Бөлім: Магистратура Магистрант: Р. Базарбаева Кафедра
жүктеу/скачать 8,93 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.2-§. Әлем әдебиетін оқытуда салыстырмалы талдау әдісінен пайдалану
| Үйге тапсырма: Үйде шығарма авторына берген өз сұрақтарыңа жауап беруге әрекет жаса. «Кішкентай ханзадаға хат» тақырыбына шығармашылық жұмысын жазу.
Үшінші сабақ: Талдау сабағы. «Кішкентай ханзада» ертегісін оқуға арналған тапсырмалармен жұмыс. 1. «Кіші ханзадаға хат» тақырыбындағы оқушылардың шығармашылық жұмыстарын тыңдау. 2. Шығарма жанры – философиялық ертегіге ой толғау. 3. Өткен сабақтардың барлық материалдарын қорытындылау мақсатында «Жеткіншектер» және «Балалар әлемі ханзада мен ұшқыштың көзімен» кесте құрастырып, жауап жазу. 4. Оқушыларға жұлдыздардағы барлық адамдарға тілек жазуды тапсыру. Қорыта айтқанда Антуан де Сент-Экзюперидің «Кішкентай ханзада» ертегісін оқушылары өзі бетінше үйрену мектеп тәжірибесінде жиі ұшырайды. Бірақ бұл ертегінің терең философиялық мәнін оқушылар мұғалімнің көмегінсіз түсіне алмайды. Біздің ойымызша, бұл жұмысты оқушылармен екі-үш сабақ бойына зерттеген дұрыс. Сондай-ақ бағдарламалар мен оқулықтарды талдау барысында мектеп практикасында әлем әдебиеті үлгілерін оқытуға өте аз сағат бөлінгенінің куәсі болдық. Мұғалімдер көп жағдайда оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде әлем әдебиеті үлгілерінің мүмкіндіктеріне жеткілікті түрде мән бере бермейді. Сондықтан оқушылардың жазушының шығармасын оқып-үйренгеннен кейін белгілі бір әлем әдебиетін бірден ұмытып кетуі әдеттегідей, оның орнына ұлттық әдебиеттің өкілдері мен олардың шығармалары орын алған. Әрине, бұл әлем әдебиетінің шығармаларын көбейту арқылы ұлттық әдебиетті қысқарту керек деген сөз емес. Біздің ойымызша, әлем әдебиеті үлгілерін бастауыш, орта және жоғары сыныптардың барлық әдебиет курстарында бірзділікте оқытылуы керек. Расында да, әлем әдебиеті мектеп оқушыларының дүниетанымын, рухани дүниесін кеңейтетін мол материал болып табылады. 2.2-§. Әлем әдебиетін оқытуда салыстырмалы талдау әдісінен пайдалану Кез келген ұлт, мемлекет өзгелермен байланыссыз, өзінше даралықта дами алмайды. Даму деген ұғымның өзі тек байланыс, қарым-қатынас, үлгі алу мен өнеге бола білу бар жерде ғана жүзеге аспақ ... Сонда ғана адам санасы толыса түседі, жаңа жетістіктерге қол жеткізеді. Міне әдебиеттегі осындай байланыстың тарихы мен теориясын, методологиясын зерттейтін ғылым саласы – салыстырмалы әдебиеттану ғылымы, екінші сөзбен айтсақ, компаративизм. Компаративизм – әдебиеттану ғылымында орын алған салыстырмалы тарихи әдіс. Компаративизм әртүрлі халықтардың әдебиетіндегі ұқсастық, жақындықты көре білуге назар аударып, идеяларды, образдарды, характерлерді, сюжеттерді салыстырады. Түркі халықтардың әдебиетін өзара байланыста дей келіп, әлемдік әдебиет арнасындағы құбылысқа балайды. Бүгінгі таңда екі немесе бірнеше елдің әдебиетін, өнерін салыстыра және салғастыра зерттеу мәселесінің ғылым саласында орын алуы өте орынды. Мұндай бағыттағы зерттеулер, әр елдің әдебиеті, мәдениеті, өнерінің ұқсас жақтарын және әр елдің өзіне тән ерекшеліктерін, ұлттық мәдени ерекшеліктерін ашып зор септігін тигізеді. Ал мұндай зерттеуді бастамастан бұрын салыстырмалы әдебиеттану ғылымы дегеніміз не? соған тоқталсақ. Компаративизм латынның «comparatives» деген сөзінен шыққан, салыстыру дегенді білдіреді. Әлем әдебиетінің ең жақсы үлгілерімен танысу, зерттеу, үйрену дәстүрі қазақ өмірінде ХІХ ғасырдың өзінде орныққан болса, ХХ ғасырдың басында әлеуметтік, қоғамдық, дамуымен қоса кұшейе түсті. Осыған орай, М.Дәулетбаев: «Өзге әдебиеттерден өз халқының ұлттық, қоғамдық дамуына үндес маңызды құбылыстарын таңдай отырып, қарым-қатынас жасау – сол әдебиеттің кемелденуі, даму бағытын аңғартады. Осындай кемеле пікірлерге сүйене отырып, территориялық жағынан шектеспейтін діні, тілі, әдебиеті, мәдениеті басқа елдердің әдебиетін зерттеу өте қызықты. Ұлттық әдебиеттер дамып, өмір сұріп, әлемнің мәдени қалықтарының негізгі құралына айналады. Ұлттық әдебиетімізді әлемдік деңгейге көтеру үшін оны басқа ел әдебиеттерімен салыстыра зерттеуіміз қажет. Соңғы жылдары ұлттық және әлем әдебиетін салыстырмалы оқытуда интеграцияға негізделген әдістемесі күн сайын даму үстінде, өйткені әдебиет, көркем жанрдың басқа түрлері және қоғамдық іс-әрекет арасындағы көп қырлы диалектикалық байланыстарды анықтау оқытушы қызметін жаңа педагогикалық шешімдермен байытуы мүмкін. Көркем әдебиет қоғамдық сананың даму заңдылықтарымен байланысты дамиды. Демек, сөз өнерінің негізгі құбылыстарының бірі – әдебиеттің өзара байланысын сипаттайтын негізгі әдіснамалық ережелер философия, әдебиет, психология, педагогика категорияларына жатады. Әдебиеттің өзара әрекеттестік категориясы жалпы философиялық категорияға негізделген. Өзара әсер категориясы табиғи және әлеуметтік құбылыстардың маңызды әдіснамалық принциптері болып табылады. Өзара әсер категориясының жалпы философиялық мәні оның материя қасиеттерінің көрінуінің қайнар көзі болып табылатын әрекеттің әдеби қажеттілігі туралы идеясын қамтитын «әмбебап себептің мәнін түсіндіру» қабілетімен анықталады. Өзара әсер – көркемдік сананың бірлігі мен бейнелеу формаларының көптүрлілігі. Көркем рефлексиядағы өзара әсердің көріну ерекшеліктері, ең алдымен, шындықтың тұлғалық бейнеленуі болып табылады, ол тең дәрежеде күш әсерінен көркемдік рефлексия объектісі мен объектісінің өзгеруіне байланысты. Әдебиеттің өзара байланысын зерттегенде көркемдік ой толғаудың өзіндік ерекшеліктері мен мәнін анықтап алған жөн, өйткені оның барысында оқырман мен көркем шығарманың өзара әрекетінің мәні ашылады. Оқушылардың көркем шығарманы қабылдау мәселесі екі міндетті шешуді талап етеді. Олар: көркем шығарма мәтінін объективті талдау және адам сезімдерін объективті талдау. Сонымен қатар, бұл мәселелер тұтас бір әдебиетті кеңірек контексте қарастыруды да қамтиды. Мұнда екі тәсіл бар: салыстырылатын мәтіндерді объективті талдау және осындай салыстыру нәтижесінде оқырманда пайда болатын эмоцияларды талдау. Әдебиетті психологиялық зерттеу процесі осы екі бағыттың бірінде жүзеге асады. Біріншіден, белгілі бір шығармада қалай көрінетініне байланысты жасаушының психологиясын талдау, екіншіден, осы шығарманы алған оқырманның тәжірибесі назарда тұтылады. Біздің ойымызша, екі әдісті де оқшаулап қолдану тиімсіз. Осыған сүйене отырып, бұл стильдің жалпы бағытын көркем шығарманың формасынан оның элементтері мен құрылымын функционалдық талдау арқылы эстетикалық реакция мен оның жалпы заңдылықтарын үйретуге дейінгі үдеріс ретінде көрсетуге болады. Мектепте ұлттық және әлем әдебиетінің байланысын анықтау және зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жас ерекшеліктерін ескермеу мүмкін емес. Демек, жоғары сынып оқушыларына «неге?» деген сұрақ қойылады. Олардың жиі сұрақ қоюы кездейсоқ емес: Жасөспірімдік шақ – психикалық қабілеттердің дамуының маңызды кезеңі. Жоғары сынып оқушыларының ойлау әрекеті дербес. Олар жалпылауға бейім, белгілі бір фактілердің астарындағы жалпы принцптер мен заңдылықтарды табуға тырысады. Оқушылардың аналитикалық қабілетін қалыптастыруда орта білім беру кезеңінің маңызы зор, себебі бұл жастағы балалардың білім деңгейі жоғары сыныптардағыдай жоғары емес. Жасөспірімдік ерекше белгілермен сипатталады: белсенділік, сипатталған оқиғалардың болған нақты-тарихи жағдайларды жеткіліксіз түсіну, өмірлік тәжірибенің болмауы. Демек, эстетикалық бағалауда жүйеліліктің, адам тәжірибесінің белгілі бір түрлерімен ынтымақтасудың, шындықты дұрыс түсіндірудің объективті психологиялық мүмкін еместігі әрқашан бар. Сондықтан жоғары сынып оқушылары жеңілудің жолын іздеуге бейім. Жасөспірімдік кезеңдегі ақыл-ойдың дамуы шығармашылық қабілеттердің дамуымен тығыз байланысты, оның ішінде ақпаратты алу ғана емес, сонымен қатар интеллектуалдық бастаманы көрсету және жаңа нәрсе жасау. Жоғары сынып оқушыларына мәдени қарым-қатынас туралы түсінік берілгенде белгілі бір халықтың өмірін сол ұлт әдебиетімен тығыз байланыста зерттеуге көңіл бөлініп, оның барысында әлем әдебиетінің өзіндік қырлары ашылады. Әдеби байланыстар мен әдеби әсерлерді салыстыра зерттеу оқытудың барлық кезеңдерінде жақсы әсер ететіндіктен белгілі бір заттар мен оқиғалардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауға болатын жалпы дидактикалық әдіс және ой операциясы болып табылады. Салыстырудың психологиялық-педагогикалық негіздемесі әртүрлі материалдармен жұмыс істеуге негіз болатын оның операциялық аспектісі болып табылады. Зерттеу жұмысымыздың нақты мазмұны бірқатар әдебиеттанушы ғалымдар мен әдіскерлердің ой-пікірлеріне талдау жасауды қажет етті. Әдебиет әр кезеңдегі бай мәдени және рухани байлықты жинақтайды, сондықтан ұлттық және әлемдік мәдениетпен таныстыруда ерекше рөл атқарады. Көркем шығармаларды жүйелі әрі қарқынды оқу оқушыларда негізінен мектеп жылдарынан қалыптасады. Қазіргі білім беруде оқушылардан оқылатын шығарманы өмірмен байланыстырып қана қоймай, оны басқа шығармалармен салыстыру талап етіледі. Нәтижесінде оқушының қоршаған орта туралы түсініктері мен тұтас дүниетанымы қалыптасады, оқиғалар сипатының жалпы және ерекше жақтарын талдай білу қабілеті дамиды. Бүгінгі таңда оқушылардың көңілінде өзіндік сананы нығайтуға баса назар аударылып, олардың ұлттық болмысын сақтау және соның негізінде әлемдік мәдениеттің озық аспектілерін дамыту мәселесі де күн тәртібінде тұр. Осыған орай, жалпы білім беретін мектептерде ұлттық және әлем әдебиетін өзара байланыстыра оқытуға жағдай жасап, тиімді әдіс-тәсілдерді жүзеге асыру қажет. Жалпы орта білім беретін мектептерде әдебиетті оқытудың оңтайлы жолдарының бірі ретінде ұлттық және әлем әдебиетін интеграциялық және салыстырмалы түрде оқытуды қарастыруға болады. Рухани жетілген тұлғаны тәрбиелеуде жалпыадамзаттық құндылықтарды қалыптастыру әдеби білім беру процесінде бірқатар принциптерді қайта қарауды талап етеді. Оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастыруға, рухани құндылықтарды игеруге қазақ және әлем әдебиетімен танысу ықпал етеді. Қазақ және шетел әдебиетіндегі ұқсас құбылыстарды түсіну біртұтас әдеби процесті түсінуге әкеп соғады. Ұлттық әдебиетті әлем әдебиетімен сабақтастыра зерттеу салыстырмалы талдау әдісін ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеумен тығыз байланысты. Бұл мәселе жеткілікті әдістемелік материалдардың жоқтығынан бөлек зерттеулерге негіз болады. Теориялық-методологиялық зерттеулердің көпшілігінде ұлттық және басқа халықтар әдебиетін сабақтастықта зерттеу мәселесі әлі де болса салыстырмалы түрде толық шешілмеген. Әлем және ұлттық әдебиетті кіріктіріп оқыту мәселесі, бір жағынан, оқушылардың органикалық байланыстардағы әлем әдебиетінің озық үлгілерін игермеуі, екінші жағынан, ұлттық және әлем әдебиетін салыстырмалы түрде зерттеу мәселесі әдістемелік тұрғыдан жеткілікті дәрежеде зерттелмеген. Ұлттық әдебиетті әлем әдебиетпен байланыстыра зерттеудің негізі әдеби байланыстар немесе типологиялық жуықтау ғана емес, салыстырмалы-тарихи әдебиеттану ғылымының тұтас бір әдістемесі болып табылады. Орта және жоғары сыныптарға арналған әдеби білім беру динамикасында тіларалық қатынастарды зерттемес бұрын жүйелі нұсқаулар жасау қажет екені белгілі болды. Ұлттық әдебиетті әлем әдебиетімен байланыстыра зерттеу әдеби процестің нақты тарихи жағдайларын, ұлттық ерекшеліктерін, жалпы заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік береді. Оқушылардың жас ерекшеліктері мен салыстырмалы қабілеттерін ескере отырып, әдеби оқиғаларды (көркем шығармалар, авторлар, әдістемелер, т.б.) өз бетінше салыстырмалы талдау жасау дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін, принциптері мен жолдарын теориялық тұрғыдан негіздеу және жүйелеу. Оқушылардың салыстырмалы талдау дағдылары мен құзыреттіліктерін қалыптастыру мөлшері ретінде мыналар қарастырылады: – әдеби талдауда салыстыру әдісін қолданудың психологиялық-педагогикалық шарттарын, сонымен қатар оқушылардың өз бетінше оқу әрекетін ынталандыру ретінде салыстырудың психологиялық-педагогикалық әсерін анықтау; – салыстыру әдісін қолдану тиімдірек болатын ұлттық және әлем әдебиетінің авторларын және олардың көркем шығармаларын анықтау; – даму факторларын ескере отырып, әдебиеттерді жұптау тұрғысынан салыстырмалы зерттеу тұжырымдамасын жүзеге асыру; – оқу-тәрбие үрдісіндегі ұлттық және әлем әдебиетінің өзара байланысын зерттеуде салыстыру әдісі аясындағы әдістер және олардың қолданылуын анықтау; – әдеби процестің, көркемдіктің, жазу мәнерінің бірлігі туралы оқушыларда ой қалыптастыру әдістемесінің мазмұнын қамту; қазақ және әлем әдебиеті үлгілерін салыстыруға, талдауға және түсінуге арналған шығармашылық тапсырмалар жүйесін құрастыру. Еліміз ежелден түрлі халықтар мен ұлттардың әлеуметтік, мәдени және экономикалық салалардағы өзара қарым-қатынасы және тәжірибе алмасу орталықтарының бірі болған. Бұл өз кезегінде ұлттық әдебиетінің, өнері мен мәдениетінің әлемге таралуына және оның лайықты орнын алуына немесе басқа халықтар әдебиеті мен мәдениетінің халқымыздың ұлттық ой-өрісі мен руханиятына әсерін тигізуі мүмкін. Дүниежүзі халықтарының рухани мұрасын зерттеу ұлттық әдебиеттің мүмкіндіктерін бағалауға, салыстыруға негіз болады. Демек, дүниежүзі халықтарының әдебиетіндегі тәжірибелер мен үрдістер басқа халықтардың дәстүрлерімен синтезделіп, ұлттық әдебиеттің байып, бейнелеу ауқымының жақсаруына алып келеді. Белгілі бір суреткердің өмірі туралы мотивтер немесе оның шығармаларының сюжетіндегі ұқсастықтар дүние жүзі халықтарының, оның ішінде ұлттық әдебиеттің ауызша және жазба әдебиетінде жиі кездеседі. Бұл қаламгердің өмірбаянын немесе шығармашылығын үйренуде маңызды саналады. Мысалы, атақты грек мысалшысы Эзоптың бірқатар мысалдарын ұлттық әдебиетіміздегі ертегілерінің немесе халық аңыздарының сюжетімен салыстырмалы түрде үйрену мүмкіндігін береді. Мысалы, Эзоптың қожасы Ксанф оған дүниедегі ең ғажайып нәрсені сатып алуды бұйырады, Эзоп базардан шошқаның тілін сатып алып, оны қайтанып, қуырып дәмді тағам жасап, дастарқанға тартады. Бұның себебін сұрағанда «Тілден да жақсы, ғажайып нәрсе болуы мүмкін бе? Негізі бүтін пәлсапа, ғылым дүниесі тілге сүйенбейді ме? Тілсіз ештеңе істеп болмайды – не алу, не беру, не сату, не сатып алу мүмкін. Мемлекеттегі тәртіп-қағидалар, заңдар, нұсқаулар – барлығы тіл болғандықтан бар. Бүтін өміріміздің негізі – тіл, дүниеде тілден жақсы нәрсе жоқ» деп жауап беріпті. Одан соң ең жаман нәрседен тағам пісіруді бұйырғанда Эзоп тағы тіл пісіріп келіпті. «Дүниеде тілден де жаман нәрсе бар ма екен? Тіл бізге дау-дамай, қастандық, өтірік, қырғын, қызғаныш, соғыс тудырады. Тілден де жаман не болуы мүмкін».23 Бақылау барысында оқушылардың Эзоптың тұлғасы, оның дүниетанымына сәйкес сюжеті бар басқа да шығармаларымен таныс екені белгілі болды. Әсіресе, Шығыс халықтары арасында өзінің даналығымен, парасаттылығымен әйгілі болған Лұқпан билеушісі туралы аңыздар жоғарыдағы мазмұнның ұқсастығы, яғни қожасының сұрағына: «Еттің ең тәттісі де, дәмсіз еті де жүрек пен тіл»24 деп айтқан даналық сөзі бойынша жауаптар алынды. Сюжеттер арасындағы ұқсастықтар ғана емес, шығармадағы айырмашылықтардың қаншалықты көрініс тапқаны туралы мұғалімнің тапсырмалары, шығарманың ұлттық ерекшеліктері, наным-сенімдері, ой-өрісі, арман-тілектері мен сол кезеңдегі маңызды мәселелері шығарманың көркемдік мәнерінде, поэтикалық ерекшеліктерінде көрініс табуы, сондай-ақ белгілі бір дәрежеде мемлекет басқару жүйесі, қоғам мүшелерінің рухани келбеті ғасырлар бұрын баршаның назарында болғанын ұғуға болады. Мысалы, «Тіл мен жүрек» шығыс ертегісінде адамгершілік мәселелер төмендегіше суреттеледі. «Лұқпан әкімді бір кісі сатып алып, үйінде қызмет қылдарыда және оның бойындағы жинақталған ақылды әр кез сынап отырады. Бір күні сынау мақсатында бұйырды: - Ей, Лұқпан, маған бір қойды сойып, ең жақсы мүшесін алып кел, дейді. - Құп болады, - деп, Лұқпан қойды сойып, тілі мен жүрегін қожасына алып келеді. Бірақ уақыт өткеннен кейін қожа оны шақырып, дейді: - Ей, Лұқпан, бір қойды сойғын да, маған оның ең жаман мүшесін алып кел. Лұқпан қойды сойып, және тіл мен жүрегін көтеріп келеді. - Неге қойдың ең жақсы мүшесін сұрасам да, ең жаман мүшесін сұрасам да тіл мен жүректі көтеріп келдің? Лұқпан деді: - Ей, қожам, егер пәк болса, еш нәрсе тілден және жүректен жақсы емес, егер пәк болмаса, еш нәрсе олардан жаманырақ емес». Яғни, ертегіде ата-бабаларымыз мәселенің ерекшелігін, яғни бір жақты ғана емес, өзара тәуелділік белгілерін де назардан тыс қалдырмағаны анық. Түрлі халықтардың шығармаларының әр халық әдебиетінде уақыт, кеңестік тұрғыдан тоғысуы сюжеттің көшпелі сипатын бағалауға мүмкіндік береді, сонымен қатар шығармалар арасындағы қалыптасқан типологиялық ұқсастықтарды көрсетеді деп айтуға болады. Демек, белгілі бір мағынада фольклордағы ортақтықтың тамыры әртүрлі халықтардың өзара байланыстар нәтижесі пайда болған деу мүмкін. Жалпы білім беретін мектептердегі ағылшын тілі мен ұлттық әдебиеті сабақтарында оқытылатын жұмбақ, мақал-мәтел, ертегі жанрлары да әртүрлі халықтардың ауыз әдебиеті үлгілерін салыстырмалы түрде оқыту мүмкіндігі бар. Мысалы, «Әдебиет» сабағында басқа халықтардағы бір жанрдағы, тақырыптағы мысалдармен жұмбақтарды салыстыру белгілі бір затты немесе оқиғаны бейнелеуде дүниежүзі халықтарының шығармашылығын, тапқырлығын жандандыруға қызмет етеді. Дүниежүзі халықтарының жұмбақтарының генетикалық және типологиялық ұқсастықтарын әдеби білім беру процесінде зерттеудің де теориялық және практикалық маңызы зор. Белгілі бір ұлттың өзіндік ойлауы, дүниетанымы сондай-ақ белгілі бір отбасы немесе топқа жататын тілдердің тарихы, этникалық тұрғыдан жақындықтарын үйренуге тиісті зерттеулерге қызығушылық оятады. Зерттеуші А.Бектаев әр халық әдебиетінің ерекшелігін анықтаудағы типологиялық зерттеулердің рөлін көрсете отырып, өзбек, қазақ халықтарындағы жұмбақтарды талдау мысалында өз көзқарасын білдіреді. Бұл жанрға арналған образдардың метафоралық сипатына тоқтала отырып, зерттеуші өз ойын мынадай мысалдарға негіздейді: Өзбектерде ұшақ предметі “Қуш эмас, қаноти бор, бургутдан зўр ҳайбати бор. Учса лочин ета олмас, толмас зўр қуввати бор” сияқты сапалармен берілсе, қазақтарда бұл сапалар “Құс сияқты құс емес, самғал ұшқан биікке, қанаты бар қақпайды, жүрсе де сондай биікке” тәрізді көрініс табады. Сондай-ақ, зерттеуші назарын аударған және бір ерекшелік жұмбақтарда логикалық қайшылақтардың белгілі мақсат жолында жұмсалуында. Өзбектерде “Оёғи йўқ, юради. Оғзи йўқ гапиради” (соат), “Ўра қаздим, тупроғи йўқ” (қозиқ ўрни); қазақтарда “Өзi бар, көлеңкесі жоқ” (құдық), “Аузы бар, денесі жоқ, Қолы бар, аяғы жоқ” (қапқан) сияқты жұмбақтар логикалық ойлау өнерінің көрінісі екенін байқауымызға болады.25 Қазақ тілін мемлекеттік тілмен салыстырмалы түрде үйрену мәселесі зерттелген Ш.Булекбаеваның диссертация жұмысында сөз тіркестерінің салыстырмалы сипаты келтіріліген.26
жүктеу/скачать 8,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|