Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҰЛЫ ДАЛА тарихы
- Қой бейнелі тас мүсіндер ҰЛЫ ДАЛА тарихы
| ҰЛЫ ДАЛА тарихы
122
IV тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 124
VI тас мүсін. Билік иесінің кеуде тұсы. Архангай аймағы, Хайырхан сұмыны Мәдениет үйінде сақтаулы VI тас мүсін. Билік иесінің екінші бөлігі. Шивээт-улаан ғұрыптық кешені ҰЛЫ ДАЛА тарихы 125
VII тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 126
VII тас мүсіннің бас бөлігі. Бұлғын аймағы Баян-Агт сұмыны мәдениет орталығында сақтаулы тас мүсіннің бас бөлігі («Шивээт-улаан» ғұрыптық кешені) ҰЛЫ ДАЛА тарихы 127
VIII тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 128
X тас мүсін IX тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 129
XI тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 131
I қошқар тас II қошқар тас III қошқар тас IV қошқар тас Қой бейнелі тас мүсіндер ҰЛЫ ДАЛА тарихы 132
V қошқар тас VI қошқар тас. Архангай аймағы, Хайырхан сұмыны мәдениет үйінде сақтаулы. ҰЛЫ ДАЛА тарихы 133
Ел етміш жабғудың («Онгин») ғұрыптық кешендегі қошқар, қой тасмүсіндер. «Өнгөт» ғұрыптық кешендегі қошқар тасмүсіні. ҰЛЫ ДАЛА тарихы 134
Арыстан бейнелі тас мүсіндер ҰЛЫ ДАЛА тарихы 135
I aрыстан бейнелі тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 136
II aрыстан бейнелі тас мүсін III aрыстан бейнелі тас мүсін IV aрыстан бейнелі тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 137
V aрыстан бейнелі тас мүсін 10 см
10 см 10 см
10 см ҰЛЫ ДАЛА тарихы 138
10 см 10 см
10 см 10 см
VI aрыстан бейнелі тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 139
10 см 10 см
10 см 10 см
VII aрыстан бейнелі тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 140
VIII aрыстан бейнелі тас мүсін ҰЛЫ ДАЛА тарихы 141
Маңғыстау, Үстірт аймағындағы «қошқар тас», «қой тас», «арқар тастар» (С.Әжіғали бойынша)
ҰЛЫ ДАЛА тарихы 142
ТАСҚА ТҮСКЕН ТАҢБАЛАР Көне түрк сенім жүйесінде Тәңірге жақын жер есебінде қабылданатын таулардың шыңдарында, адам аяғы жетуі қиын тұстарда орналасқан жартастарға қашалған бейнелер немесе таңбалар әдетте діни салттарға арналған; өзен аңғарларына, жайылымдарға, жануарларға, бұйымдарға, мүсіндерге, мазарларға түсірілген таңбалар әдетте басқа әулетке, тайпаға немесе әртүрлі мәдениеттерге «иесінің» кім екендігін хабарлауды мақсат етеді 196
. Орталық Азия мен оның айналасында біздің дәуірімізге дейінгі мың жылдықтың ортасында сақтар мен ғұндар дәуіріне тиесілі рәміздік нышандар – таңбалар юежчи, усунь, кангюй (канцзюй), кушан, сармат, дунху және басқалар сияқты Еуразия далаларының ілкі түрк немесе түрктік емес тайпалардың егемендігі заманында кең жайылған түрде қолданылды. Жалпы алғанда, Түрк қағандықтары аумағына тиесілі бітіктастар, тасмүсіндер, балбалдар, жартас суреттері, ақша тиындар мен мөрлер, қыш және металл бұйымдар, қағаз, мата және басқалар бойында өте көп рәміздік ишараттар – таңбалардың бедерленгені көрінеді. Аты аталған түрк қағандықтарына тиесілі bitig «жазу, жазба, мәтін», taş «тас ескерткіш/жазу», bitig taş «бітіктас жазулы тас, жазба мәтінді тас,», beŋgü taş «мәңгі тас/ мәңгілік ескерткіш»; belgü «таңба, нышан»; tamγa «мөр, таңба» секілді сөздермен бірге көрінетін тіркестерден мысалдар ұсыналық: 1)
жылдық, он мың күндік жазуымды ондағы тегіс жалпақ тасқа қашатып жараттым» (Ел Етміш білге қаған бітіктасы, D 9-10);
197
; 2)
белгі. Belgümin bitigimin anta yaratïtdïm – «Nişanımı, yazıtımı orada hazırlattım» (Ел Етміш білге қаған бітіктасы, D 8); Belgüsin bitigin bu urdï bu yaratdï – «Нышанын, жазуларын осылай қойды, жаратты» (Tes G 3) 198
; 3)
таңба. On Ok oγlïm Türgeš qaγanta Maqaraç tamγaçı Oγuz Bilge tamγačï kelti – «Он оқ оғланым Түргеш қағанынан Макарач таңбашы Оғыз Білге келді» (Kül Tegin, K 13) 199 .
мақсаттармен ескерткіштер қойған. Əсіресе, бабалардың құрметіне, қол жеткізген табыстар даңқын асыруға немесе әлеуметтік жетістіктерге және мақсат-мүдделерін болашақ ұрпақтарға жалғастыру мақсатында жазба 196
Mert, 2008, S. 6. 197
User, 2009, S. 244 198
Ölmez, 2013, S. 270, 272 199
Ölmez, 2013, S. 90, 103 ҰЛЫ ДАЛА тарихы 143
ескерткіштер орнатылды. Осылайша, бітіктастарда түрлі түрк тайпаларының бір араға жиналған, бір саяси шаңырақтың астына біріккен уақытта игілік пен қауіпсіздіктің сақталуы, Beŋgü El «Мәңгі Елдің» шексіз мерзімге дейін қорғалуы туралы бірқатар ұрандардың орын алуы да мұны көрсетеді. Бітіктастарда bitig және belgü сөздерінің өте көп жерде өзара бірлікте болуы бұл сөздердің көне түрк халқында балама мағына тасымалдағанын, жазу пайда болғанға дейін таңбалардың да әлеуметтік өмірде маңызды орын иемденгенін куәландырады. Көне түрк халықтары жасаған түгел аймақтарда орналасқан ірілі-ұсақты тас ескерткіштер және тау беткейлеріндегі өте көп тайпа таңбалары бар болғанымент өзінде шамамен алпысқа жуық таңба жинақтаған «Шивээт-улаан» ескерткіші аса салтанатты көрінеді (II, III суреттер). Бұл жағдай көне түрктерде көшпелі тайпалардың дүркін-дүркін бірлестік құрғандықтарын және мұны ескерткіштерге бедерлеу секілді дәстүрі бар болғандығын айқындай алады. Осылайша, Моңғолияда, Оңтүстік Сібірде, Орталық Азияның түрлі өңірлерінде (Алтай таулары, Шығыс Түркістан, Жетісу және Сырдария алқаптарында), Орталық Еуразия далаларында (Қазақстан жазықтары, Еділ-Жайық алқаптары, Солтүстік Кавказ, Қара теңіздің солтүстік жағалаулары және Шығыс Еуропада) көптеген таңбалар бір жерде бедерленген тас ескерткіштердің жолығуы мұны анықтап береді. Орталық Азия халықтарының, әсіресе түрктердің таңбашылық дәстүріне назар аударсақ, барлық дерлік тайпа немесе тайпа одақтарында болуымен қатар, билеуші әулеттердің де өз таңбаларына иелік еткендіктері белгілі болады. Көне түрк дәуірінің таңбалар жүйесінде: 1.
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|