Эцнцмцзцн актуал мясяляляриндян биридир



Pdf көрінісі
бет70/133
Дата21.11.2022
өлшемі3,53 Mb.
#51537
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   133
АЗЯРБАЙЪАН МИФОЛОЭИЙАСЫ 
137 
Оьуза Таш Оьуз аси олуб Бейряк юлдцэи бой». Анъаг ща-
дисялярин чыхышы емприк характердя олса да, сцжет хяттинин 
инкишафы просесиндя чох щалларда башга ахара дцшцр 
Мараглыдыр ки, Дядя Горгуд образынын юзц мифик 
мядяни гящряман сявиййясиндядир, онда илкинликля баьлы 
яламятлярин галыглары бир нечя бойда щисс олунаъаг дяряъ-
ядядир. Еляъя дя онун ад гойма хцсусиййяти, яксяр бой-
ларда хатырланыр. Бцтювлцкдя эютцряндя епос Дядя Гор-
гудун дцнйайа реал эялиши иля башланыр, илк бахышда еля тясир 
ойаныр ки, мифик заман архада гойулмуш, тарихя бялли ща-
дисяр юн плана чякилмишдир. Яслиндя ися «Китаби-Дядя Гор-
гуд» ады алтында мцхтялиф дцнйаэюрцшляринин (заман етибары 
иля бир-бириндян бязян мин ил мясафяси гядяр айрылан) 
мящсулу олан, йазыйа алындыьы дюврдя ад вя мякан цмуми-
лийи ясас эютцрцлцб бир-бири иля ялагяляндирилмишдир.
Епосун узунлуг «топос»ларыны, йахуд «хроноакт»лары 
мцяййянляшдириляркян онун йарандыьы дювря аид яламятляр 
– дцнйаэюрцшц системляри, адят-яняняляр, тарихи шяраит ня-
зяря алынмалыдыр. Цмумиййятля, тядгигатчылар епик яня-
нядя, хцсусиля епосларда ишлянян заман узунлуьуну – ща-
дисяляр башлайыб битянядяк олан дюврц «топос», йахуд 
«хроноакт» (вахт ардыъыллыьы акты) адландырырлар.
Архаик-гящряманлыг дастанларында бядии тясвирин ящатя 
даирясинин спесификлийини эюстярян амиллярдян бири – щадися 
вя щярякятлярин мцбалиьяли шякилдя щяддиндян артыг уза-
дылмасыдыр. Тясвирдя юзцнц бирузя верян бу щала елми ядя-
биййатда «узунлуг топосу», йахуд «хроноакт» дейирляр. 
Азярбайъан епосларында бир гайда олараг узунлуг топослары 
бир-бириня охшардыр, яняняви характердядир.
Цмумиййятля, дцнйа халгларынын епос йарадыъылыьында 
узунлуг топосларынын цмуми мязмуну белядир:
a)
гящряманын тякбашына мцбаризяси; бир нечя мярщя-
лядян (чох щалларда цч) ибарят олур, заман ади гайдада 
тясвир едилир, эеъя эцндцзя чеврилир, цч эцн, цч эеъя кечир, 


Бярпа, эенезис 
138 
лакин бу адилийин ичярисиндя еля бир сирли алям эизлянир ки, 
ону там дярк етмяк цчцн ясрляри адлайыб илкинлийя баш вур-
маг лазым эялир; 
b)
мянзил башына чатмаг цчцн гят едилян йол; гящря-
ман сещирли яшйа вя тапшырыг ардынъа эедир, илляр бир-бирини 
явязляйир, анъаг она еля эялир ки, санки заман пресляниб, 
мцбаризя апаран бязян «космик сцрятля» щярякят едир, 
«учур», бир айлыг ишини бир саата йериня йетирир, лакин вахт 
дяйишмялярини щисс етмядян бир сирли мякандан диэяриня 
чатыр, тябии яламятлярин беля башгалашмасы (эеъянин эцнд-
цзля, гышын йазла явязлянмяси) бир эюз гырпымында баш вер-
дийиндян заман узунлуьу дуйулмур. 
Заман узунлуьу топосунун бу ики формасы епик яня-
нядя ясярдян ясяря мцхтялиф поетик вя фуксионал 
хцсусиййятляр кясб едир. Мясялян, 

Еля мифоложи епос вя наьыллар вар ки, орада щадисяля-
рин заман ардыъыллыьы вя узунлуьу илин дюрд фясли иля 
мцяййянляшир, бири иля башлайыб диэярлярини адламагла со-
нунъуда тамамланыр; 

Башга функсийада щадисяляр бир фясил (пайыз, йахуд 
гыш, йаз, йай) чярчивясиндян кянара чыхмыр

Бязян заман щяр щансы бир мяканын тябии шяраитиня 
уйьун яламятля мцяййянляшир; гызылэцлляр ачыр, аьаълар йар-
паглайыр (бащара ишарядир), шимшяк чахыр, баьлар бар верир 
(пайыза ишарядир). «Дядя Горгуд» да суларын ъошуб дашма-
сы, даьларын уъалыьы мяканла заманы шяртляндирян ясас 
яламятлярдян биридир. Беля ки, Оьуз бяйляри узаг йердян 
вятяня гайыданда илк олараг тябият варлыгларына цз тутурлар: 
...Гаршу йатан гара даьдан
ашуб эялдцэиндя-кечдцэиндя 
Бейряк адлу бир йиэидя булашмадынмы? 
Ташгун-ташгун сулары ашуб эялдцэиндя-кечдцэиндя 
Бейряк адлу бир йиэидя булашдынмы?..» [58, 61] 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   133




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет