Лекция тезистері Синтаксис туралы түсінік
Себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем
жүктеу/скачать 0,62 Mb.
|
| Себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем
Себеп баңыныңқылы сабақтастың жасалу жолдары Себеп бағыныңқы сөйлемнің мағыналық байланыс Бағыныңқы сөйлемі басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің шартын білдіретін сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін шартты бағыныңқылы сабақтас дейді. Басыңқыдағы іске бағыныңқыда айтылған іс немесе бағыныңқыдағы іске басыңқыдағы іс қарама-қарсы айтылатын сабақтастың түрін қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем деп айтамыз. Абайдың құбылысы орасан болғанмен, енді Ербол бұны түсіне бастады(М.Әуезов). Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем төмендегідей тәсілдер арқылы жасалады. 1.Бағыныңқылы сыңары көмектес тұлғалы және шығыс тұлғалы есімшеге аяқталады. Мұндағы үйлердің жалпы ұсқыны бір-біріне ұқсас болғанымен, барлық жердегідей әр шаңырақтың тағдыры әр түрлі (Исабеков). Жаудың өте қатты қарсылық көрсеткеніне қарамастан, жігіттер алға басуда еді (Ғабдуллин). 2.Бағыныңқы сыңары шартты рай етістігіне аяқталады. Бұндай құрылымдарда сыңарларының арасын қарсы мағынада қоятын - шартты рай жұрнағынан кейін келетін да, де шылаулары және әр сыңар құрамында келетін мағына жағынан бір-біріне қайшы келетін сөздер. Ондай сөздер антонимдер болуы немесе етістіктің болымды, болымсыз тұлғасы да болуы мүмкін: Абылғазының қолындағы Жиреншенің құсы тіленіп талпынса да, Жиренше оны жіберткен жоқ (Әуезов). Аламан кемпірді мінгестіру үшін қасына келейін десе, астындағы аты пысқырып жолатпады (Қазақ ертегісі). 3.Бағыныңқы сыңар көсемше тұлғалы етістікке аяқталады да, басыңқы сыңарда бағыныңқы сыңардағы пікірге қайшы мәнде айтылған сөз болады: Кейбір сұрақтары бола тұра, Сырбайдың Масақбай туралы айтқан сөздерін Естай бөлген жоқ (Мұқанов). Сырт көрінісі салмақты бола тұра, әкесінің мінезі күйгелектеу (Ерғалиев). –п формалы көсемшенің қарсылықты бағыныңқылы жасайтындығын қазақ тіл білімінде алғаш айтқан Р.Әмір болды. Ғалым оған төмендегідей мысалдар келтіреді: Кіп-кішкентай болып, осы сен сөз аңдағанды қайтесің (Мұқанов). Үйір қыламын деп, басыңа секіртіп жүрме (Майлин). Айнала толған проблемаларды өзіміз қолдан жасап алып, өзіміз шеше алмай жүрміз (Жұмаділов). 4. Бағыныңқы сыңар –ша,-ше қосымшалы есімшеге аяқталады да, сөйлем бағыныңқы сыңардағы іс-әрекеттің болғанынан басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің артықтығын көрсетеді. Бірақ мұнда теңестіру емес, қарсылық мән басым. Мыңның түсін білгенше, бірдің атын біл. Жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен бірге адас (Мақал). Қарсылықты бағыныңқылы сабақтастың өзіндік ерекшелігі сол,оның бағыныңқы сыңары мағыналық жағынан басыңқыға меңгерілмейді, белгілі бір сұрауға жауап болып, тұрлаусыз мүшелер тәріздес қызмет атқармайды. Мұндағы бағыныштылық компонент баяндауышының тек формалық жағынан тиянақсыздығында ғана, ал сыңарларының мағыналық қатынастары жағынан алғанда қалыпты қарсылықты салалас сөйлеммен бірдей. Құрмалас құрамындағы бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі істің, оқиғаның болу я болмауының мақсатын білдіретін сабақтастың түрін мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем деп атаймыз. Мақсат бағыныңқылы сабақтастағы бағыныңқы жай сөйлем басыңқы сөйлемнің жетегінде айтылып, оған меңгеріле, бағына байланысады да,басыңқы сөйлемнің немесе оның баяндауышының жетегіндегі тұрлаусыз мүше тәріздес болып келеді. Мысалы: Сұрауым көпшілікке түсінікті болу үшін, сіздерге екі түрлі сұрау берейін (Әбішев). жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|