Д. Т. Кен же таев Ә.Ә. Сай лы баев Ө. О. Тұяқ баев зайырлылық ЖӘне дінтану негіздері негізгі орта білім беру деңгейінің 9-сыныбына арналған оқулық

163
ақыл шы сы бол ған Бұ қар жы рау Қал қа ма нұлы (1668–1781) Бұ ха ра да ғы 
«Кө кіл таш» мед ре се сін 1702 жы лы аяқтап, араб, пар сы тіл де рін те рең 
мең ге ріп шы ға ды. Де рек тер ге сүйен сек, Қа зақ да ла сы на ис лам ді ні ор-
нық қан нан бас тап, ме шіт тер мен қа тар мед ре се лер де са лын ған. Қа зақ-
стан ның Сай рам (Ис фид жаб), Түр кіс тан, Ақ ме шіт, Әу лиеата қа ла ла рын-
да ХІХ ға сыр да 31, Се мей айма ғын да 7, Ба тыс Қа зақ стан, Маңғыстау жә-
не бас қа да об лыс тар да көптеген мед ре се лер жұ мыс іс теген. 
Ағартушы 
Исмаил Гасп ыралы 
мек теп, мед ре се лер де ді ни са бақ-
тар мен қа тар, жаратылыстану ғы лым дары – ма те ма ти ка, жағ ра фия, 
та рих, биоло гия, т.б. се кіл ді пән дер ді жә дид тік (зайырлы) оқы ту за ман 
та ла бы еке нін на си хат та ды. 1883 жыл дан бас тап өзі түз ген әліп пе не гі-
зін де «Тіл де, пі кір де жә не іс те бір лік» де ген ұран мен «Тәр жі ман» га зе тін 
шы ға рып, Ре сей дің түр кі тіл дес ха лық та ры ара сын да ор тақ әде би тіл дің 
қа жет ті лі гі мә се ле сін ал ғаш рет кө те ре ді. 
Жә дид мек теп те рі не ма ман дар тәр бие леу де Уфа да ғы «Ға лия», «Ху-
са ния» мед ре се ле рі, Орын бор да ғы «Мұ хам ме дия», Қа зан да ғы «Ра су лие» 
мед ре се ле рі елеу лі қыз мет ат қар ды. Мұн дай мек теп тер Еділ бойы нан 
алыс та жат қан қа зақ же рін де де бой көр се те бас та ды. Қа зақ да ла сын да 
Исмаил Гасп ыралы идеясына
сүйенген ал ғаш қы жә дид тік (зайырлы 
оқыту) мек теп тер ХХ ға сыр дың ба сын да ашыл ған. «Ға лия» мед ре се сі 
Же ті су өңі рін де гі ха лық тар ға да ке ңі нен та ны мал бол ды.
Же ті су да ал ты жыл бі лім бе ре тін жә дид тік оқу орын Тоқ мақ та ғы 
«Иқ бал» мед ре се сі мен Вер ныйда ғы Ғаб дулуа лиев тің мед ре се сі бол ды. 
Қа пал да ғы «Ма ма ния» оқу ор нын да шә кі рт тер бес жыл кө ле мін де бі лім 
ал ды. 
Мұ сыл ман дық оқу жүйесі нің одан әрі да муының не гіз гі ор та лық-
та ры Ұлы Жі бек жо лы ның қа ла ла ры бол ды. Мек теп, мед ре се лер дің 
пай да бо луы, қа лып та суы, да муы, гүл де нуіне Ұлы Жі бек жо лы үл кен 
ық пал ет іп, мек теп-мед ре се лер бү кіл мұ сыл ман әле мі не та ра ды. 
Бі лім алу, сауат ашу ис лам ді ні нің не гіз гі та лап та ры ның бі рі бо лған-
дықтан, оқы мыс ты ді ни адам дар мен заң гер лер мұ сыл ман қо ға мын да 
әр қа шан да жо ға ры дә ре же лі орын дар ды ал ған. 
Мед ре се лер мен он да қыз мет ет кен ұс таз дар араб, пар сы дү ниесі мен 
он да ғы ғы лы ми-мә де ни, ді ни ошақ тар мен бай ла ныс та бол ды. Таяу жә не 
Ор та Шы ғыс ел де рі нен мұн да сая хат шы, жи һан гер лер мен қа тар сау да, 
ғы лым, бі лім өкіл де рі де ке ліп, оқу ор да ла рын да дә ріс бер ді. Жер гі лік ті 
ха лық тан Шаш, Бұ ха ра, Са мар қанд 
(38­су рет)
, Мерв, Тер мез не ме се 
одан ар ғы Теһ ран, Ис фа һан, Ши раз жә не әрісі Каир, бер гі сі Бағ дад, Бас-
ра, Да мас кі де гі бі лім ошақ та ры на ба рып бі лім алу ға ты рыс қан дар дың 
са ны арт ты. Бұл рет те Сыр дың оң түс ті гін де гі Хо резм елі мен де мә де ни, 
ру ха ни бай ла ны сы үзіл ме ген.

жүктеу/скачать 3,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: