Сан өзгеріст ерінің сапа өзгерістеріне айналу

наңты бар болмыстардан өзгешеленген. Әрңайсысының 
өзінше, өзгеше наңты айқындығы бар. Сол арқылы олар- 
дың әрңайсысы өзгеше сапа. Гегельдің анықтауы бойын- 
ша сапа дегеніміз - әр заттың өзіндік болмысымен бара- 
бар айңындың. Яғни, сапалық айңындьщтың жоғалуы 
осы заттың жоғалуы деген сөз. Сапалың айңындық, не 
өзгешелік заттың болмысынан ажырамас ңасиет. Мыса-
лы, металдардың түрін басқа түрлерінен ажыратып түра- 
тын негізгі ңасиеттері олардың сапальщ айңындығы.
Сонымен біз болмыстың сапалың айңындығынан сан- 
дыц немесе мөлшерлік айңындығына үластық. Заттар 
мен процестердің сападан басңа сандың белгісі де бола-
ды. Сонымен өзінің сырттай өркендеген, өзінен тыс бол- 
мысқа ие болған формаларын өзіне қайтарып, оларды өз 
ішінде өзгеше кезеңдер ретінде үстайтын, өзіне-өзі түй- 
ыңталып, аяңталған болмыстың, яғни өзі үшін - болмыс- 
тың, өзге түрге өтпей, бірақ өзін осы қалпында шексіз 
жалғастыра беруін біз сан деп атадың. Сан - біркелкі бол- 
мыстың сапа жағынан басңа түрге ауыспай-ақ өзін шексіз 
ңайталай беруі, немесе өрістете беруі.
Сан дегеніміз - белгілі бір сапаның шамасын, даму қар- 
қыны мен дәрежесін білдіретін белгі. Сан сапаның тара- 
луш ылығы мен күшейе түскендігін көрсетеді. Осыған 
дейін біз сапа мен санның объективтік жалпы ңасиеттері 
туралы айттық. Біраң адам ойлауының формалары рет- 
інде олар тарихтың әртүрлі кезеңдерінде әртүрлі орын 
алады. Адамдардың үмтылатын белгілі бір ңүндыльщта- 
ры болғандыңтан олардың әрқайсысы әр заманда алға 
шығып жүреді. Тарихтың үзаң дәуірлерінде адамдар та- 
биғат күштерін сапалың жағынан игерген. Адамдар жа- 
саған бүйымдар сапасының жоғары болуын ңалағанда 
оның жалпы заттардың өзіндік сапасымен терең байла- 
нысы бар. Сапаның жаңсы болуы күнделікті талаптың 
өзінде заттың ңасиеттерінің оның атңаратын қызметінің 
табиғатына неғүрлым сай болуын ңалау бар. Адамның 
дүниеге ңатынасының шеңберінде ғана ол дүниеге ж ал-
пы қүндылың ңатынастық дәрежеге жетіп, тек заттарға 
ғана емес, адамдардың бір-бірінен талап ететін адам-
83

гершілік нормасына да айналған, эстетикальщ талғам- 
ның да белгілі бір негізі. Біз кейде нағыз адам, шын адам 
деп біреулерге баға бергенде де оның мінез-ңүлңының, 
істерінің адамдықтың табиғатына сөйкес екендігі тура-
лы сенімімізді білдіреміз. Сапальщ бағалаушылық та, 
әрине, сандың бағалаушылыңтың негізін қүрайды. Біз- 
дің өмірімізде сапалық талғамның, оны қамтамасыз ету- 
дің орны алғашңы, бүрын. Сандың бағалаушылық та адам-
дар қатынасында қашанда бар, біраң ол екінш і қатарда, 
үнемі белгілі дәрежеде сапальщ талғам қамтамасыз етіл- 
геннен кейін гана сол сапаның сандьщ ңасиеттері алға 
шыға бастайды. Сан қүндылың ретінде тауарлы қатынас- 
тардың (оны біз нарықтық дейміз) жоғары дамыған дәуі- 
рінде алга шыңты деуге болады. Енді тауардың сандың 
жағы бірінші орынға іпыға бастайды.
Мөлшер (кейбір авторлар оны "өлшем" дейді) катего- 
риясы белгілі бір сапаға кез келген сан емес, өте бір нақты 
белгілі сан ғана сәйкес келетіндігін білдіреді. Сан сапаның 
өзгеруінсіз тек белгілі шектерге ғана өзгере алады, ал осы 
шектер заттың мөлшері болады. Сан өзгерістері осы шек-
терге жеткен кезде мөлшер бүзылып, заттың сапасы өзгере 
бастайды. Ежелгі грек философтары оны " Қасқа" (лысый) 
және " Үйінді" мысалдарымен дәлелдеді. Адамның басы- 
нан бір тал шаш түссе; ол қасңа болмайды, бірақ ол процесс 
ңайталана берсе, оның қасңа болуы мүмкін. Үйінді де со- 
лай, одан бір дәнді алса, ол жоғалмайды, ңайталай берсе, 
үйінді жоғалады. Сонымен сандың өзгерістер белгілі кезең- 
де сапалық өзгерістерге әкеледі. Мөлшер бүзылған кезде 
ескі сапа жаңа саңға сәйкес келмей қалады, олардың ара- 
сында қайшылың туып, ол шиеленіседі, бүл қайшыльщ 
жаңа сапаның жасалуымен және жаңа мөлшердің пайда 
болуымен шешіледі. Кейбір адамдардың мінездерінде бар 
жаңсы жаңтары мөлшерінен асып кетсе, онда олар кемшіл- 
ікке айналуы мүмкін. Мысалы, кейбір адамдар асып кетсе 
маңтаншақ, өтірікші, өсекші, еріншек болады. Араб фило-
софы Абуль-Фарадж шарап ішкен кісінің төрт сапасы бола-
ды деген. Ең бірінхш сапасы — павлин, екінші сапасы — май- 
мыл, үшінші сапасы — арыстан, төртінші сапасы ( масайған 
соң) - шопща.
84

Қүбылыстың бір сападан екінші сапаға көшуі секіріс 
деп аталады.
Секіріс дегеніміз - шектерден өту деген сөз. Секіріс де- 
геніміз - сапалық өзгеріс, құбылыстың немесе оның бір 
жағының бір сападан екінш і сапаға көшуі. Бірте-бірте 
болатын сан өзгерістері философияльщ әдебиетте көбіне 
эволюция деп аталады.

жүктеу/скачать 12,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: