Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
1240 lem 1241 debieti O 1179 uly 1179
- Бұл бет үшін навигация:
- Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар
| Ж.Ж. Руссо (1712-1778). Жазушы 1712 ж. Женевада дүниеге келген. Руссоның әкесі сағатшы болған, анасы Руссо туылған кезде қайтыс болады. Руссо он жасқа толғанда оның әкесі Женевадан қашуға мәжбүр болып, жастайынан жалғыз қалады. Осылайша, оның қиын өмірі басталады. Кейіннен жас Руссо мейірімді Варенс ханымның қолына түсіп, шіркеуде тәрбиеленеді.
1749 ж. бастап Руссо танымал бола бастайды. «Эмиль» атты романынан кейін Руссо қуғынға ұшырап, жасырынуға мәжбүр болады. Алайда 1753 ж. Руссоның «Ауылдық сиқыршы» атты комикалық операсы париждіктердің көңілінен шығып, тіпті XY Людовиктің де қызығушылығын оятады. Руссо өмірінің соңғы он жылын Парижде өткізеді. Сыйлықтар мен зейнетақыдан бас тартқан Руссо өмірінің соңына дейін кедейлікте күн кешеді. 1761 ж. жазылған Руссоның ең атақты шығармасы «Жаңа Элоиза» романы Руссоның замандастары үшін күтпеген жағдай болатын. Прозамен жазылған лирика, махаббат әуені, сезім поэзиясы, табиғатқа сүйсіну мен оның әсемдігін бағалау романның негізі болып табылады. Бұл шығармадан халық бостандығы мен құқықтары үшін аянбай күрескен Руссоның ұлы ойларын көре аламыз. Ұлы француз революциясы ағартушылық кезеңнің соңғы нүктесі болған. Төңкеріс жылдары және төңкерістен кейінгі жылдарда ағартушылық, философиялық, әлеуметтік көзқарастар жүйесі өзгере бастайды. Ғасырдың соңында өмір сүрген жазушылар мен ойшылдардың жаңа толқыны төңкерістен оянған жаңа әлемді көреді. Осы жылдары қалыптасқан романтизм XYІІІ ғ. жаңа буржуазиялық қоғамда пайда болған мәселерге жауап ретінде қалыптасады. Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар 1. Халықаралық әдеби байланыстар. 2. Ағартушылық кезең әдебиетінде пайда болған жанрлар. 3. Көркем шығармалардағы буржуазиялық өмірге тән әлеуметтік жағдайларға берілген сын. 4. Ағартушылық кезеңдегі эстетика мен ойлар жүйесі 5. Кейіпкердің жаңа типі. 6. Әдеби тілде кездесетін мәселелер XYIII ғасырдағы Шығыс елдерінің әдебиеті XYIII ғасырда Шығыс елдерінің барлығы дерлік кейінгі ортағасырлық кезеңде болатын. Дегенмен әлемнің түрлі аймақтарында ортағасырлық қоғамдық институттар мен жаңа идеологияның қалыптасуы түрлі деңгейде жүреді. Батыс пен Шығыс елдерінің арасындағы қайшылықтармен қатар, Шығыс елдерінің де даму деңгейі түрліше болған. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Азия, Таяу Шығыс (көрші араб және парсы елдеріне қарағанда жаңа бағыттар ертерек қалыптасқан Түркияны санамағанда) және Орта Азия елдерінде ортағасырлық қоғамдық құрылыс нық орнаған болатын. Көптеген халықтардың тағдырына сол кездегі жойқын соғыстар өз әсерін тигізбей қоймады. XYIII ғ. Оңтүстік Азияның Күңгей Кавказдан Кампучийге дейін созылып жатқан кең байтақ даласындағы жағдай өте қайғылы болатын. Жаулап алушылар бірінен соң бірі бұл аймаққа басып кіріп, халқын бірнеше рет қырғынға ұшыратады. Мұндай қырғи-қабақ соғыстар тек жекелеген билеушілер мен әулеттердің тағдырын ғана емес, сонымен қатар тұтастай халықтың тағдырын да шешіп отырған. Осылайша, ғасырдың соңына қарай ойраттар Орта Азияға басып кіріп, қазақтардың жеріне, олардың бірлігіне үлкен қауіп төндіреді. Бірақ отыз жылдан кейін-ақ ойраттар (жоңғарлар) 1755-1758 ж. маньчжур императоры әскерінің шапқыншылығынан кейін тарих сахнасынан біржола кетеді. Оңтүстік Азия аймағында өмір сүріп жатқан халықтар үшін Надир-шахтың жаугершілік соғыстары өте ауыр болады. Ол Иранның ауған және түрік шапқыншыларына қарсы күресі кезінде үлкен күшке ие болады. Билік басына келген Надир-шах 1736-1747 ж. аралығындағы жаугершілік соғыстарынан кейін уақытша орта азиялық хандықтар мен Үндістанның солтүстік-батыс аймағын, Дағыстан мен Күңгей Кавказдың біраз бөлігін жаулап алады. Қалалар мен ауылдар аңырап бос қалады, тірі қалған тұрғындар өмірлерін сақтап қалу үшін басқа жерлерге жаппай көше бастайды, егін, мал шаруашылығы, қолөнер құлдырап, халықтың саны азайып, мәдени ескерткіштер қиратылады, кітаптар мен қолжазбалар өртке оралып, көптеген ақын, жазушылардың аттары мәңгі ұмыт болады. Бізге жеткен ақындардың шығармашылығынан тек мұң мен зарға, қайғы-қасіретке толы бірнеше жолдарды табамыз. Түріктердің шапқыншылығынан кейін аман қалған грузин ақыны Д. Гурамишвили өзінің поэмасын «Грузия апаты» деп атаған. Шексіз соғыстар мен жалпыға ортақ тоқыраулар сол кездегі халықтың жүрегіне үлкен қорқыныш сезімін ұялатқан болатын. Иранда тұтқында болып, көп қиындықтарды басынан кешірген түркімен ақыны Махтумкули өз еліндегі өзара қырғи-қабақ соғыстарды тоқтатуға шықырып, әлемде үстемдік еткен зұлымдық пен қырғын соғыстан құтылудың шешімін іздеп, қайғыға батады. Ол үшін бүкіл әлем ақылынан адасып, «өмірлік негіздер» жойлып бара жатқандай көрінетін. Түркімен ақынының шынайы апаттарды жан-тәнімен сезінуі дәстүрлі сопылық формулалармен сәйкес келеді. Махтумкулидің қайғылы діни-философиялық дүниетанымының өзіндік ерекшелігіне қарамастан, оның шығармашылығы неміс ақындарының барокко стиліне жақын келеді. Махтумкулидің шығармашылығы ерекше сипатқа ие. Жалпы алғанда енді қалыптасып келе жатқан және кейінгі ортағасырлық поэзияда жаңа дәуірде өшпес із қалдырған талантты тұлғалар (Армениядағы Саят-Нова, Тибеттегі YI Далай-ламаны) айтсақ болады. ХYIII ғ. Батыстағы алып мемлекеттердің Азия мен Африка елдеріне шапқыншылығы өз жалғасын тауып, бұл елдердің өзара соғыстары мен талас-тартыстары отралау саясатын жылдамдата түседі. Отарлау халықтарды тонау, олардың саяси-экономикалық құрылымдарын бұзу, жаулап алған елдерді Батыс елдеріндегі қалыптасып келе жатқан капиталистік қоғамдық құрылыстардың талаптарына еріксіз көндіруді білдіреді. Еуропалықтардың Шығыс елдеріне баса көктеп кіруі бір-бірінен мүлдем ерекше екі мәдениеттің қақтығысуына әкеледі. Отарлаушы елдердің әскерінен кейін немесе олардан бұрын сол елдің саудагерлері, миссионерлер мен түрлі дін өкілдері, қазба байлықтарын іздеуді мақсат еткен геологтардан бастап, жаңа әлемнің мәдениетіне қызыға қараған этнографтар мен тілшілерге дейін түрлі саладағы ғалымдар келетін еді. Осының әсерінен елде түрлі жағдайлар қалыптасып отырған. Испан католиктік шіркеуі жаулап алған халықтар христиан дініне сену керек деген ұстанымға сүйенеді. Осылайша, Филиппинде болған христиан дінін күшпен тарату елдің өзіндік мәдениетіне айтарлықтай әсер етеді. Бұл құбылыстың орын алуын Филиппинде мемлекеттік діннің болмауымен байланыстыруға болады. Сонымен қатар испан тілі жергілікті тілдерді біртіндеп ығыстыра бастайды. Елде ұлттық филиппиндік және батыстық мәдениеттердің синтезі ретінде қарастыруға болмайтын жаңа испантілді мәдениет пайда болады. Ағылшын отарларында миссионерлер осындай маңыздылыққа ие болмады, ағылшын шіркеуінің өзі өзге сенімдегілерге үлкен сабырлықпен қарады, тіпті мемлекеттік саясатта да испан шіркеуіне қарағанда шешуші рөлге ие бола алмады. Ағылшындар қол астындағы халықтың мәдени өміріне араласпай, өздерінің ғалымдарына жергілікті тіл мен мәдениетті зерттеуге мүмкіндіктер бере отырып өздерінің стратегиялық және экономикалық жоспарларын құрып, алға қойған мақсаттарына жету үшін әркеттер жасайды. Сөздіктер жасалып, грамматика жазылып, әдеби ескерткіштер ағылшын тіліне аударыла бастады да, олар еуропалық мәдениеттің құндылығына арналады. XYIII ғ. өзара байланыстардың дами түсуі (отарлау саясаты мен суда қатынастары) біржақты сипатқа ие. Батыс бірте-бірте Шығыс халықтарымен терең танысып, олармен тығыз байланыс орнатса, Шығыс елдері әлі де Батыс өркениетіне асқан сақтықпен қарады. Жат жерліктердің басып кіруіне қарсы оңтүстік-шығыс Азия елдеріндегі халықтардың ежелден қалыптасқан дәстүрлерді қатаң ұстануы өзін-өзі қорғаудың бір түрі ретінде қарастырылады. Осыдан олардың арасында өздерінің философиясы, сенімі мен шығармашылық талғамдарын сақтап қалуға деген талпыныс пайда болады. Осындай қалыптасқан жағдайларға байланысты XYIII ғ. әлем әдебиетінің тұтастығы болмады. Таяу Шығыс, Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Азия елдеріндегі әдебиетте өткен ғасырларда қалыптасқан дәстүрлер үстемдік етіп, ортағасырлық эстетикалық қағидалар мен жанрлар жүйесі сақталып қалады. Әдебиеттің гүлдену кезеңін ерте бастан кешірген араб елдерінде, Иран мен Үндістанда XYII ғ. сияқты XYIII ғ. әдебиет өткен дәуірде өмір сүрген ұлы ақындардың естелігімен байланысты болып, дәстүрлі тәсілдерді пайдаланып қана қоймай, оларды қайталаумен ғана шектеледі. Ортағасырлық дәстүрлер поэзияға айтарлықтай әсер етеді. Дәуірдің ерекше сипаты ретінде формасы жағынан нәзік әрі күрделі поэзияның кейбір ортада үлкен сұранысқа ие болуын айтса болады. Ауғанстан, Орталық Азия, Иран мен Үндістанның ақындары XYII ғ. парсы тілінде жазған Бедиль ақынның дәстүрінен негіз алады. Парсы тіліндегі әдебиетте оның есіміне байланысты философиялық (сопылық) поэзияның күрделі түрі болып табылатын бедилизм атты бағыт пайда болады. Осыған ұқсас құбылысты басқа да халықтардың поэзиясынан көруге болады (хинди тіліндегі рити-кави, Явадағы «явандық қайта өрлеу», Бирмадағы «тапқыр жолдар» поэзиясы). Бұл поэзияны Батыстағы прециоздық поэзиямен, маризизм және гогоризммен байланыстыруға болады. Поэзиядағы стильдің күрделенуіне қарапайымдылық пен нақтылық қарсы қойылады. Осыдан классикалық дәстүрлер мен фольклордың поэтикасына деген талпыныс байқалады. Мысалы, Иран поэзиясында ежелгі дәстүрге қайта оралу, яғни моңғол дәуіріне дейінгі ақындардың шығармашылық тәжірибесіне қайта оралу құбылысы орын алады. Батыста араб елдерінен шығыста Филиппинге дейінгі аталған аймақтардың барлығында ортағасырлық сипаттарды сақтай отырып проза қосымша мәнге ие болады. Барлық елдегі көркем проза тарихи және географиялық суреттеулер мен мәтіндерден бөлініп, жеке жанр ретінде қалыптаса қоймайды. Көптеген елдерде ауызша және жазбаша түрдегі халық әдебиетінің ескерткіштері бір мезгілде өмір сүреді. Қиыр Шығыс елдері ерекше аймақ ретінде қарастырылады. XYIII ғ. бұл аймақта Қытай, Жапония, Корея және олармен мәдени-тарихи байланыста болған Вьетнам елдерінің әдебиеті ерекше көзге түседі. Осы кезде аталған төрт елдің әдеби дамуы мен ондағы керемет көркем шығармаларды көлемі жағынан еуропалық әдеби ескерткіштермен салыстыруға болады. Н.И. Конрад XYIII ғ. әлемдік маңыздылығы бар шығармашылық жаңалықтарды дүниеге әкелген екі аймақ Еуропа мен Қиыр Шығыс болған деп есептейді. XYIII ғ. Шығыс Азия мен басқа да аймақтағы елдердің әдебиеті үшін ерекше дәуір бола алмады. Жоғарыда аталған төрт елде жаңа бағыттар түрлі кезеңдерде пайда болады. Бұл елдердегі әдеби сипаттарда біркелкілік болмады. Қиыр Шығыс елдеріндегі жаңа буржуазиялық қатынастар өте баяу түрде жүреді. Елдегі осындай құбылыстарағы билік басындағылар қарсы тұрып, XYII ғ. Қытай мен Жапонияда жаңа бағыттарға деген қарсылық күшейе түседі. Бұл жағдай ортағасырлық ойлар жүйесі және бейнелер мен жанрлар кешенінен әлі қол үзбеген мәдениетке де өз әсерін тигізбей қоймайды. Ежелгі дәстүрлер мен қайта жаңару идеясы арасындағы қақтығыстарды Кореядан көре аламыз. XYII-XYIII ғ. Кореяда орын алған сирхактардың қозғалысы (тәжірибелік білім үшін) сол дәуірде өмір сүріп жатқан адамдардың түсінігін ортағасырлық догмалардан азат етуде үлкен маңыздылыққа ие болады. Сирхак қозғалысының қайраткерлері арқылы жасалған осындай әлемдік ұлы ашылулар сыртқы құрылымы жағынан Еуропа мәдениетіндегі Қайта өрлеу дәуірінде орын алған құбылыстарды еске түсірді. Дегенмен де Сирхак қозғалысы Ренессанстан айтарлықтай ерекшеленеді. Корей қоғамдық өмірінде орын алған күрделі әлеуметтік қайшылықтардың негізінде қалыптасқан бұл қозғалыс еуропалық Қайта өрлеу дәуіріндегі эстетикалық, философиялық, ойлармен байланысқа түспестен жұмыстарын жүргізді. Әйел тағдырына деген алаңдаушылық осы аймақтағы әдебиетке тән сипаттардың бірі болады. Әлеуметтік және діни қағидалар әйелдің қоғамда алатын орнын анықтап, сол кездегі әйел баласының мүшкіл жағдайын көрсетеді. Әйел баласының ар-намысы мен оның адамдық құндылықтары үшін күрес жапон драматургиясында да, Вьетнам поэзиясында да негізгі орында тұратын. XYIII ғ. әлеуметтік қайшылықтар жазушылардың сыни көзқарастарын күшейте түседі. Мысалы, 1771-1802 ж. аралығында Вьетнамда тэйшондар бастаған шаруалар соғысы бой көтереді. Бұл жағдай ғасырдың соңындағы қоғамдық ойлардың жылдам дамуы мен сол дәуірдегі ақындардың шығармашылығына айтарлықтай әсер етеді. Осы кезде антифеодалдық үдерістің күшейе түсуіне қарамастан, шығыс және оңтүстік-шығыс Азияның ойшылдары өз еңбектерін жаңа конфуцийшілдік пен будизм және дәстүрлі философиялық жүйелер негізінде жазады. Мысалы, тэйшондар қозғалысы тұсында өмір сүрген атақты вьетнам ақыны Нгуен Зу өзінің «Қиналған рухтың айқайы» атты поэмасында буддизмнің тағдырға қарсы келуге болмайды деген түсініктерімен қатар өзінің кейіпкері арқылы адам өз тағдырын өзі жасауға ерікті және оған толық құқы бар екенін айтады. Андо Сёэки XYIII ғ. Жапонияда қалыптасқан идеологияда жалғыз болатын. Жапон ғалымдарының оны Томас Мюнцермен салыстыруы да кездейсоқтық емес. Андо Сёэкиді тек оның замандастары ғана емес, сонымен қатар ХІХ ғ. жапон ағартушылары да түсіне алмады. Тек ХХ ғ. ғана оның еңбектері жоғары бағалана бастайды. ХХ ғ. Кореядағы сирхак қозғалысының көрнекті қайраткері Ли Иктің шығармалары да жарыққа шыға бастайды. Ағартушылық ойлардың тұтас жүйесі қалыптасқан Еуропа елдеріндегі XYIII ғ. әдебиетіне жауыздықтың жойылып, ақылдың үстемдік құруына деген сенім мен оптимизм тән болатын.Өмірлік қуанышқа толы мотивтер Шығыс жазушыларында да кездеседі, бірақ мұнда оптимизм мен пессимизмнің сипаты мүлдем басқаша болатын. Қиыр Шығыс пен Вьетнам әдебиетіндегі идеялық қайшылықтар XYIII ғ. еуропалық ойлардың арасындағы қайшылықтармен сәйкес келмейді Сондықтан да Шығыс Азия елдеріндегі әдеби дамуларға қарамастан елдегі қоғамдық және идеологиялық шарттарға байланысты Батыс Еуропадағы ағартушылық кезеңге тән өзгерістер мен төңкерістердің алғышарттары байқалмады. Таяу Шығыс пен оңтүстік-шығыс Азия елдеріне қарағанда Шығыс Азия (Қиыр Шығыс) әдебиетінде еуропалық әдеби құбылыстармен салыстыруға келетін түрлі жаңа бағыттарды көре аламыз. Осы аймақтағы әдебиетте тек жанрлардың түрлері өзгеріске ұшырап, прозада ортағасырлық мәдениетке тән шарттылық, символика мен фантастиканың алдын алуға үлкен мүмкіндіктер туып, әдебиет өмірдің шынайылығын суреттеді. Прозаикалық шығармалар күрделене түсіп, бірте-бірте ортағасырлық повестер мен оқиғаларға тән «бір ізділік» бағыты жойыла бастайды. Дегенмен Шығыс Азия елдеріндегі прозада шындықты шынайы түрде жеткізу тәсілдері ғана пайда болады. Мысал ретінде Цао Сюэ-циннің «Қызыл үйшіктегі ұйқы» (1791) атты романын келтірсек болады. Онда сыни көзқарастар, кейіпкердің өзін қоршаған шынайы өмірге қанағаттанбауы даостық және буддизмдегі символдардың күрделі жүйесі арқылы суреттейді. XYIII ғ. көптеген елдерде екі тіл қатар өмір сүреді. Мысалы, Корея мен Вьетнамда, тіпті Жапонияда әдеби шығармалар ұлттық тілде де, ежелгі қытай тілінің грамматикалық және лексикалық қағидаларына негізделген жалпыға ортақ әдеби тілде де жазылады. Қытайда әдебиет ежелгі классикалық тілде (вэньянь) де, жаңа тірі тілде де (байхуа) дами түседі. Корея мен Вьетнамдағы қытай тілінде жазылған шығармалар жанры жағынан классикалық қытай әдебиетіне тән дәстүрлермен тығыз байланысты болып келеді. Азияның да көптеген елдерінде жазу тілі мен сөйлеу тілі сәйкес келмейтін. Сондықтан да ұлттық тіл мәселесі әлі шешіле қоймады және ол үшін қолайлы тарихи жағдайлар да жасалмады. XYIII ғ. Еуропада жалпы Шығыс елдерінің салт-дәстүрі мен мәдениетіне, ондағы халықтардың өміріне деген қызығушылық арта түседі. Мысалы, XYII ғ. өзінде Францияда «Шығыс кітапханасы» атты бірнеше томдық басылымдар пайда болады. XYIII ғ. басында халық арасында араб, парсы және басқа да шығыс тілдеріндегі шығармалардың аудармалары тарала бастайды. Әсіресе, «Мың бір түнге» деген сұраныс артып, оның бірнеше нұсқадағы аудармалары пайда болады. Көптеген кітаптар француз тілі арқылы басқа еуропалық тілдерге, оның ішінде орыс тіліне да аударылады. Шығысқа деген қызығушылықтың артуына Калидастың «Шакунтала» атты шығармасының аудармалары дәлел бола алады (Англияда В. Джонс, Германияда Форстер, Ресейде Карамзин аударған). Жоғарыда аталғандардың ішінен ең маңыздысы түрлі халықтардың мәдениетін теориялық тұрғыда зерттеу үдерісі басталады. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|