Құрметті turksoy халықаралық Түркі Мәдениет ұйымының Бас хатшысы Дуйсен Қорабайұлы Қасеинов мырза!
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
sciPaper105546
- Бұл бет үшін навигация:
- ЖҮСІП ХАС ҚАЖЫБ БАЛАСАҒҰННЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖӘНЕ АДАМГЕРШІЛІК ТУРАЛЫ ІЛІМДЕРІНІҢ ӨМІРШЕҢДІГІ Ұлан Қадырбекұлы.
- Біріншісі
| Қолданылған әдебиеттер:
1 Әлімбаев М. Халық - ғажап тәлімгер. А., Рауан, 1998. 2 Омарова Р.С. Халық тәлімі - тәрбие бастауы. Қазақстан мектебі, 2007. 3 Макаренко А.С. Ата-аналар кітабы. –А., 1985. 4 Қ. Жарықбаев “Ақылдың кені” Алматы-2008ж 5 Халел Арғынбаев “Қазақтың отбасылық дәстүрлері” . 6 А.Жумадуллаева. «Отбасы некелік тәрбие негіздері» Алматы 2007ж 143б 7 Әтемова Қ. «Қазақ отбасындағы тәрбие үрдісі» Қазақстан мектебі, 2006 ЖҮСІП ХАС ҚАЖЫБ БАЛАСАҒҰННЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ЖӘНЕ АДАМГЕРШІЛІК ТУРАЛЫ ІЛІМДЕРІНІҢ ӨМІРШЕҢДІГІ Ұлан Қадырбекұлы.,профессор, Халықаралық ақпараттандыру Академиясының академигі Шет тілдер және іскерлік карьера университеті Алматы, Қазақстан Резюме В статье рассматривается произведение «Құтты білік» Ж.Баласагуни. «Құтты білік» - произведение воспитательного и назидательного характера. Созданная у истоков письменной традиции тюркских народов, в поэме раскрываются идейно-политические положения, состояние морали, формирование ценностных отношений. Summary The article is about the work "Kutty Bilik" of Zh. Balasaguni. "Kutty Bilik" is an educational and instructive work which created at the beginnings of the written tradition of the Turkic people. The poem reveals the ideological and political situation, the status of morality, the formation of value relations. «Ұлылардан ұлағат ал, ол өмірлік азығың» Ғ. Мүсірепов Қазақ халқы қашанда жаратылыс дүниеге, өмірге деген өзіндік көзқарасы, ұстанымы бар дана халық. Әр тарихи кезең ұлы тұлғаларды тудырғаны даусыз. Ұлылардан ұлағат демекші, халқымыздың рухани дамуына сол жеке тұлғалардың қосқан үлесі ұшан – теңіз емес пе?! Олар қоғам, адамгершілік, имандылық пен парасаттылық жайлы қандай озық ойлар қалдырған. «Қазақтың арғы атасы – батыр түрік, арабтан деген сөздің түбі шірік», - деп Шәкәрім қажы айтқандай, сонау арғы бабаларымыз түркілер екені ақиқат. Олар өз алдына мемлекет құрып, оны бірте-бірте күшейтіп «Түрік қағанаты» деп атап, ал Қарахан мемлекеті тұсында ғылымды, әдебиетті, өнерді дамытып, сонымен қатар Қарахан өркениетін қалыптастырып, бүкіл әлемдік руханиятқа ықпал етті. Оған Ислам дінінің қазақ даласына келуі, әрі Жібек жолының тарихи мәртебесіде себепші болды. Сол қарахандар дәуірінде жазылған, хатқа түсірілген тарихи-әдеби мұралардан бізге аман сақталып жеткендердің бірі – Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастаны. Бұл дастан күллі түркі дүниесінің, оның ішінде қазақ мәдениетінің мақтанышы және адамзат өркениетіне қосылған үлкен дүние болып табылады. Ж. Баласағұн шамамен 1020 жылдары өмірге келген, қайтыс болған жылы белгісіз. Өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Әйтседе, ол шығыстың ұлы ойшылы тұлғасында тарихта өшпес із қалдырды. Ж. Баласағұн философия, математика, медицина, астраномия, өнертану, әдебиеттану, тіл білімі, тағы да басқа ғылымның салаларының дамуына зор үлес қосқан. Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті» 1069 – 1070 он сегіз айдын ішінде жазып шығып, Қарахандар елінің ұлы қағаны Әбу Әли Хасан Сүлеймен Арслан ханға тарту еткен. Қаған ақынның еңбегін ұлықтап «Хас Қажыб» (нағыз ақылшы, ұлы кеңесші) деген атақ лауазым, таңба беріп, қасына қызметке алған. «Құтты білік» дастаны хандарға, ел билеушілерге ақыл-кеңес кітабы ретінде шығыс елдеріне, басқа да мемлекеттерге кеңінен таралған. Үнді, Иран, Араб, т.б. елдер патшалары оны оқып, танысып, өз тілдерінде түрліше ат берген. Тұран елінде бұл шығарма «Құтадғу білік» деп аталған. Сексен бес тараудан тұратын бұл дастанның көлемі 6645 бәйіт (13290 өлең жолы) құрайды, ол Талас бойында, қазақ жеріндегі Баласағұн шаһарында жазылып, Қашқарда аяқталған. Шығарманың бізге жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі, Герат қаласындағы 1439 жылы көне ұйғыр жазуымен (қазір ол Вена қаласындағы Корольдік кітапханада сақтаулы), екіншісі, 14 ғасырдың 1-жартысында Египетте араб әрпімен (Каирдың Кедивен кітапханасы қорында) көшірілген. Ал, Наманған қаласынан табылған үшінші нұсқа 12 ғасырда араб әрпімен қағазға түсірілген. Бұл қолжазба Ташкенттегі Шығыстану институтының қорында сақтаулы тұр. Ғалымдар осы үш көшірме нұсканың әрқайсысына тән өзіндік ерекшеліктерді жинақтай отырып, "Құтты білік" дастанының ғылыми негізделген толық мәтінін жасап шықты. Венгер ғалымы Герман Вамбери (1832 - 1913) "Құтты біліктің" бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, 1870 жылы Инсбрук қаласында жеке кітап етіп бастырып шығарды. Бұл шығарманы зерттеу, ғылыми мәтінін дайындау және аударма жасау ісімен орыс ғалымы В.В. Радлов (1837 - 1918) жиырма жыл бойы (1890-1910) айналысқан. Түркия ғалымдары 1942-43 жылдары "Құтты біліктің" үш нұсқасын да Стамбұлдан үш том кітап етіп шығарды. "Құтты білік" дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Карахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Оны Қаримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (Благодатное знание) (1983) деп, бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (1984) тәржімалаған. Түркі дүниесінің бұл ұлы жазба мұрасының толық мәтінін ақын, ф.ғ.д., профессор Асқар Құрмашұлы Егеубаев 1986 жылы көне түркі тілінен қазақ тіліне тұңғыш рет аударып жариялатты, зерттеп ғылыми айналымға қосты. Бұл еңбекте елдік құру, халықты басқару, мемлекетті гүлдендіру мәселелері тұңғыш рет көркем тілмен, таным тереңдігінен жан-жақты сипатталған. Біз сөз қадірін білген халықпыз. Олай болса жырға құлақ салып көрейік: -Тұрашыл ер – тілі шындық, тыңдалық Түгел сөздің түп ойшысы – туралық. -Тура жүрде, зұлымдықты жебеме, Қараны аққа, қараға ақты теңеме. -Заңды түзе, сұмдық сонда сасады, Қадірің өсіп, абыройың асады. Міне, ғұламаның ұлағат сөздері, өмірден түйгені мен ғибратты ойлары. Жүсіп Хас Қажыб Баласағұн ілімдерін қысқаша жүйелесек, ол – мемлекеттің ішкі қоғамдық өмірінің қандай болмағын жеке тұлғадан бастап, ел басшысына дейін, олардың білімі мен парасаты, мінез – құлқымен байланыстырады. Бұл шығармада ел басқару ісінің қыр – сыры, басшының жанындағылардың, ел басқару ісіне тікелей араласушылардың қай дәрежеде болу керектігін сипаттайды. Жеке адамның адамгершілік қасиеттері мен өзін – өзі тәрбиелеу арқылы кемелдікке жету жолдары айтылады. Шығарманың басты идеясы 4 принципке негізделген. жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|