе 
современного русского языка.
Подавляющее  большинство  тюркских  названий  не  поддается  дальнейшей 
классификации  на  казахизмы,  татаризмы  и  т.д.,  поэтому  им  называют  тюркизмами. 
Однако  О.О.  Сулейменов  в  своем  интервью  С.Малееву и Г.Айтжанбай рассказал,  что 
в  своих  книгах  «Тюрки  в  доистории»  и  «Язык  письма»  он  «попытался  обосновать 
новый  термин  -   «древнеказахский  язык»,  подчеркивая,  что  «в  древнерусский 
заимствовались  не  только  отдельные  термины,  но  и  грамматические  конструкции  и 
форманты  из  древнеказахского.. .Среди  тюркизмов,  обнаруженных  в  славянских  и 
других языках,  нетрудно выделить и конкретные казахизмы»  [2].
К ак  отмечалось  ранее,  тюркизмы  принадлежат  к  заимствованиям. 
Однако 
следует  различать  заимствованные  слова  от  экзотической  лексики.  Заимствованные 
слова  -   слова,  полностью  вошедшие  в  лексическую  систему  русского  языка  и 
приобретшие  лексическое  значение,  грамматические  признаки,  которые  свойственны 
русскому  языку,  они  могут  употребляться  в  разных  стилях  речи,  могут  звучать  в 
соответствии  с  фонетической  системой  русского  языка,  могут  быть  написаны 
буквами русского алфавита.
Экзотическая  лексика  отражает  особенности  жизни  какого-либо  народа  и 
употребляется в  специфических контекстах в случаях,  когда говорится  о своеобразии 
его  быта,  местности  и  этнографических  особенностях,  несмотря  на  то,  что  пишется 
буквами  русского  алфавита  и  усваивает  грамматических  свойства  русского  языка. 
Экзотизмы могут  перейти  в  заимствованные  слова,  если  заимствуется предмет,  идея. 
Нами  будет  использоваться  также  понятие  «этнокультурная  лексика»  -самые 
разнообразные 
понятия 
и 
представления 
народа 
об 
окружающей 
его 
действительности,  мир  духовных  ценностей,  традиции,  народный  стереотип, 
закрепленные за языковыми единицами  [3,  с.  4].
В  основе  наш ей  характеристики  эргонимии  городов  лежат  два  принципа: 
синхронический и диахронический.
Опираясь  на  первый  принцип,  мы  может  провести  классификацию  онимов  и 
выделить 
семантические 
группы, 
в  которых  следует  разделить 
эргонимы, 
образованные  от  имен  собственных,  будь  то  имя  лица,  название  города  и  т.д.,  или 
названия,  имеющие в основе нарицательные существительные:
253

Э ргоним ы -тю ркизм ы  
/
 
от и м ен  собственн ы х 
/
Антропонимы Гидронимы  Топонимы  АстионимыУрбанонимы Фитонимы 
Второй  принцип  позволяет  описать  эргонимы-тюркизмы  с  точки  зрения 
степени  и  времени  освоения  их  в  русском  языке,  так  как  данный  процесс 
неоднороден  и  связан  с  уровнем  контактов  тюркских  и  русского  языков,  то  можно 
говорить о заимствованиях от полностью освоенных до варваризмов. 
Многие 
заимствованные  русским  языком  еще  в  далеком  прошлом  тюркские  слова  усвоены 
им  настолько,  что  происхождение  данных  слов  можно  установить  только  благодаря 
этимологическому анализу.
Основными  задачами  исследования  становится  рассмотрения  процессов  освоения 
тюркизмов как нарицательных, так и собственных. На этом фоне рассматривается:
- этнокультурная составляющая современной эргонимии;
-  черты  сходства  и  различия  двух  эргонимическихпространствгородов 
Уральска и Казани (далее -  ЭПУ и ЭПК).
Предполагаем,  что  тюркизмы,  вошедшие  в  русский  язы к  в  Х -Х ІХ   вв.,  уже 
освоены системой языка,  за ними закрепились определенные,  достаточно конкретные 
значения.  Этнокультурная  лексика  тюркского  происхождения  особенно  активно 
актуализируется  в  пространстве  русской  языковой  системы  в  постсоветское  время, 
когда начинается возрождение национального самосознания народов Евразии.
В  ЭПУ  эргонимы  могут  быть  связаны  с  указанием  -   явным  или 
опосредованным  -   на  представительство  восточной,  прежде  всего  тюркской 
(казахской,  узбекской,  татарской)  культуры.
Эргонимы 
с 
тюркскими 
основами, 
представляющие 
значительную 

жүктеу/скачать 7,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: