Діни мазмұнды шығармалардың тақырыбы мен идеясын саралаңыз, оларды зерттеген ғалымдар шығармаларына шолу жасаңыз
Жүсіпбек Шайхисламұлының шығармашылығын саралаңыз, қазақ әдебиетінде алатын орнын анықтаңыз.Жүсіпбек Шайхисламұлы
жүктеу/скачать 171,84 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жүсіпбек Шайхисламұлы шығармаларын саралаңыз, ондағы шариғат негіздерінің көріністерін сипаттаңыз. Жүсіпбек Шайхисламұлы
- Ақыт Үлімжыұлы поэзиясындағы ислам негіздерін саралаңыз, дін және иман мәселелерін талқылаңыз.
| 34.Жүсіпбек Шайхисламұлының шығармашылығын саралаңыз, қазақ әдебиетінде алатын орнын анықтаңыз.Жүсіпбек Шайхисламұлы қазіргі Жамбыл облысының орталығы Тараз қаласының маңында дүниеге келген. Кейінгі жылдардағы зерттеулерде ақынның туған мен ғұмырнамалық даталарына байланысты керағар тұжырымдар айтылып келеді. Бұл орайда, Жүсіпбек туралы соңғы жылдары зерттеу жүргізген С.Дəуітұлы мəліметтеріне жүгінсек, Ақын Жүсіпбек қожа Шаихисламұлы 1854 жылы Оңтүстік Қазақстанның Сыр бойында, яғни Оңтүстік Қазақстан облысы, Қызылқұм ауданы, Қожатоғай аулында туып, 1936 жылы Шыңжан өлкесі, Іле облысы, Аттың тауы деп аталатын жерде қайтыс болған сыңайлы. Ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлының қазақ əдебиетінде өзіндік орны бар. Оның жазып қалдырған еңбегі ұшан-теңіз. Десек те, оның шығармаларына көңіл бөлініп, арнайы зерттелмей келеді. Ақын өмірі туралы ғалымдардың пікірі де ұштаспай жүргені белгілі. Ал шығармашылығы зерттеуді қажет етіп тұрған құнды дүние. Біз Жүсіпбекті қазақ жазба əдебиетінің негізін салушылардың қатарында қарауымыз керек. Қазақ энциклопедиясында: Жүсіпбек қожа қазақ ақыны, қазақтың ауыз əдебиет үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы дегеннен əрі аспайды. Жүсіпбек Шайхисламұлын біледі-ау деген кəрі құлақ қарттардан сұрастыра келіп, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Сүйінбай атындағы совхозда тұратын 88жасқа келген арысбек қариямен жолығып əңгімелескен сөздерін дəлелге алады: Ол: "Жүсекеңді өз көзіммен көрдім, қарлығаш құйрық ұзын сақалы бар, қара сұр, үлкен мұрын, көзі шүңірек, бүркіт қабақ, кім болса да о, ботам деп сөйлейтін кісі еді. Егер шынымен Жүсіпбекті зерттеуші болсаң, Жамбыл облысы, Шу ауданының тұрғыны Сəйділ ақсақалға жолықсаң, сол бəрін де айтады, керек десеңіз, қолжазбасы да бар" деп бағыт сілтеген болатын. Бұдан соң Тұрысбеков Сəйділ қарияның үйіне келіп сұрағанымызда: "Мен қазір жетпіс алтыға келдім, көп нəрсе ұмытылды... Жүсіпбек қайда той, қайда жиын болса, сонда жүретін сері кісі еді. Жөні келсе айтысатын, оның жайы болмаса, домбыраны шерте отырып, жыр толғайтын, мақалдап-мəтелдеп сөйлеп кетсе, алдына жан салуды білген емес. Қазірде Қыз Жібекті, Біржан сал мен Сара қыздың айтысын тыңдап жүрміз ғой, ал Жүсекеңнің аузынан естігеніміз бөлек еді. Қаумалаған халықтың бірде тына қалып, ішін тартқанын байқайсың, енді бірде о, жаса, өркенің өссін, жыр болса, осылай болсын деген қошемет сөзін жаудыратын» деп өзінің құнды естелігімен бөліскен. Бұл сөздерден Жүсіпбек Шайхисламұлының әдебиеттегі орны аңғарылады. Шығыстың классикалық əдебиетін оқып, үйреніп, Фирдоуси, Хафиз, Низами, Жəми, Физули, Науаи, Сағди секілді классик ақындардың шығармалары өзіне баурай түсіп, жырларымен жете танысады. Ж.Шайхисламұлы аталған ақындарды өзіне ұстаз тұтып өседі. Ізденімпаз ақын шығыс елдері əдебиетімен қағаз жүзінде ғана танысып қоймастан, араб елдерін, Түркияны аралап қайтады. Бұндай сапарлар ақынның шығармашылығының өсуіне игі ықпалын тигізеді. Сол бозбала кезінің өзінде-ақ, ақын қыруар қысқа өлеңдер жазумен шектеліп қоймай, шығыс аңыздарының желісімен көптеген қисса, дастандар, айтыстар жазып, өз ортасына ақын бала ретінде таныла бастайды да, Қазан баспасынан кітап етіп шығарып отырады. Оқудан кейін дін қызметіне қызықпай, əдеби істермен шұғылданып, ақындық, серілік жолға түсіп, қазақтың сайын даласын шарлауға бел буады. Сыр сүлейлерімен, Сарыарқа мен Жетісудың əйгілі ақын-жазушыларымен жүздесіп, халықтың рухани мұраларын жинастырумен шұғылданады. Қазіргі таңда осындай ерен еңбегінің арқасында бізге көптеген жыр-дастандар жетіп отыр. Жүсіпбекқожа өмірі қым-қуыт оқиғаларға толы болғанға ұқсайды, біріншіден ақынның Қазақ әдебиетінен мәліметі өте мол болған. Бұл ақын қазақ даласын көп аралап, көптеген ақын,жыраулармен кездескен деген ұйғарымға саяды. Татар, Ноғай, Өзбек, Қарақалпақ, Қырғыз тілдерін жетік білген. Парсы, араб тілдерінен толық мағлұматы болғаны Зарқұм, Кербала оқиғасы, АнХазреттің Мехражға қонақ болғаны секілді діни дастандарынан анық білінеді. Жүсіпбекқожаның Қазақ арасындағы аз ақындардың бірі болып ерекшеленуіне, өлең, жыр, дастан жазуы мен қатар сол дастандарын Қазан қаласындағы Татар оқымыстылары мен қоян-қолтық араласып өз уақтында бастырып, елге таратып отыруы. Ақынның баспадан шығарған көптеген кітаптарын ел арасында кешегі күнге дейін табуға болар еді. Болмаса қолдан қолға көшіріп жазған нұсқалары өткен ғасырдың 60-жылдарына дейін ел арасында сақталды. Ел арасында әлі де сақталған нұсқалары жоқ деп айтуға аузымыз бармайды. Себебі Жүсіпбекқожа халық аузында ең көп сақталған ақындардың бірі. Жүсіпбекқожа жайлы ел арасында әр түрлі жақсы да, жаманда сөздер мен тұжырымдар көп болған, әлі де аз емес. Солардың бірі Ақынның өз шығармасы емес, бірақ дер кезінде ел арасынан тауып алып, өңдеп, кей жерлерін қайта жазып, оқушыға татымды етіп көрсетіп, баспадан шығарып ел арасына таратуы. Бұл жырларға Айман-Шолпан, Біржан-Сара айтысы, Қыз Жібек секілді халық ауыз әдебиетіне тиесілі дүниелер. Соны мен Жүсіпбекқожа артында ұшан теңіз дүние қалдырған ғажайып жан.
Бүгінгі күні біздің қолымызда мына төмендегі дүниелер бар. 1.Қисса зарқұм 2.Қисса анхазірет расулдың миғражға қонақ болғаны 3.Кербала қиссасы 4.Қисса хазірет әли разы алла анһудың шаһ барбарға құл болып сатылғаны туралы. 5.Қисса мансұр әл-халаж 6-Қисса көдек баланың хикаяты 7-Қисса мұхаммед расул алланың дәрул пәниден дәрул бақиға рихлат еткен мәселесі 8-Қисса шаһизинда 9-Қисса хазірет әлидің сараң байды жолға салғаны 10-Қисса хазіреті оспан разы алла анһудың пайғ,амбарды қонаққа шақырғаны 11-Қисса–и гүлжәмила қыздың хикаясы 12-Қисса бәрсиса 13-Қисса хазірет жүсіп аләйһиссалам илән Зылиханың мәселесі 14-Қисса Қасым Жомарт 15-Хикая Рисала Мұңлық, Зарлық 16-Қисса Зейне Зайуб 17-Қисса Гүлшаһра Дохтари сұлтан Кашмирдің хикаясы 18-Хикаят Сәлімжан 19-Қисса дотан құбақанбайұғлы 20-Қисса-и алпамыс батыр 21-Қисса абылай 22-Қисса Кенесары – Наурызбай 23-Қисса Қыз жібектің хикаясы 24-Айман – Шолпан 25-Наурызбай — ханшайым 26-ҚиссаБіржан сал мен Сара қыздыңайтысы 27-ХикаятЖүсіпбекқожаныңУәзипақызбенайтысы 28-қисса фелшерқыз 29-қисса ихсанмәрсия 30-Мәңгі тату ерлі-зайып 1-Алпамыс (екіншінұсқасы). 32-Хайбар оқйғасы 33-Сайфул Мәлік-дастаны. 34-Шахри Рамазан. 35-Кеменгер қыздыңкеремет-соны мен қатарақынныңбірталаймысал, насихатөлеңдеріболған;Көкбузау, Ері мен әйелініңжұмбақайтысы, ҚасқырТүлкіжәне бөдене, Қасқыр мен қозысекілдібіраздүниесітабылды. 35.Жүсіпбек Шайхисламұлы шығармаларын саралаңыз, ондағы шариғат негіздерінің көріністерін сипаттаңыз. Жүсіпбек Шайхисламұлы қазіргі Жамбыл облысының орталығы Тараз қаласының маңында дүниеге келген. Кейінгі жылдардағы зерттеулерде ақынның туған мен ғұмырнамалық даталарына байланысты керағар тұжырымдар айтылып келеді. Бұл орайда, Жүсіпбек туралы соңғы жылдары зерттеу жүргізген С.Дəуітұлы мəліметтеріне жүгінсек, Ақын Жүсіпбек қожа Шаихисламұлы 1854 жылы Оңтүстік Қазақстанның Сыр бойында, яғни Оңтүстік Қазақстан облысы, Қызылқұм ауданы, Қожатоғай аулында туып, 1936 жылы Шыңжан өлкесі, Іле облысы, Аттың тауы деп аталатын жерде қайтыс болған сыңайлы. Ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлының қазақ əдебиетінде өзіндік орны бар. Оның жазып қалдырған еңбегі ұшан-теңіз. Десек те, оның шығармаларына көңіл бөлініп, арнайы зерттелмей келеді. Ақын өмірі туралы ғалымдардың пікірі де ұштаспай жүргені белгілі. Ал шығармашылығы зерттеуді қажет етіп тұрған құнды дүние. Біз Жүсіпбекті қазақ жазба əдебиетінің негізін салушылардың қатарында қарауымыз керек. Қазақ энциклопедиясында: Жүсіпбек қожа қазақ ақыны, қазақтың ауыз əдебиет үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы дегеннен əрі аспайды. Жүсіпбек Шайхисламұлын біледі-ау деген кəрі құлақ қарттардан сұрастыра келіп, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Сүйінбай атындағы совхозда тұратын 88жасқа келген арысбек қариямен жолығып əңгімелескен сөздерін дəлелге алады: Ол: "Жүсекеңді өз көзіммен көрдім, қарлығаш құйрық ұзын сақалы бар, қара сұр, үлкен мұрын, көзі шүңірек, бүркіт қабақ, кім болса да о, ботам деп сөйлейтін кісі еді. Егер шынымен Жүсіпбекті зерттеуші болсаң, Жамбыл облысы, Шу ауданының тұрғыны Сəйділ ақсақалға жолықсаң, сол бəрін де айтады, керек десеңіз, қолжазбасы да бар" деп бағыт сілтеген болатын. Бұдан соң Тұрысбеков Сəйділ қарияның үйіне келіп сұрағанымызда: "Мен қазір жетпіс алтыға келдім, көп нəрсе ұмытылды... Жүсіпбек қайда той, қайда жиын болса, сонда жүретін сері кісі еді. Жөні келсе айтысатын, оның жайы болмаса, домбыраны шерте отырып, жыр толғайтын, мақалдап-мəтелдеп сөйлеп кетсе, алдына жан салуды білген емес. Қазірде Қыз Жібекті, Біржан сал мен Сара қыздың айтысын тыңдап жүрміз ғой, ал Жүсекеңнің аузынан естігеніміз бөлек еді. Қаумалаған халықтың бірде тына қалып, ішін тартқанын байқайсың, енді бірде о, жаса, өркенің өссін, жыр болса, осылай болсын деген қошемет сөзін жаудыратын» деп өзінің құнды естелігімен бөліскен. Бұл сөздерден Жүсіпбек Шайхисламұлының әдебиеттегі орны аңғарылады. Шығыстың классикалық əдебиетін оқып, үйреніп, Фирдоуси, Хафиз, Низами, Жəми, Физули, Науаи, Сағди секілді классик ақындардың шығармалары өзіне баурай түсіп, жырларымен жете танысады. Ж.Шайхисламұлы аталған ақындарды өзіне ұстаз тұтып өседі. Ізденімпаз ақын шығыс елдері əдебиетімен қағаз жүзінде ғана танысып қоймастан, араб елдерін, Түркияны аралап қайтады. Бұндай сапарлар ақынның шығармашылығының өсуіне игі ықпалын тигізеді. Сол бозбала кезінің өзінде-ақ, ақын қыруар қысқа өлеңдер жазумен шектеліп қоймай, шығыс аңыздарының желісімен көптеген қисса, дастандар, айтыстар жазып, өз ортасына ақын бала ретінде таныла бастайды да, Қазан баспасынан кітап етіп шығарып отырады. Оқудан кейін дін қызметіне қызықпай, əдеби істермен шұғылданып, ақындық, серілік жолға түсіп, қазақтың сайын даласын шарлауға бел буады. Сыр сүлейлерімен, Сарыарқа мен Жетісудың əйгілі ақын-жазушыларымен жүздесіп, халықтың рухани мұраларын жинастырумен шұғылданады. Қазіргі таңда осындай ерен еңбегінің арқасында бізге көптеген жыр-дастандар жетіп отыр. Жүсіпбекқожа өмірі қым-қуыт оқиғаларға толы болғанға ұқсайды, біріншіден ақынның Қазақ әдебиетінен мәліметі өте мол болған. Бұл ақын қазақ даласын көп аралап, көптеген ақын,жыраулармен кездескен деген ұйғарымға саяды. Татар, Ноғай, Өзбек, Қарақалпақ, Қырғыз тілдерін жетік білген. Парсы, араб тілдерінен толық мағлұматы болғаны Зарқұм, Кербала оқиғасы, АнХазреттің Мехражға қонақ болғаны секілді діни дастандарынан анық білінеді. Жүсіпбекқожаның Қазақ арасындағы аз ақындардың бірі болып ерекшеленуіне, өлең, жыр, дастан жазуы мен қатар сол дастандарын Қазан қаласындағы Татар оқымыстылары мен қоян-қолтық араласып өз уақтында бастырып, елге таратып отыруы. Ақынның баспадан шығарған көптеген кітаптарын ел арасында кешегі күнге дейін табуға болар еді. Болмаса қолдан қолға көшіріп жазған нұсқалары өткен ғасырдың 60-жылдарына дейін ел арасында сақталды. Ел арасында әлі де сақталған нұсқалары жоқ деп айтуға аузымыз бармайды. Себебі Жүсіпбекқожа халық аузында ең көп сақталған ақындардың бірі. Жүсіпбекқожа жайлы ел арасында әр түрлі жақсы да, жаманда сөздер мен тұжырымдар көп болған, әлі де аз емес. Солардың бірі Ақынның өз шығармасы емес, бірақ дер кезінде ел арасынан тауып алып, өңдеп, кей жерлерін қайта жазып, оқушыға татымды етіп көрсетіп, баспадан шығарып ел арасына таратуы. Бұл жырларға Айман-Шолпан, Біржан-Сара айтысы, Қыз Жібек секілді халық ауыз әдебиетіне тиесілі дүниелер. Соны мен Жүсіпбекқожа артында ұшан теңіз дүние қалдырған ғажайып жан. 36. Ақыт Үлімжыұлы поэзиясындағы ислам негіздерін саралаңыз, дін және иман мәселелерін талқылаңыз.Көрнекті ақын, ғұлама оқымысты, қоғам қайраткері, танымал ағартушы Ақыт қажы Үлімжіұлы Қарымсақов қазіргі Шыңжаң өлкесі, Алтай аймағына қарасты Көктоғай ауданының Қайырты деген жерінде, 1868 жылы тамыз айында дүниеге келген. Ол бала кезінде ауыл молдасынан сауат ашып, кейіннен Махбумулла есімді оқымысты ұстаздан араб, парсы және түрік тілдерін жетік үйренеді. Соның нәтижесінде Ислам әдебиеттері мен араб тілді классик шайырлардың еңбектерін терең меңгереді. Сонымен қатар, өзі оқыған әдеби кітаптарды негізге ала отырып, 23 жасында ең алғашқы туындысын жазады. Бұл шығармасы 1891 жылы Қазан баспасында «Жиһанша Тамуз шах ұғылы» деген атпен басылып шығады. Осылайша 1891 жылдан 1914 жылға дейін ғалымның Қазан, Орынбор, Семей баспаларынан 9 кітабы 17 рет жарық көреді. Ақыт қажы 1939 жылы желтоқсан айының 24-і күні өзі қазылық әрі имамдық қызметін атқаратын «Ақ мешітте» Қытай үкіметі тарапынан тұтқындалады. Дәл сол күні өзімен қоса бүкіл кітаптары (800 ге жуық) мен қолжазбалары да тәркіленген. Ғұлама бабамыз 1940 жылы тамызда Үрімжі түрмесінде 72 жасында ауыр азаппен шаһид болады. Бүгінде ғалымның еңбектері төте жазуда 4 том болып, ал кирилл жазуында 2 том болып жарық көрді. Ақыт қажы шығармашылығы 1990 жылға дейін отбасындағы шағын дастархан деңгейінде ғана айтылып келді. Себебі, аталған елдегі коммунистік режимнің таптық көзқарасына байланысты, байлар мен феодалдар, дін өкілдері туралы насихаттауға тыйым салынды. Ақыт қажының есімі де Кеңес Одағында басталған қайта құру, жариялылықтың лебі Монғолияға есе бастасымен, қайта оралды. Өткен ғасырдың 80-жылдары соңынан аталған елде Ақыт қажы шығармаларын жинақтау, кітап қылып бастыру жұмыстары қызу қолға алынды. Өткен ғасырдың 80-90 жылдары Ақыт қажының өлеңдерін, діни, тарихи дастандарын жатқа білетін қариялар әрбір өлкеде көп болғандықтан, аталған жұмысты атқару барысында аса қиыншылықтар туындамаған болса керек. Ақыт қажы шығармаларының қадымша, төте жазумен көшірілген нұсқалары күні бүгінге дейін ел ішінен көп табылады.Ақыт Үлімжіұлы Қобда бетте, қазіргі Делуін өлкесі аумағында бала оқыта жүріп шығармашылықпен шұғылданады. Осы кезеңде жазған туындылары 1908 жылы Қазан қаласында «Ахуал хикмет» деген атпен жарық көреді. Ақыт ақынның атақ-даңқы Қобда бетке түгел мәлім болады. Қобда бойын мекендеген Бардам, Лайық, Оразбек бастаған бір топ ауқаттылар Мекке-Мединеге қажылық сапарға шықпақ болады. Ақыт аталған қажыларды екі күншілік шекараға, Ойғыр басына дейін шығарып салуға барады. Осы кезде қажылар Ақытқа тағы да қолқа салады: «Сен араб тілін білесің. Қажылық жолда бұл бізге үлкен көмек болатыны анық. Жолға кететін шығыныңды біз көтереміз. Бізбен бірге қажылық сапарға шығуыңды өтінеміз», - дейді. Кәрі әкесі Үлімжімен, отбасымен қоштаспағанын айтып біраз тартынғанымен, сапарға шыққан қажылардың көңілін қимай, келісім береді. Осы сапардың нәтижесі – жолсапарнама сипатындағы «Қажыбаян» дастаны. Мұнда ауылынан аттанғаннан бастап, қазіргі Қазақстан, Ресей, Украина, Түркия, Сирия, Мысыр, Сауд Арабиясы қатарлы елдер туралы, әр жерде көрген хикметтер мен қиындықтар жайында өлең тілімен баяндайды. Ақыттың бұдан кейінгі ғұмырында оның есіміне «қажы» анықтауышы жазылатын болды. Аллаһи саған жылап қалам алдым, Тәуекел бір ісімді саған салдым. Жаранлар, атым – Ақыт, моллатәйіп, Жасымдаотызтоғыз Мекке бардым. Сұрасаңабақкерей–арғызатым, Көргенжол – тәмсілетіпжазғанхатым. АлтайдаҮлімжіұғлыАқытедім, «Тәйіп» депбәдәуилерқойғанатым Ақыт қажы өзі шыққан ортаға асыл дінді насихаттауда ерекше стиль қолданған. «Әр мақамның мақалы бар» дегендей, халқын жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыйып, өнер-ғылымға баулуды мақсат тұтқан. Ғұлама сол заманға сай әр сала, әр жік, әр кәсіптегі адамдардың мінез-құлқына, қасиетіне қарай отырып насихат жасаған. Оның «Насихат» деп аталатын өлеңдер топтамасындағы ел басқарған билер мен қарапайым қосшыға дейін жеке-жеке өлең арнап, олардың бойындағы шариғатқа жат әдет-қылықтарымен сол кездегі ұлт мешеулігінің басты факторы болған ғылымнан алшақ надандықты сол таптың мүшесі түсіне алатындай етіп жеткізуі, сондай-ақ, «Билерге», «Байларға», «Молдаларға», «Кедейлерге», «Кәрілерге», «Жігіттерге», «Әйелдерге» деп жік-жікке бөліп жырлауының өзі осының айқын дәлелі. Адамның бір серігі жақсы қатын, Шығарар жақсы қатын ердің атын. Еріне қызмет қылса пәк көңілмен, Арттырар Алла оның инабатын. Табылса пешенеңе ізденіп көр, Алуға әйелдің нақ асыл затын, – деген жыр жолдарындағы «Нақ асыл зат» сөзі шариғат терминіндегі «Әл-мәрә әс-салиха» (Салихалы жар) сөзінің әдеби баламасы еді. Ғалымның «Асыл жар» түсінігі Пайғамбарымыздың өнегелі өсиетіне негізделгені айдан анық. Алла Елшісі (с.ғ.с.) бір хадисінде: «Қоқыстың арасында өскен қызыл гүлге қызықпаңдар» деп ескертеді. Мәнісін сұраған сахабаларына «Нашар ортада өскен сұлу әйел» деп түсіндірген. Халифа Омар (р.а.) осы хадиске сай «Жаман ортада өскен сұлу әйелден сақтаныңдар. Себебі, оның туған баласы тегіне ұқсамай қоймайды. Текті, көргенді жердің қызын алыңдар. Өйткені, ол нағашыларына тартқан салиқалы ұрпақ дүниеге әкеледі», – деген. Демек жар таңдағанда оның әке-шешесінен, туған-туыстарынан алған тәрбиесіне де көңіл бөлу керек. Хадистің тағылымына терең үңілген Ақыт ақын 1916 жылы «Жақсы қатын мен жаман қатын» атты мәшһүр өлеңін дүниеге әкелді. Ақыт Үлімжіұлының шоқтығы биік өлеңдерінің бірі - «Жиырма тоғыз қаріп өлеңі». Ақыт қажы бұл өлеңді жазудағы мақсаты туралы өлең соңында былай деп түсіндіреді: Жаратқанның біздерге берген сыйы, Пайғамбар Мұхамедім араб еді, Құран тілі, ғарасат сұрағы да, Араб тіліменболарыаянеді. Солүшін араб тіліқаріптері, Танып, білсін, елімдепжазыпкөрдім. жүктеу/скачать 171,84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|