Дәрістер жоспары

Дәрістер жоспары

2. Топты көмiр тақталарын ашу.

3. Құранды ашу жүйелерi.

4. Штольнялар арқылы ашу жүйелері.

Шақты алабы панел тәсілiмен даярланғанда, оқпан албары горизонтында бір штректің орнына екi штрек өткізіледi. Бұл штректер ашу қазбалары болып саналады және осылардан бастап дайындау қазбаларын - панел бремсбергтерiн жүргізеді.

Осындай әдiспен даярлағанда оқпандар (1 және 2) шақты алабының ортасына, белгіленген оқпан албары деңгейде өткізiледi де, осы горизонтта оқпан албары 1^/ жабдықталынады, әрi қарай, оқпаннан төменгi көмiр тақтасының бойымен күрделі бремсберг 2^/, күрделі еңес 3^/ және оларға жапсарлас жүрiс жолдары өткізiледi.

6.2 - сурет Көлбеу жатқан топтама көмiр тақталарын ашу жолдары: а) тiк оқпандармен және күрделі квершлагтармен; б) тiк оқпандармен, этажды квершлагтармен

Егерде бүйір жыныстары тұрақсыз болса онда, күрделі бремсбергтер мен еңестердi тұрақты жыныс араларында далалық етіп орналастырған дұрыс. Жоғарғы көмiр тақтасын ашу үшiн күрделі бремсбергтерден 1-шi этаждың мұғдарында тасыма квершлаг 4^/, желдетпе квершлаг 5^/ өткізiледi. Сонымен күрделі бремсберг 2^/, күрделі еңес 3^/ екi көмiр тақтасының жұмысын қамтамасыз етедi. Осындай жүйемен ашылғанда, құлама қазбалардың жалпы ұзындығы қысқарады, тек этаж квершлагтарын өткізу қажеттігі туындайды.

Келтірілген ашу жүйелер бiр горизонтты түрге жатады. Көп горизонтты ашу жүйесiнің мысалына тiк жатқан тақталарды ашу жатады. Бұл жағдайда топты көмiр тақталарын этаж квершлагтарымен және де әр этажда оқпан албарын құрып ашқан дұрыс (6.3-сурет).

Күрделі гезенкті пайдаланғанда (6.4, а-сурет), тiк оқпандар (1 және 2) төменгi тақтаға дейiн өткізiледi. Тiк оқпанның төменгi көмiр тақтасымен қиылысында немесе одан сәл төмен оқпан албары (3) ашылады. Төменгi көмiр тақтасын жоғарғы көмiр тақтасымен, оқпан албарынан өткізiлген гезенк (4) арқылы жалғастырады. Екi көмiр тақталарында, гезенк маңында, уақытында вагонеткалар алмастыратын тасыма жолдар (5) ескертiледi. Осыдан соң көмiр тақталарының әрқайсында күрделі бремсберг (6) мен күрделі еңес (7), оларға жапсарлас жүрiс жолдары өткізiледi. Төменгi тақтадағы көмiр әдеттегідей жолдарымен оқпан албарына жеткiзiледi. Ал жоғарғы тақтадан алынған көмiр күрделі бремсберг (6) немесе күрделі еңес (7) арқылы осы көмiр тақтасының тасыма штрегiне жеткiзiлiп, одан әрi қарай күрделі гезенк (4) бойымен оқпан албарына түсiрiледi. Күрделі гезенкпен ашудың артықшылығына, ашушы қазбалардың қысқалығы жатады, бiрақта жер астындағы жүк тасымалдау мен желдету жағдайын қиындата түседі. Бiрiне-бiрi жақын орналасқан көлбеу көмір тақталарын тiк оқпандар мен этажды гезенктер арқылы ашу жүйесін қолданған дұрыс.

6.4 - сурет. Көлбеу жатқан топты көмiр тақталарын ашу жолдары: а) тiк оқпандармен және күрделі гезенктермен; б) тiк оқпандармен және этажды гезенктермен; в) әр көмiр тақталарын жеке горизонтпен; I, II, III, …VI - этаждар

6.4, б-суретте шақты алабын этаж тәсілiмен даярлаудағы ашу жүйесi көрсетiлген. Тiк оқпандар төменгi көмiр тақталарына дейiн өткізiлiп, сол жерде оқпан албары ашылады, оқпан албарынан төменгi көмiр тақтасында штрек 2^/, күрделі бремсберг 3^/, еңес 4^/, жапсарлас жүрiс жолдар өткізiлген. Осылардан кейiн, төменгi көмiр тақтасында этажды штректер өткізiледi, осы штректерден жоғарғы көмiр тақтасына этажды (көмiр түсiретiн 5^/, желдетпе 6^/) гезенктер өткізiледi. Күрделі бремсберг 3^/ және күрделі еңес 4^/ екi көмiр тақтасының жұмысын қамтамасыз етедi. Суретте, бiрiншi этажды желдеткендегi пайдаланған ауаның жүрiс жолымен ортада орналасқан, желдетпе оқпанға бағытталғаны көрсетiлген.

Этажды гезенктермен ашудың артықшылығы, этажды квершлагтармен ашқанмен бiрдей, бiрақта кеншiлердiң қарым қатынасына, жабдықтарды, материалдарды жеткiзiп беруде, қиыншылыққа әкеп соғады.

Жүк тасу мен шақты суының табиғи шығуына ыңғайлы болу үшін штольня 0,003-0,006 көтерiңкi бойымен өткізiледi.

Штольня өткізiлгенде жыныстардың құлау жағдайын, су қауіпiн, жер бетiндегi құрылыстарға байланысты қалдырылатын жер мөлшерін даярлау, қаржының аз, штольняның темiр жолдармен қатынасы сенімді болуын ескеру керек.

Штольня горизонтынан жоғары жатқан қорлар алынғаннан кейiн, жазық көмiр тақталары құлау бағытында күрделі еңестермен (3 және 4) ашылады.

6.6 - сурет Штольнямен ашу

Негізгі әдебиеттер: 1,3,4,6,7

Қосымша әдебиеттер: 8,11

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (6-тақырып)

1. Жекелеген көмiр тақтасын ашу.

2. Топты көмiр тақталарын ашу.

3. Құранды ашу жүйелерi.

4. Штольнялар арқылы ашу жүйелері.

7-тақырып Шақты алабтарын қазу жүйелері және технологиялары

(4 сағат)

Дәрістер жоспары

1. 
   Кең қазу жүйесіне түсінік және оларды таңдауда әсер ететін себептер. Кең қазу жүйелерінің жалпы сипаттамалары.
   
2. 
   Көмiр кенiшi.
   

1. Кең қазу жүйесіне түсінік және оларды таңдауда әсер ететін себептер. Кең қазу жүйелерінің жалпы сипаттамалары. Пайдалы қазба алынғаннан кейiнгi босаған орындарын тазартпа қазбалары деп, ал ондағы кенжарларды тазартпа кенжары деп атайды. Тазартпа кезiндегi кеңiстiктi тазартпа кеңiстiгi деп, ал тазартпа кенжарындағы кендi алу жұмыстарын тазартпа жұмыстары дейдi. Тазарту жұмыстарын жүргiзу үшiн, көмiр алатын алаңда даярлау қазбалар өткізіледі. Даярлау қазбалар алдын ала, тазарту жұмысы басталмай тұрып, не болмаса бiрге, қабаттастырыла жүргiзеле бередi. Осыған орай тазарту және дайындау жұмыстарының арасында мерзiмдiк және кеңiстiк байланысы болады. Сонымен, тазарту және дайындау жұмыстарын мерзiмдi және кеңiстiкпен байланысты жүргiзу кен қазу жүйесi деп атайды.

Қолданылған кен қазу жүйесi тау-кен жұмысының қауiпсiздiгiн, кен қорының экономикалық және техникалық тұрғыдан жағылымдылығын, тиiмдiлiгiн, шыққан қордың, мүмкiндігінше арзанға түсуiне себеп болуы керек. Қабылданған кен қазу жүйесi, қауiпсiздiк ережесiне сәйкес келіп, тау-кен жұмысын бақылайтын орындармен бекiтiлуi керек. Кен қазу жүйесiнiң экономикалық тұрғыдан тиiмдi болуы үшiн кен қазу, оны тиеп жеткiзу процестерi механикаландырылып, автоматтандырылып, дайындау үңгiлерiн керегiнше азайтып, кен қазу жұмысында ұтымды жолдарын қарастыру керек. Кен шығындарын азайту жолдарында, пайдалы қазбаның геологиялық жатыс жағдайына байланысты, кен қазу жүйесi таңдап алынуы керек. Кен қазу жүйелерi пайдалануына байланысты бiрнеше топқа бөлiнедi. Ал көмiр алу саласында, кен қазу жүйелерiнiң топтары өзiнiң негiзгi және қосалқы нышандарымен байқалады.

Негiзгi нышан ретiнде, көмiр тақтасын қуатына байланысты толық алу, не болмаса қабаттап алу әдiсi қолданылады. Қосымша нышанға жататыны, тазартпа алаңындағы көмiр тақталарын дайындап алып, содан кейiн алу.

Осымен, негiзгi нышан тобына сәйкес көмiр тақталарының қазу жүйелерi екi класқа бөлiнедi :

• 
  көмiр тақталарын толық қазу жүйесi;
  
• 
  бөлшекті қабаттап қазу жүйесi.
  

• 
  жаппай қазу жүйесi;
  
• 
  бағаналы қазу жүйесi;
  
• 
  қысқа тазартпа кенжармен қазып алу жүйесi;
  
• 
  кенжар iшiнде адамдарсыз қазу жүйесi;
  
• 
  құлама қабаттармен қазып алу жүйесi;
  
• 
  көлденең қабаттармен қазып алу жүйесi;
  
• 
  жазық қабаттармен қазып алу жүйесi;
  
• 
  ықтиярсыз қопарып қазып алу жүйесi.
  

2. Көмiр кенiшi. Жұқа көмiр тақтасын алғанда, көбiнесе жаппай кен қазу жүйесi қолданылады 7.1-сурет).

Егерде этажда, не болмаса яруста (7.1 а-сурет) бiр тазартпа кенжар орналасса, онда кен қазу жүйесiндегi мұндай өзгешiлiк - лава-этаж деп аталады. Ал көмiр тақталарының қуаты 0,8 м кем болғанда, этажды 2-3 аралық этажға бөледi (7.1 б-сурет).

Этажды аралық этажға бөлгенде тасыма штрек (3) және желдетпе штрек (6) өткізiлiп және аралық этаждардың санына байланысты бiр не екi этажаралық штректер (10) өткiзiледi. Этажаралық штректер тасыма штректермен учаскелi бремсберг (9) және жүрiсжолы (2) қосылады. Тазартпа жұмысы басталғанша, кенжар жабдықтарын орналастыру үшiн, енi 2 м кем емес тiлме қазба жүргiзiледi. Сонан кейiн тазартпа жұмысы басталады. Тазартпа кенжары жылжыған сайын штректер ұзара бередi. Штректер бос кеңiстiктiң әсерiнiң астында қалғандықтан, оларды сақтау қиындыққа әкеп соғады.

7.1- сурет Жаппай қазу жүйесi: а) лава - этаж; б) этажды аралық

этажға бөлу; 1 - күрделі бремсберг; 2 - жүрiсжол; 3 - тасыма штрек; 4 - жапсармақаз; 5 - тiлмеқазба; 6 – желдетпе штрек; 7 - тазартпа тiлмеқазба; 8 - тазартпа кенжар; 9 - учаскелi бремсберг; 10 – аралық штрек

Екi іргелес учаскелiк бремсбергтердiң арасындағы орналасқан этаждың бөлiгiн алу алаңы (қазба алабы) деп атайды.

Жаппай қазу жүйесiнде, тасыма штректiң кенжары төменгi лаваның кенжарының алдында 50-70 м шамасында озық жүргiзiледi. Мұндай жағдай, лавадан көмiрдi тоқтаусыз тасуға және тасыма штректi кедергiсiз жүргiзуге мүмкiншiлiк жасайды. Тасыма штректi, бос кеңiстiктiң әсерiнен сақтау үшiн, көмiртiректерi, не болмаса әдейi жүргiзiлген тасқорған штрегiнен шыққан жыныстардан тасқорған орнатылады. Осы айтылғандардан тұтас қазу жүйелерiнiң үш ерекшелiгiн байқауға болады:

• 
  даярлау қазбалары тазартпа кенжарымен бiрге жүргiзiледi, тек тасыма штрегі тазартпа кенжарынан озып отырады;
  
• 
  даярлау қазбаларын өткізу және оларды сақту бос кеңiстiкте атқарылады;
  
• 
  тазартпа жұмыстары учаске бремсбергінен шақты шекарасына қарай бағытталады.
  

Орта қуатты көмiр тақталарында ұзын бағаналы кен қазу жүйелерi қолданылады. Мұндай кен қазу жүйелерiнде алдын ала жан жағынан даярлау қазбалармен қоршалған (пайдалы қазбадан тұратын) бағаналар дайындалады, оларды даярлап болғаннан кейiн, тазалап алу жұмысы басталады. Көмiр тақталарының құлау бұрышы 12 градустан төмен болса ұзын бағаналарды жоғарыдан төмен, не төменнен жоғары қарай алады (7.2-сурет).

7.3- сурет Этаж әдiсiмен даярланғанда, жазық бойымен алынатын

ұзын бағаналы қазу жүйесi
Көмiр тақталарының құлама бұрышы 12° тан жоғары болған жағдайда, ұзын бағаналы кен қазу жүйесiнiң бағыты көмiр тақталарының жазық бойымен жүргiзiледi, сонымен бұл кен қазу жүйесi, ұзын бағаналы қазу жүйесi деп аталады. Осындай кен қазу жүйесiне тән қазу жүйесi 7.3-суретте көрсетiлген.

Бұл кен қазу жүйесiнiң мәнi, этажды штректердi алдын ала, әжептәуiр (бiрнеше жүз метр) озыңқы жүргiзедi. Алынатын алаңның шетiне орналасқан учаскелi бремсбергтен этажаралық штректер, алынатын алаңның келесi шекарасына қарай жүргiзiлуi басталады. Әр аралық этаждың бойымен осы арада тiлмеқазба ашылады. Бiрiншi көмiр алу жұмысын жоғарғы аралық этажда басталып, бұл аралық этаждағы тазартпа кенжары 10-20 м жылжығаннан кейiн, екiншi көмiр алу жұмысы төменгi аралық этаждан басталады. Көмiр алу алаңының мөлшерi жазық бойымен 400-500 м деп алынады. Алу алаңындағы көмiр алынып жатқанда, жаңа көмiр алу алаңындағы дайындық жұмыстары жүргiзiлiп, алынып жатқан алаңының көмiрi бiткенше 2 ай бұрын дайын болады.

Бағаналы кен қазу жүйесiнiң, жаппай кен қазу жүйесiнен айырмашылығы, оларда этажды аралық-этажға, ярусты аралық-ярусқа бөлгенде төмендегiдей қосымша жұмыстар жүргiзiледi:

• 
  дайындық қазбалары алдын ала, тазартпа жұмыстары жүргiзiлгенше дайындалады, онда аралық этаждар (шақты алаңын этаждап дайындағанда), аралық ярустар (шақты алаңын панелдеп дайындағанда) жан-жағынан даярлау үңгiлермен қоршалып, алынатын бағаналар қалыптастырылады;
  
• 
  даярлау қазбалары тұтас сiлем iшiнде орналасып, тазартпа кенжарлар жылжыған сайын бос кеңiстiк iшiнде жойылып отырылады;
  
• 
  тазартпа кенжарлар учаскелiк бремсбергкке қарай, ал панелдiк дайындықта панелдi бремсбергке қарай жылжиды.
  

Жүйенiң мағынасы: әуелi тасыма штрек (1), квершлаг (2), тақталы штрек (3) және желдетпе штрек (4) жүргiзiледi. Желдеткiш штрек көмiр тақтасының ортасынан өткiледi. Тiлiп бұрғылайтын машиналармен бұрғыланатын өрлемелермен (5), алу алаңы, қалқанды бағаналар деп аталатын, ұзын бағаналармен бөлiнедi. Осыдан кейiн, жоғарыдан төмен қарай, желдеткiш штрегiнен тасыма штрекке дейiн, ұзындығы 24-36 м кенжармен, бiрнеше бағана алына бастайды. Көмiр алынған сайын, төмен қарай жылжитын тазартпа кенжар қалқанмен жабылады. Қалқан кенжарды, төбесiнен, табанынан құлайтын жыныстардан қорғайды. ¦зындығы 24-36 м қалқан, бiрiмен-бiрi арқанмен (қанатпен) тартылған 4-6 секциядан тұрады. Әр секция астына металдан жасалған төсендi, оның үстiне бiрнеше қабат бөренелер байланады. Бұл қазу жүйесi, қуаты 3,5 м ден 8 м дейiнгi көмiр тақталарында қолданылады.

Қалың көмiр тақталарын қабатқа бөлiп алғанда, көбiнесе көмiрдi алуда, құлама қабаттармен төмен қарай алу жүйесi қолданылады (7.5-сурет).

Этаждың тасыма штрегi (1), этажды алуға даярлағанда, шақтының шекарасына дейiн жүргiзiлуi керек, желдетпе жағдайына байланысты осы штрекпен бiрге жоғарғы қабатының (2) төменгi қабат штрегi жүргiзiледi. 30-50 м аралықпен бұл екi штрек бiрiмен-бiрi тiлмелермен (3) және түйiлiспелермен (4) қосылады. Екiншi және үшiншi қабаттардың төменгi (5) және (6) қабат штректерiн, қабат алынып жатқанда, көмiрлердi алдыңғы түйiлiспеге (4) жеткiзу үшiн тазартпа кенжардан озық жүргiзедi. Әр көмiр қабаттары алынып жатқанда, желдеткiш горзонттық қабат штректерi (7) және (8), оларды қосатын түйiлiспелер (9), тазартпа кенжардың алдын ала, ауаның шығыс ағысын алдыңғы түйiлiспелер арқылы этажды желдеткiш штрекке (10) жiберу үшiн жүргiзiледi. Желдеткiш штрек (10) төменгi (қазiргi жағдайда 3-шi) қабаттың қабат-штрегiнiң жұмысында атқарады. Тазартпа кенжардың ұзындығы 100 - 180 м, кейде 200 метрге дейін болады. метрге дейiн болады. Жыныстардың нашар жатуына байланысты, кейде қабаттар арасында көмiр (қалыңдығы 30 - 50 см) қалдырылады.

7.4 - сурет Қалың көмiр тақталарын алғанда қолданылатын қалқанды қазу жүйесi

7.5 - сурет Құлама бағытты, көлбеу қабатты, төбені құлата алатын

қазу жүйесi
метрге дейiн болады. Жыныстардың нашар жатуына байланысты, кейде қабаттар арасында көмiр (қалыңдығы 30 - 50 см) қалдырылады.
Негізгі әдебиеттер: 1,3,4,6,7

Қосымша әдебиеттер: 8,11

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (7-тақырып)

1. Кең қазу жүйесіне түсінік және оларды таңдауда әсер ететін себептер.

2. Жаппай қазу жүйесі.

3. Өрлеу бағытты және ұзын бағаналы қазу жүйесі.

4. Қалқанды қазу жүйесі.

5. Қалың тақталарды қазудың ерекшелігі.

8- тақырып Кеніштер ауасы (2 сағат)

Дәрістер жоспары

1. 
   Кеніштер ауасы.
   
2. 
   Улы газдар.
   
3. 
   Метан газы.
   

1. Кеніштер ауасы.

Тау-кен өндiрiсiнiң техника-экономикалық көрсеткiштерiнiң көтерiлуi көбiнесе шақтылардың, рудниктердiң желдету жұмыстарын ұйымдастыруға көп байланысты. Жұмыс орнында санитарлы-гигиеналық жағдай дұрыс болуы, еңбек өнiмiн өсiрiп қана қоймай кеншiлердiң денсаулығын сақтау, жұмыс өнiмiн өсiру, ауа ауыстыру iстерiне тығыз байланысты.

Шақты iшiне жiберiлетiн таза ауа, жерасты қазбаларын бойлап аққанда, өте көп өзгерiстерге душар болады. Шақтыға жiберiлетiн атмосфералық ауа тұрақты, құрамды қоспалармен және су буынан тұрады:

• 
  азот (N₂ ) - 78,0 %;
  
• 
  оттегi (О₂ ) - 20,09 %;
  
• 
  аргон ( Аr₂ ) - 0,93 %;
  
• 
  көмiр қышқыл газы (СО₂ ) - 0,03 %;
  
• 
  басқа газдар (сутегi, гелий, неон, криптон, озон және радиоактивтi газдар) - 0,01 %.