Этносаяси сөздік қазақстанның қоғамдық келісім және этносаралық толеранттылық саясаты және практикасы терминдері мен ұғымдары



Pdf көрінісі
бет23/44
Дата21.01.2017
өлшемі2,74 Mb.
#2401
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   44

ТАТТАР, ТАУ ЕВРЕЙЛЕРІ, өз атауы – тат. 
Қазақстандағы таттар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 51 адам, 2009 
жылғы мəлімет бойынша 93 адам.
Тат тілі – Дағыстанның он төрт мемлекеттік тілінің бірі; Қазақстан татта-
ры этностық тобының жəне тау еврейлерінің экзогенді тілі. 
Тат тілі үндіеуропалық тілдер семьясының иран тармағының оңтүстік ба-
тыс тобына жатады.
Таттар мен тау еврейлерінің тілі іс жүзінде бір ғана тат тілі болғанмен, дін-
ге қатысы жағынан бұлар бөлек. Таттар сүннит мұсылман болса, таттілді тау 
еврейлерінің иудаизмді ұстануының екі мыңжылдық тарихы бар, олар иуда 
дініне беріктігін əлі сақтауда.
ТƏЖІКТЕР, өз атауы – тоджик.
Қазақстандағы тəжіктер саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 25673 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 40 868 адам.
Тəжік  тілі – Тəжікстан  Республикасының  мемлекеттік  тілі;  Қазақстан 
тəжіктері этностық тобының экзогенді тілі жəне Қазақстандағы ортаазиялық 
еврейлер этностық тобының эндогенді тілі. 
Тəжік тілі үндіеуропалық тілдер семьясының иран тармағының оңтүстік-ба-
тыс тобына жатады.
Қазіргі уақытта тəжіктердің көбі – ханафи мазхабындағы сүнниттер. Ша-
малы шиит қауымдарын Орта Азияда «ирандықтар» деп атайды. Ауғанстан-
ның батысында фарсивандар деп аталатын ерекше топтар бар, олар негізінен 
Памир  халықтарының  ізімен  исмаилшылдықты  уағыздайтын  шииттер  мен 
Памир тəжіктері.
2014  жылғы  мəліметтер  бойынша  халықтың  шоғырланып  қоныстанған 
жерлері Оңтүстік Қазақстан облысында – 79,56%, Алматы қаласында – 5,96%. 
 Қазақстан аумағында облыстық тəжік мəдени бірлестіктері, қалалар мен 
аудандарда олардың бөлімшелері жұмыс істейді. 
ТОФАЛАРЛАР, өз атауы – тофа, тоха; еск. қарағас. РФ Иркутск облы-
сында тұратын жоғалуға жақын Сібір халқы.
Қазақстандағы тофаларлар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 29 адам. 
Тофалар тілі – Қазақстан тофаларлары этностық тобының эндогенді тілі. 
Тофалар тілі алтай тілдері семьясының түркі тобына жатады.
Тофаларлар дінге мынадай ретпен басымдық береді: шамандық, анимизм, 
православие.
ТЫВАЛАР,  өз  атауы  –  тыва,  бұрын  сойондар,  сойоттар,  урянхайлар, 
танну-тувиндер деген атпен белгілі болған.
Қазақстандағы тывалар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 35 адам, 2009 
жылғы мəлімет бойынша 37 адам.

189
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Тыва тілі – Тыва Республикасының мемлекеттік тілі; Қазақстан тывалары 
этностық тобының экзогенді тілі. 
Тыва тілі алтай тілдері семьясының түркі тобының шығыс ғұн бұтағын-
дағы оғыз тобының ұйғыр-тыва ішкі тобына жатады.
Қазіргі уақытта Тывада буддашылдық пен шамандық жаңғыруда. Бұрынғы 
замандардағыдай,  бұл  екі  дін  симбиозды  түрде  қолданылып,  бірін-бірі  то-
лықтырады əрі бұл мемлекет тарапынан қолдау тауып отыр.
ТҮРІКТЕР, өз атауы – түрік, месхет түріктері, өз атауы ахыска тюркле-
ри (ахалцих түріктері, Ахыска түріктері), түрік-джавахтар, Кавказ түрік-
тері.
Қазақстандағы түріктер саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 78 711 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 103 049 адам.
Түрік тілі – Түркия Республикасының мемлекеттік тілі; Кипр Республика-
сының ресми тілі; Қазақстандағы месхет түріктері этностық тобының экзо-
генді тілі. 
Түрік  тілі  алтай  тілдері  семьясының  түркі  тобының  батыс  ғұн  бұтағын-
дағы оғыз тобының оғыз-селжұқ ішкі тобына жатады.
Қазақстандағы дінге сенетін түріктер – сүннит мұсылмандар.
2014 жылғы мəліметтер бойынша бұл этностың шоғырланып қоныстанған 
жері Алматы облысында – 35,75%, Жамбыл облысында – 30,61%, Оңтүстік 
Қазақстан облысында – 21,3%, Алматы қаласында – 6,22%.
Қазақстан  аумағында  республикалық,  облыстық  түрік  мəдени  бірлестік-
тері, қалалар мен аудандарда олардың бөлімшелері жұмыс істейді. 
ТҮРКІМЕНДЕР, өз атауы – түркімен.
Қазақстандағы  түркімендер  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 1733 
адам, 2013 жылғы мəлімет бойынша 2401 адам.
Түркімен  тілі – Түркіменстан  Республикасының  мемлекеттік  тілі;  Қа-
зақстан түркімендері этностық тобының экзогенді тілі. 
Түркімен тілі алтай тілдері семьясының түркі тобының батысғұн тармағы-
ның оғыз-түркімен ішкі тобына жатады.
Түркімендердің үлкен бөлігі – сүннит мұсылмандар.
Қазақстан аумағында (Астана) түркімен мəдени бірлестіктері бар.
УДИНДЕР, өз атауы – уди, ути. Шығыс Кавказдың көне халықтарының 
бірі.
Қазақстандағы  удиндер  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 294 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 267 адам.
Удин тілі – Қазақстан удиндері этностық тобының эндогенді тілі. 
Удин  тілі  иберий-кавказ  тілдері  семьясының  нах-дағыстан  тармағының 
лезгин ішкі тобына жатады.

190
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Қазіргі удиндер, бұрынғы жылдардағыдай, көне христиандықтың миофи-
зиттік бағытын (Армян Апостолдық шіркеуі) ұстанады.
УДМУРТТАР, өз атауы – удмурт; еск. вотяк.
Қазақстандағы удмурттар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 9095 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 5458 адам.
Удмурт  тілі – Удмурт  Республикасының  мемлекеттік  тілі;  Қазақстан  уд-
мурттары этностық тобының экзогенді тілі. 
Удмурт тілі фин-угор тілдері семьясының пермь тобына жатады.
Негізгі діні – православие, ауылдық жерлерде ол христиандыққа дейінгі 
қалдықтарды да қамтиды.
2014 жылғы мəліметтер бойынша халықтың шоғырланып қоныстанған жері
Қостанай облысында – 1479 адам, Ақмола облысында – 1072 адам, Павлодар 
облысында – 571 адам, Шығыс Қазақстан облысында – 233 адам. 
УДЭГЕЛЕР, өз атауы – удээ, удихэ. Қиыр Шығыстағы саны аз тұрғылықты 
халықтардың бірі.
Қазақстандағы  угэделер  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 47 адам, 
2009 жылғы мəлімет бойынша 2 адам.
Удэге тілі тұңғыс-манчжур тілдерінің семьясына жатады.
Удэге тілі – Қазақстан удэгелері этностық тобының эндогенді тілі. 
Дінге сенетін удэгелер – православиеліктер.
ҰЙҒЫРЛАР, өз атауы – ұйғыр.
Қазақстандағы  ұйғырлар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 210 377 
адам, 2013 жылғы мəлімет бойынша 242 119 адам.
Ұйғыр этностық тобы Қазақстан аумағында Шығыс Түркістаннан (қазіргі 
ҚХР ШҰАА) шыққандар есебінен ХХ ғасырда қалыптасты.
Ұйғыр тілі – Қазақстан ұйғырлары этностық тобының эндогенді тілі. 
Ұйғыр тілі алтай тілдері семьясының түркі тобының батыс ғұн тармағы-
ның қарлұқ тобына жатады.
Діни сенімі жағынан ұйғырлар – сүннит мұсылмандар.
2014 жылғы мəліметтер бойынша бұл этностың шоғырлана қоныстанған 
жерлері  Алматы  облысында – 63,22%, Оңтүстік  Қазақстан  облысында – 
1,55%, Алматы қаласында – 32,56%.
Қазақстан  аумағында  республикалық,  облыстық  ұйғыр  этномəдени  бір-
лестіктері, қалалар мен аудандарда олардың бөлімшелері жұмыс істейді. 
УКРАИНДАР, өз атауы – украиндық.
Қазақстандағы  украиндар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 547065 
адам, 2013 жылғы мəлімет бойынша 307089 адам.
Украин тілі – Украинаның мемлекеттік тілі; Днестр жағалауының ресми 
тілі (молдаван жəне орыс тілдерімен қатар); Қазақстан украиндары этностық 
тобының экзогенді тілі. 
Украин  тілі  үндіеуропалық  тілдер  семьясының  славян  тобының  шығыс 
славян тобына жатады.

191
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Украиндар негізінен православиеліктер, бірақ формальды түрде екі патриар-
хат  пен  бір  автокефалдық  шіркеуге  бөлінеді;  сондай-ақ  гректік  католиктік 
жəне римдік католиктік шіркеулер, протестанттық христиан конфессиялары 
бар, дəстүрлі емес түрлі діндерді жақтайтындар да бар.
2014 жылғы мəліметтер бойынша украиндардың шоғырлана қоныстанған 
жерлері Қостанай облысында – 26,03%, Қарағанды облысында – 14,99%, Ақ-
мола облысында – 11,54%.
Қазақстан  аумағында  республикалық,  облыстық  украин  этномəдени  бір-
лестіктері, қалалар мен аудандарда олардың бөлімшелері жұмыс істейді. 
УЛЬЧТЕР, өз атауы – нани.
Қазақстандағы ульчтер саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 3 адам, 2009 
жылғы мəлімет бойынша 1 адам.
Ульч тілі – Қазақстан ульчтері этностық тобының эндогенді тілі. 
Ульч тілі – оралдық тілдер семьясының тұңғыс-манчжур тармағының амур 
ішкі тобына жатады.
Ульчтердің,  Амур  бойындағы  басқа  да  халықтар  сияқты,  дəстүрлі  діні
шамандықтан көрінеді. Сонымен қатар ульчтердің қоғамдық өмірінде табы-
ну  жүйесі – кəсіпке,  отбасына,  ата-бабаға  (анимизм)  табыну  үлкен  орын
алады.
ФИНДЕР, өз атауы – суоми.
Қазақстандағы финдердің саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 547 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 371 адам.
Фин тілі – Финляндия Республикасыныңресми тілі (швед тілімен қатар); 
Еуропалық Одақтың 25 ресми тілінің бірі; Қазақстан финдері этностық тобы-
ның экзогенді тілі.
Фин тілі – балтық-фин тілдерінің бірі (солтүстік тобы).
Финдердің  діншілдігі  Финляндияның  Евангелиелік-лютерандық  шірке-
уінің шегінде іске асырылады (дінге сенетіндердің 78,3%-ы) жəне бұл – мем-
лекеттік діні. Православие бұл елде мемлекеттік екінші дін болып саналады. 
Католиктер де, аздаған мұсылман да, еврей қауымы да бар. 
ХАҚАСТАР, өз атауы – тадар, хоорай; ескі. минусин жəне абақан та-
тарлары немесе түріктері.
Қазақстандағы  хақастар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 355 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 233 адам.
Хақас тілі – Хақасия Республикасының мемлекеттік тілі; Қазақстандағы 
хақастар этностық тобының экзогенді тілі. 
Хақас тілі алтай тілдері семьясының түркі тегіне жатады.
Дəстүрлі діні – шамандық. XIX ғасырда көптеген хақас шоқындырылып, 
православиеге енгізілді. 
ХАЛХА, өз атауы – халха. 
Қазақстандағы  монғол  (халха)  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 602 
адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 426 адам.

192
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Моңғол  тілі – Моңғолия  Республикасының  ресми  тілі;  Қазақстандағы 
моңғол этностық тобының экзогенді тілі.
Моңғол (халха моңгол) тілі алтай тілдері семьясының моңғол тармағына 
жатады.
Діні – Тибет буддашылдығы, шамандық.
ХАНТЫЛАР, өз атауы – хантэ; ескі. остяк.
Қазақстандағы  хантылар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 24 адам, 
2009 жылғы мəлімет бойынша 426 адам.
Ханты тілі – Қазақстандағы ханты этностық тобының эндогенді тілі.
Ханты (остяк) тілі орал тілдері семьясының фин-угор тобының обь-угор 
тармағына жатады.
Дəстүрлі діндері — шамандық пен православие.
ХОРВАТТАР, өз атауы – хорват.
Қазақстандағы  хорваттар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 39 адам, 
2009 жылғы мəлімет бойынша 102 адам.
Хорват тілі – Хорватия Республикасының ресми тілі; Босния мен Герце-
говинаның  ресми  тілі  (босния  жəне  серб  тілдерімен  қатар);  Қазақстандағы 
хорваттары этностық тобының экзогенді тілі.
Хорват  тілі  үндіеуропалық  тілдер  семьясының  славян  тобының  оңтүстік 
славян ішкі тобына жатады.
Негізгі діні – католиктік.
ЦАХУРЛАР, өз атауы – цыхбы.
Қазақстандағы  цахурлар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 17 адам, 
2009 жылғы мəлімет бойынша 2 адам.
Цахур тілі – Дағыстан Республикасының мемлекеттік тілі; Қазақстандағы 
цахурлардың эндогенді тілі.
Цахур тілі иберий-кавказ тілдері семьясының нах-дағыстан тармағындағы 
лезгин ішкі тобына жатады.
Дінге сенетін цахурлар сүнниттік исламның шафиқ мазхабын ұстанады.
СЫҒАНДАР, өз атауы – рома.
Қазақстандағы сығандар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 5130 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 4165 адам.
Сыған тілі – Қазақстандағы сыған этностық тобының эндогенді тілі.
Сыған тілі үндіеуропалық тілдер семьясының үнді (үндіарий) тобына жа-
тады.
Сығандар,  басқа  да  халықтар  сияқты,  көшіп-қонып  жүрген,  мекен  еткен 
жерлеріндегі дінді ұстанады.
ЧЕРКЕСТЕР, өз атауы – адыге.
Қазақстандағы черкестер тобының саны: 1999 жылғы мəліметтер бойын-
ша 182 адам, 2009 жылғы мəліметтер бойынша 11 адам.

193
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Черкестер қолданатын қабарда-черкес тілі – Қарашай-Черкес Республика-
сының мемлекеттік тілі; Қазақстан черкестерінің экзогенді тілі.
Қабарда-черкес  (черкес)  тілі  иберий-кавказ  тілдері  семьясының  абхаз-
адыг тобына жатады.
Қазіргі уақытта черкестер арасында ислам нығайып, жұрт алдында беделі 
арту үстінде.
ШЕШЕНДЕР, өз атауы – нохча; VII ғасырдың жазба деректерінде нахча-
матьян деген атаумен аталған.
Қазақстандағы  шешендер  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 31802 
адам, 2013 жылғы мəлімет бойынша 31974 адам.
Шешен  тілі – Шешенстан  Республикасының  мемлекеттік  тілі;  Дағыстан 
Республикасының он төрт мемлекеттік тілінің бірі; Қазақстан шешендерінің 
экзогенді тілі.
Шешен  тілі  иберий-кавказ  тілдері  семьясының  нах-дағыстан  тармағына 
жатады.
Шешендердің көбі сүнниттіктің шафиқ мазхабын ұстанады.
Сопылық ислам шешендер арасында екі тарихат – нақышпандия мен қа-
дырия – жолдарында.  Бұлар  тағы  да  ұсақ  діни  топтарға – вирд  бауырлас-
тықтарына бөлінеді, мұндай бауырластықтың саны отыз екіге дейін жетеді.
2014 жылғы мəліметтер бойынша, шешендер Алматы (18,58%), Қараған-
ды (16,51%), Қостанай (26,03%), Ақмола (18,58%) облыстарында шоғырлана 
қоныстанған.
Қазақстан аумағында шешен облыстық этномəдени бірлестіктері, қалалар 
мен аудандарда олардың бөлімшелері жұмыс істейді.
ЧЕХТАР, өз атауы – чех.
Қазақстандағы чехтар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 945 адам, 2013 
жылғы мəлімет бойынша 269 адам.
Чех тілі – Чех Республикасының ресми тілі; Еуропалық Одақтың 25 ресми 
тілінің бірі; Қазақстан чехтарының экзогенді тілі.
Чех тілі үндіеуропалық тілдер семьясының славян тобының батыс славян 
ішкі тобына жатады.
Чехия  Еуропада  шіркеу  мүлкі  едəуір  шамада  мемлекетке  қарайтын  ел-
дердің  бірі  ретінде  белгілі.  Дінге  шынайы  берілгендерге  халқының 24%-ы 
жатқызылады.
ЧУВАНДАР, өз атауы – этель, этал. Чукоткадағы ұлыс.
Қазақстандағы  чувандар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 375 адам, 
2009 жылғы мəлімет бойынша 25 адам.
Чуван тілі – Қазақстан чувандарының эндогенді тілі.
Чуван тілі (юкагир тіліне жақын тіл) палеоазиялық тілдер семьясындағы 
оқшауланған (юкагир-чуван тілдері) тілге жатады.
Чувандардың діні – православие.

194
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ЧУВАШТАР, өз атауы – чаваш.
Қазақстандағы чуваштар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 11864 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 6741 адам.
Чуваш тілі – Чуваш Республикасының мемлекеттік тілі; Қазақстандағы чу-
ваштардың экзогенді тілі.
Чуваш  тілі  алтай  тілдері  семьясының  түркі  тобының  бұлғар  тармағына 
(бұлғар жəне хазар тілдерімен қатар) жатады. Екі диалектісі бар: төменгі («у» 
деп сөйлейтіндер) жəне жоғарғы («о» деп сөйлейтіндер) диалектілер, бұларға 
қарасты бірқатар говорлары бар.
Чуваштар – христиандыққа сенетіндерінің саны ең көп түркітілдес халық. 
Сонымен  қатар  сүннит  исламы  мен  дəстүрлі  наным-сенімдерді  ұстанатын 
шамалы топтар бар.
Чуваштардың  шоғырланып  қоныстанған  жерлері (2014 жылғы  мəлімет 
бойынша) Қарағанды (1883 адам), Павлодар (675 адам), Ақтөбе (252 адам) 
облыстарында.
Қазақстан аумағында облыстық чуваш этномəдени бірлестіктері, ал қала-
лар мен аудандарда олардың филиалдары жұмыс істейді.
ЧУКЧАЛАР,  өз  атауы:  бұғышы  чукчалар – чавчу  (бұғылық),  жағалау-
дағылар – ан-калын  (теңіздік)  деп,  жалпы  атауы  луораветлан  (нағыз  адам) 
ортақ этноним ретінде енбеген.
Қазақстандағы  чукчалар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 19 адам, 
2009 жылғы мəлімет бойынша 5 адам.
Чукот тілі – Саха Республикасының жергілікті ресми тілдерінің бірі; Қа-
зақстандағы чукча этностық тобының экзогенді тілі.
Чукот тілі (ескі. луораветлан) палеоазиялық тілдер семьясының ішінде чу-
кот-камчат тілдеріне жатады.
Дінге  қатысы  жағынан  чукчалардың  көбі  Орыс  православие  шіркеуінде 
шоқынған,  алайда  көшпелілерінің  арасында  дəстүрлі  наным-сенімдерінің 
қалдықтары кездеседі.
ШВЕДТЕР, өз атауы – свенскар.
1999 жылға дейін Қазақстанды шведтердің мекен ететіні туралы айғақ тір-
келмеген. Қазақстан Республикасындағы 1999 жылғы халық санағы мəлімет-
тері бойынша Қазақстанда 24 швед тұрады. Бұлар 1940 жылы Мурманск об-
лысы мен Карел-Фин ССР-ынан жер аударылған «өзге ұлттық азаматтардың» 
(финдер,  латыштар,  эстондар,  шведтер,  литвандар,  норвегтер  т.б.)  ұрпағы 
болуы мүмкін. 2009 жылғы халық санағы мəліметі бойынша Қазақстандағы 
саны 16 адам.
Швед тілі – Швед корольдігінің ресми тілі; Финляндия Республикасының 
екінші  ресми  тілі;  Алан  аралдарының  (Финляндияның  автономиялық  про-
винциясы); Еуропалық Одақтың 25 ресми тілінің бірі; Қазақстандағы швед 
этностық тобының экзогенді тілі.
Швед тілі үндіеуропалық тілдер семьясының герман тармағындағы скан-
динав тобына жатады.

195
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Елінде  католик,  лютеран,  православие  шіркеулері,  синагогалар  жұмыс 
істегенмен, шведтер Еуропаның ең бір дінсізденген халқы болып саналады.
ШОРЛАР, өз атауы – шор, шоркижи; ескі. кузнецк, кондом и мрас татар-
лары. Негізінен Кемер облысының (РФ) оңтүстігінде өмір сүретін түркітілді 
халық.
Қазақстандағы  шорлар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 212 адам, 
2009 жылғы мəлімет бойынша 96 адам.
Шор тілі – Қазақстандағы шор этностық тобының эндогенді тілі.
Шор тілі алтай тілдері семьясының түркі тобының батыс ғұн тармағын-
дағы ұйғыр-оғыз тобының хақас ішкі тобына жатады. 
Өткен уақыттарда шорлар формальды түрде православиелік болып есеп-
телді, алайда олар шамандық пен анимизмді (ата-бабаға табыну, кəсіпке та-
быну жəне басқа наным-сенімдер) сақтап қалған.
ШУГНАНДАР, өз атауы – хугни, хунуни. Түпкі мекені Тəжікстанның Тау-
лы-Бадахшан автономиясы мен Ауғанстанның теріскейінде.
Қазақстан  Республикасындағы 1999 жылғы  халық  санағы  бойынша  бұл
этностың 21 өкілі тіркелген, бұдан бұрынғы халық санақтарында бұл этнос-
тан  өкіл  белгіленбеген  (бұл  этностық  сананың  жаңғырып,  өз  ұлты  туралы 
еркін мəлімдеу мүмкіндігі тууымен байланысты).
Шугнан тілі – Қазақстан шугнандарының эндогенді тілі.
Шугнан  тілі  үндіеуропалық  тілдер  семьясының  иран  (памир)  тармағын-
дағы шығыс тобының шугнан-рушан ішкі тобына жатады.
Діні жағынан шиит мұсылмандар (исмаилит).
ЭВЕНКІЛЕР, өз атауы – эвэнк; ескі. – тұңғыс.
Қазақстандағы эвенкілердің саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 30 адам, 
2009 жылғы мəлімет бойынша 2 адам.
Эвенк  тілі – Саха  Республикасының  жергілікті  ресми  тілдерінің  бірі;
Қазақстандағы эвенкілердің экзогенді тілі.
Эвенк (тұңғыс) тілі – алтай тілдері семьясының тұңғыс-манчжур тармағы-
на жатады.
ХVІІ ғасырдың басынан православиеліктер болып саналады, бірақ хрис-
тиандыққа  дейінгі  наным-сенімдерінің  (шамандықтың)  формаларын  сақта-
ған.
ЭВЕНЫ, өз атауы – эвэи, орогел, орочен; ескі. – ламут.
Қазақстандағы  эвендер  саны: 1999 ж.  мəлімет  бойынша 28 адам, 2009 
жылғы мəлімет бойынша 11 адам.
Эвен  тілі – Саха  Республикасының  жергілікті  ресми  тілдерінің  бірі;
Қазақстандағы эвендердің экзогенді тілі.
Эвен  (ламут)  тілі  алтай  тілдері  семьясының  тұңғыс-манчжур  тармағына 
жатады.
Эвендер ХІХ ғасырда қабылдаған православие дəстүрін ұстанады

196
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ЭНЕЦТЕР, өз атауы – эннэчэ; ескі. самоед (хантылық, карасиндік, ени-
сейлік).
Қазақстандағы энецтердің саны: 1999 ж. мəлімет бойынша 7 адам.
Энец тілі – Қазақстан энецтері этностық тобының эндогенді тілі.
Энец тілі оралдық тілдер семьясының самодийлік тобының солтүстік-са-
модийлік ішкі тобына жатады.
Діни  сенімдері  бойынша  православиеліктер,  дəстүрлі  нанымдары  да 
сақталған.
ЭСКИМОСТАР  (АЗИЯЛЫҚ);  өз  атауы – йупигыт,  юпига,  нывук ам 
юпига т.б.
Қазақстандағы азиялық эскимостардың саны: 1999 ж. мəлімет бойынша 8 
адам.
Эскимос тілі – азиялық эскимостардың эндогенді тілі.
Эскимос тілі – палеоазиялық тілдер семьясының эскимос-алеут тілдерінің 
бірі.
Бүгінде эскимостардың негізгі діни жүйесі христиандық болғанына қара-
мастан, олардың көбі көне сенімдерін, өздерінің дəстүрлі мифологиясының 
кейбір элементтерін де сақтаған. 
ЭСТОНДЫҚТАР, өз атауы – эстласед.
Қазақстандағы эстондар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1819 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 947 адам.
Эстон тілі – Эстон Республикасының мемлекеттік тілі; Еуропалық Одақтың 
25 ресми тілінің бірі; Қазақстандағы эстондардың экзогенді тілі.
Эстон  тілі  оралдық  тілдер  семьясының  фин-угор  тілдерінің  балтық-фин 
тармағының оңтүстік тобына жатады.
Эстондықтардың арасында негізінен лютерандыққа басым орын беріледі, 
аздаған православиеліктер да бар.
ЮКАГИРЛЕР, өз атауы – одул, деткиль.
Қазақстандағы юкагирлер саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.
Юкагир тілі – Саха Республикасының жергілікті ресми тілдерінің бірі; Қа-
зақстандағы юкагирлердің экзогенді тілі.
Юкагир тілі (ескіше: одуль тілі) – палеоазиаялық тілдер семьясының юка-
гир-чуван тілдерінің жалғыз өкілі, оқшауланған тіл (юкагир тілінің орал тіл-
дерімен одан ары алтай тілдерімен генетикалық байланысының болуы ықти-
мал).
Діндері – православие, шамандық, анимизм.
ЯКУТТАР, өз атауы – саха
Қазақстандағы  якуттар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 115 адам, 
2013 жылғы мəлімет бойынша 136 адам.
Якут тілі – Саха (Якутия) Республикасының мемлекеттік тілі; Қазақстан-
дағы сахалардың экзогенді тілі.

197
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Саха (якут) тілі алтай тілдері семьясының түркі тегінің ұйғыр-оғыз тобы-
ның якут ішкі тобына жатады.
Негізгі діні – православие, сондай-ақ айылға (табиғат перзенттері) ілімінің 
жолын қуушылар бар.
ЖАПОНДАР, өз атауы – нихондзин.
Қазақстандағы  жапондар  саны: 1999 жылғы  мəлімет  бойынша 35 адам, 
2009 жылғы мəлімет бойынша 46 адам.
Жапон тілі – алтай тілдері семьясының арасындағы оқшауланған тіл бо-
луы ықтимал.
Жапон тілі – Жапонияның ресми тілі; Қазақстан жапондарының экзогенді 
тілі.
Кейбір  өлшемдер  бойынша  жұртының 84-96%-ын  синтоистер  мен  буд-
дашылар құрайды, екі дінді қатар ұстанып синкретизмге берілгендер де мол-
шылық. Алайда мұндай бағалаулар жапондардың дінге сенетіндерінің саны-
на емес, қандай да бір ғибадатханамен байланысына негізделген. Жапон жұр-
тының 30%-ы ғана өздерін дінге сенетіндер қатарына жатқызатыны туралы 
болжам бар.

198
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК

199
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
Термины и понятия казахстанской  политики и практики 
 в сфере общественного согласия  и межэтнической толерантности
Астана, 2014

200
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
© Комитет по развитию языков и общественно-политической 
  работы,  2014
© Тугжанов Е., Садвокасова А., Калашникова Н.,
  Калмыков С., Малиновский В., Ракишева Б., Сулейменова Э., 
  Шаймерденова Н., Тулегул Г., 2014
УДК 80/81:32 (038)
ББК 66.3 (5К)я2
УДК 80/81:32 (038)
ББК 66.3 (5К)я2
Э 90
ISBN: 978-601-7504-05-2
ISBN: 978-601-7504-05-2
Издано по заказу  Комитета по развитию языков и общественно-политической 
работы  Министерства культуры и спорта  Республики Казахстан в соответствии                                               
«Государственной программе развития и функционирования языков РК на 2011-2020 гг.»
Рекомендовано к изданию Научно-экспертным советом Ассамблеи народа  Казахстана
Главный редактор: 
Е.Тугжанов,  доктор политических наук
Редакционная 
А.Садвокасова, С.Салемов, С.Калмыков, Э.Сулейменова, 
коллегия: 
Л.Прокопенко, Н.Шанаи, Г.Тулегул
Рецензенты: 
Дронзина Т.А., профессор Софийского университета им. Святого Климента
 
Орхидского, доктор политических наук (Болгария)
 
Джунусова Ж.Х., профессор Академии государственного управления при
 
Президенте Республики Казахстан, доктор политических наук, член НЭС АНК
Научный руководитель проекта:
 
А.Садвокасова, доктор социологических наук
Авторский коллектив:  Тугжанов Ералы Лукпанович, доктор политических наук
 
Калашникова Наталья Павловна, доктор политических наук 
 
Калмыков Сергей Константинович, кандидат философских наук 
 
Малиновский Виктор Александрович, доктор юридических наук 
 
Ракишева Ботагоз Ислямовна, кандидат социологических наук 
 
Садвокасова Айгуль Какимбековна, доктор социологических наук
 
Сулейменова Элеонора Дюсеновна, доктор филологических наук, профессор
 
Жакупов Жантас Алтаевич, доктор филологических наук, профессор
 
Шаймерденова Нурсулу Жамалбековна, доктор филологических наук, 
 
профессор
 
Капалбек Бижомарт Сейсенбекович, кандидат филологических наук
 
Тулегул Госман Тулегулович, переводчик-эксперт
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ  СЛОВАРЬ:  Термины  и  понятия  казахстанской  политики  и 
практики в сфере общественного согласия и межэтнической толерантности.- Астана: Республиканский 
координационно-методический центр развития языков имени Ш.Шаяхметова, 2014 -  400 стр.
В предлагаемом  словаре содержится более 400 слов, представленных на казахском и русском языке, 
наиболее полно раскрывающих смысл и значение терминов, активно применяемых  в этнополитической 
сфере, в научных публикациях, средствах массовой информации,  интернете, а также в изучении  курсов 
этнологии, политологии, социологии, в преподавании исторических и культурологических  дисциплин. 
В  словарь  включен  также  ряд  терминов,  которые  разъясняют  основные  принципы  казахстанской 
этнополитики,  знакомят  с  созданной  Президентом  РК  Н.Назарбаевым  моделью  межэтнической 
толерантности и общественного согласия. 
Издание адресовано работающим в сфере этнополитики государственным служащим, специалистам 
гуманитарных  наук  и  широкому  кругу  читателей,  интересующихся  современными  этническими 
процессами в  Казахстане.
Э 90

201
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
ПРЕДИСЛОВИЕ
  Система  терминов  этнополитики  подвергается  быстрым  изменениям, 
что  особенно  заметно  в  эпоху  глобализации  и  общественно-политических 
трансформаций.  Данное  обстоятельство  объясняется  целым  рядом  причин, 
в  том  числе  междисциплинарным  характером  самой  этнополитики,  инте-
грированной  природой  терминов,  употребляющихся  в  смежных  областях – 
истории,  философии,  политологии,  социолингвистике,  зависимостью  задач
этнополитики  как  прикладной  дисциплины  от  экстралингвистических  обс-
тоятельств,  связанных,  например,  с    геополитическими  изменениями.  Все 
это подтверждает необходимость оперативного дефинирования терминов по
этнополитике, а также актуальность создания специальных терминологичес-
ких словарей и справочников, которые могут быть использованы для отбора 
терминов по отдельным направлениям и включения их в раздел «Глоссарий» 
к законодательным документам, а также для включения их в учебники и раз-
личные учебные пособия.  
  Кроме того, поступательное движение этнополитики требует осознанно-
го и критического отношения к концептуально-понятийному аппарату, кото-
рый в настоящее время все еще переживает нелегкий период социально-по-
литических и геополитических изменений и находится в стадии становления, 
трансформации, уточнения дефиниций и их различного понимания в зависи-
мости от  мировоззренческих и философских подходов.
Словарь задуман как справочная книга, содержащая важнейшие сведения 
об основных этнополитических терминах, и направлен на решение следую-
щих  задач:  отразить  современное  состояние  этнополитических  исследова-
ний; по возможности представить обзор направлений этнополитики Казах-
стана; охарактеризовать методы этнополитики; определить основной корпус 
терминов этнополитики и, используя накопленный богатейший опыт, дать им 
словарные дефиниции; разработать  дефиниции терминов, наиболее прием-
лемые для решения учебных, образовательных задач в повышении квалифи-
кации государственных служащих.
Основные  результаты  работы  над  словарем  этнополитических  терминов 
могут быть суммированы следующим образом:
- установлен корпус этнополитических  терминов с учетом доступных лек-
сикографических источников на казахском, русском и английском языках;
- осуществлено упорядочение и систематизация имеющегося терминоло-
гического корпуса этнополитики;
- осуществлена нормирующая и унифицирующая деятельность по форми-
рованию дефиниций отобранных терминов;

202
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
- выделены термины, ранее не получавшие определения - они введены в 
Словарь в качестве самостоятельных лемм и для них созданы словарные тер-
минологические дефиниции (в целом дефинировано более 200 этнополити-
ческих терминов на казахском языке и 200 терминов на русском языке);
-  приведены эквиваленты терминов на казахском / русском и английском 
языках; 
-  с  помощью  взаимных  курсивных  отсылок  в  самом  тексте  словарной 
статьи и в ее конце в виде справок уточнены системные отношения между 
терминами.
 Этнополитические термины даны в Словаре в строго алфавитном порядке. 
В то же время корпус терминов внутренне четко структурирован по блокам: 
теоретические аспекты этнополитики, связи этнополитики с другими смеж-
ными  и  вспомогательными  науками,  например,  этнологией,  политологией,
социолингвистикой  и  др.,  формирование  направлений  этнополитических
исследований, методология и методика этнополитических исследований, ос-
новные понятия этнополитики. 
Специфика Словаря связана с тем, что в нем нашли отражение  особеннос-
ти казахстанской этнополитической проблематики и представлено достаточ-
но полное содержание и направление работы Ассамблеи народа Казахстана, 
правовые аспекты, международные стандарты, основы негосударственные и
общественные институты, работающие в данной сфере, описание этноязыко-
вой ситуации и языковой политики в Республике Казахстан и многое другое.
Авторы Словаря выражают свою искреннюю признательность рецензен-
там, а также всем коллегам, принявшим участие в обсуждении предложен-
ных дефиниций этнополитических терминов. 
Авторский  коллектив  выражает  надежду  на  то,  что  Словарь  будет  поле-
зен всем, кого интересуют проблемы этнополитики, и что предложенный  в 
словаре корпус терминов станет предметом дальнейшего серьезного анализа, 
обсуждения и дополнений, учитывающих все изменения в обществе. 
Как пользоваться Словарем:
Термины  расположены  в  Словаре  в  алфавитном  порядке.  Если  термин 
представляет собой словосочетание, он располагается по первому слову и в 
той форме, в которой обычно употребляется в этнополитических текстах (без 
инверсии), напр., Ассамблея народа Казахстана, Доктрина национального 
единства, Перепись населения, Диаспора, Языковая ситуация в Казахста-
не и т.п. В словарной статье термин не повторяется, а дается в сокращенном 
виде,  напр.,  Научно-экспертный  совет  –  НЭС,  Ассамблея  народа  Казах-
стана – АНК.
Заголовочный  термин  дается  с  заглавной  буквы  курсивом  полужирным 
шрифтом. Следом за ним дается дублет (синоним) термина или его вариант, 
которые на своем месте имеют отсылку к основному термину «то же, что», 
напр., билингвизм - то же, что двуязычие.

203
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
К заголовочному термину даются английские и казахские или русские  эк-
виваленты, кроме того каждый термин по возможности сопровождается крат-
кой этимологической ссылкой, которая дается в круглых скобках, напр., Би-
лингвизм (лат. bi... дву(х) + lingua язык); Диаспора (греч. diaspora рассеяние).
Затем после тире дается толкование термина. Если термин имеет несколь-
ко значений, то они приводятся без абзаца под арабскими цифрами с точкой, 
напр.: Второй язык - 1. По порядку усвоения в детстве (по времени индиви-
дуального (онтогенетического) овладения языками Билингва) В.я. - это язык, 
усвоенный после Первого языка. В таком понимании В.я. может совпадать 
или не совпадать с Родным языком. 2. По уровню Языковой компетенции при 
Двуязычии В.я. - это дополнительный язык по отношению к Доминирующему 
языку.  В  таком  понимании  В.я.  может  также  совпадать  или  не  совпадать  с 
родным языком. 3. По порядку изучения в учебных заведениях В.я. - это вто-
рой иностранный язык, Язык-цель при обучении (см. Базовый язык). 
В случае, если внутри словарной статьи дается определение термина, то 
он выделяется подчеркиванием.
Взаимные отсылки как в самом тексте словарной статьи, так и в ее конце 
в виде справок, уточняющих системные отношения между терминами, дают-
ся курсивом с заглавной буквы.  Дополнительная информация следует после 
дефиниции термина, напрямую связанного с характеристикой этноязыкового 
состояния, этноязыковой ситуации,  этнополитикой в Республике Казахстан.
Словарь содержит также алфавитный русско-казахский указатель терми-
нов, в котором  указывается страница, на которой находится термин и словар-
ная статья к нему. 
Список наиболее часто встречающихся  сокращений: 
англ. - английский 
белорусс. - белорусский
греч. - греческий 
гл.обр. - главным  образом
др. - другой
итал. - итальянский
каз. - казахский 
кон. - конец
лат. - латинский 
мн.др. - многое другое
напр. - например
нач. - начало
нем. - немецкий 
перен.зн. - переносное значение
проч. - прочий
рус. - русский  
см. - смотри
ср. - сравни
ст. - статья
в т.ч. - в том числе
фр. - французский 

204
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
-А-
АВТОНОМИЯ  НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ  (каз.  Ұлттық-мəде-
ни автономия, англ. Autonomy national and cultural) – форма самоорганиза-
ции  жизни  нации,  при  которой  вопросы  быта,  традиций,  культуры,  языка, 
образования и др. этнос решает самостоятельно и без создания националь-
но-территориальных единиц (автономных образований). 
На  основе  самоуправления  и  общности  языка  этнической  группой  орга-
низуются свои школы, газеты, радиопередачи, общественные объединения и 
др. В Финляндии, Швеции и Норвегии есть саамские парламенты, действует 
также скандинавский совет саамов трех стран – Норвегии, Швеции и Фин-
ляндии. Советы различных национальных меньшинств существуют при пра-
вительствах Австрии и Венгрии. В Македонии рабочим органом парламента 
является Совет по межнациональным отношениям, в состав которого входят 
по два представителя от македонцев, албанцев, турок, влахов, цыган и других 
национальностей. Совет возглавляет председатель парламента.
Иногда для малых разрозненных этносов могут устанавливаться фиксиро-
ванные нормы представительства в парламентах, резервироваться доли мест 
в  иных  госорганах,  а  госслужащие  другой  национальности,  работающие  в 
районах расселения первой, обязаны знать язык местного населения. 
Национально-культурная автономия нередко меняет облик вплоть до пос-
тепенного перерождения в национально-территориальную автономию либо 
приводит к смене унитарного государственного устройства на федеративное 
(например, Бельгия, Судан, из которого в 2011 г. выделилось новое независи-
мое государство Южный Судан). 
Организация межэтнических отношений в Республике Казахстан, имея от-
дельные  сходства  с  национально-культурной  автономией  (напр.  отсутствие 
территориального начала), в значительной степени отличается от нее, в пер-
вую очередь, уровнем институционализации внутри- и межэтнических отно-
шений, их направленностью, системностью и масштабностью.  
Найден,  установлен  и  максимально  соблюдается  четкий  баланс  общих 
для  всего  полиэтничного  народа  Казахстана  интегрирующих  и  консолиди-
рующих ценностей казахстанского общества – и частных – специфических 
культурно-языковых запросов каждой этнической группы. Причем общее и 
частное неразрывно связаны, взаимно дополняют и обогащают друг друга. 
Государственная  политика  включает  также  комплекс  мер  по  гармонизации 
межэтнических отношений, предупреждению и профилактике вызов и угроз: 
1) постоянная и многообразная работа всего государственного аппарата сфор-
мировалась в основную функцию государства, основанную на действующей 
Конституции РК 1995 г. и законодательных актах; 2) принципиальная непо-
литизация межэтнических отношений, исключающая всевозможные полити-
ческие  спекуляции  на  данную  тему; 3) создание  в 1995 г. «по  инициативе 

205
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
снизу»  специального  уникального  института,  имеющего  конституционный 
статус – Ассамблеи  народа  Казахстана.  Благодаря  активности  избранных 
АНК  депутатов  Мажилиса  Парламента  Республики  Казахстан,  интеграции 
в ее состав возглавляющих региональные ассамблеи акимов, руководителей 
всех профильных министерств и ведомств также укреплено взаимодействие 
государственного и общественных начал в формате общенациональной диа-
логовой площадки. 
В своей совокупности перечисленные и другие факторы являются гаран-
тией недопущения в Казахстане существующей общей для любых автономий
тенденции к этнокультурной и языковой обособленности этносов и этничес-
ких групп в своих этнических пространствах, к абсолютизации своих особен-
ностей, что нередко оборачивается сепаратизмом и экстремизмом.
  АВТОНОМИЯ  НАЦИОНАЛЬНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНАЯ  (каз.  Ұлт-
тық-аумақтық  автономия,  англ.  Autonomy national and territorial)  –  форма 
самоорганизации компактно проживающей национальности (этнической груп-
пы), при которой для учета специфических интересов отдельных национальных 
групп  создаются  национальные  государства,  национально-государственные 
образования  или  национальные  административно-территориальные  единицы. 
Напр., в России, - это соответственно автономные республики, автономные об-
ласти или автономные округа, а также национальные районы, уезды и др.
В  зависимости  от  объема  государственной  власти  выделяется  полити-
ческая  (законодательная),  либо  административная  автономия,  хотя  граница 
между ними весьма условна. 
Являясь формой децентрализации власти, автономия может стать резуль-
татом не только национальных, но и географических, исторических и иных 
особенностей. 
Политическая  автономия  существует  в  Северной  Ирландии  (Великобри-
тания), на Корсике (Франция), Аландских островах (Финляндия), Азорских 
островах (Португалия), в Гренландии и на Фарерских островах (Дания), про-
возглашена в Курдистане (Ирак), на Филиппинах, в Шри-Ланке и некоторых 
других странах. 
Областная  политическая  автономия  существует  в  Италии,  где  она  отра-
жает, с одной стороны, исторические различия в традиционном укладе жизни 
отдельных регионов (Сицилия, Сардиния), а с другой – национальный состав 
населения территорий (Трентино-Альто-Адидже, Фриули-Венеция-Джулия). 
В  Испании  конституцией  провозглашено  право  на  создание  автономий  по 
национально-территориальному принципу. Соответственно в стране созданы 
четыре «национальные провинции»: Андалусия и Галиция, Каталония, Стра-
на басков, которые наделяются большими правами, чем 13 «исторических» 
территориальных областей.
Как правило, исходя из прямого предписания в конституции, на основа-
нии  общегосударственного  статута  (закона)  определяются  предметы  веде-
ния автономии, избирается местный парламент, который формирует местное 
правительство. Представителем центральной власти выступает назначаемый 

206
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
ею губернатор (или другое должностное лицо), осуществляющее надзор за 
деятельностью местных госорганов, он обладает правом вето по отношению 
к законам, принимаемым местным парламентом.  Наряду с общими чертами 
в каждой из стран имеются и учитываются свои особенности, связанные с 
уровнем социально-экономического развития и эффективности системы са-
моуправления.
Административная автономия встречается реже политической.  Наиболее 
широко она представлена в Китае. Согласно закону о национальной район-
ной  автономии  от 31 мая 1984 г.,  компактно  проживающие  национальные 
меньшинства  (уйгуры,  тибетцы,  чжуаны  и  др.)  создают  три  вида  автоном-
ных образований: автономный район, автономный округ, автономный уезд. 
В  автономных  образованиях  действуют  такие  же  органы  как  и  в  обычных 
административно-территориальных  единицах,  однако  с  дополнительными 
полномочиями.
На постсоветском пространстве, кроме России, различные формы автоно-
мии также существуют в Молдавии, Азербайджане, Грузии, Таджикистане и 
Узбекистане. 
Автономия  национально-территориальная  не  выступает  основным  сред-
ством снятия противоречий и стимулирования позитивных тенденций в об-
ласти  национальных  отношений.  В  отдельных  странах  она  приводит  к  се-
паратизму вплоть до отделения автономных образований и создания новых 
государств  (напр.,  Каталонии  от  Испании,  Баскских  земель  от  Испании  и 
Франции, Северной Ирландии и Шотландии от Великобритании и др.).
В соответствии со ст. 2 Конституции РК 1995 г., Республика Казахстан яв-
ляется унитарным государством. В Концепции формирования государствен-
ной идентичности Республики Казахстан, одобренной Президентом РК в мае 
1996 г., записано, что «Главным в характеристике унитарного государства яв-
ляется то, что оно не имеет внутри себя иных национально-государственных 
и автономных образований». 
Акцент на недопустимости присутствия в Казахстане национально-госу-
дарственных и автономных образований имеет принципиальную значимость. 
Во-первых, за время государственной Независимости осуществляется поли-
тика, направленная на максимальное удовлетворение специфических интере-
сов этносов в области языка, традиций, быта, образования и культуры, СМИ; 
во-вторых, институционализация коллективных и индивидуальных запросов 
этнических групп, их интеграция на основе гражданской идентичности осу-
ществлена в форме АНК, региональных ассамблей и этнокультурных объе-
динений;  в-третьих,  формирование  казахстанской  модели  общественного
согласия и национального единства обусловила тот непреложный факт, что 
все этнические группы Казахстана избрали своей стратегией интеграцию в 
единый гражданский социум – народ Казахстана, объединенный общей исто-
рической судьбой, единством ценностей, целей и задач. 
АВТОХТОН (каз. байырғы (жергілікті), англ. Autochton (греч. autochthon 
от autos сам + chthon земля, край) – коренной обитатель данной местности, 

207
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
абориген, Этногенез которых проходил на данной территории, напр., корен-
ное населения Северной и Южной Америки вакаш – квакиютль и нутка на о. 
Ванкувер; пама-нюнга на юге Австралии и не-пама-нюнга на севере и севе-
ро-западе Австралии (см. Автохтонный язык, Ассимиляция, Коренной этнос, 
Этнические группы).   
АВТОХТОННЫЙ  ЯЗЫК  (каз.  байырғы  тіл,  англ.  indigenous language 
(греч. autochthon от autos сам + chthon земля, край) – Язык автохтонного, ко-
ренного, исконного населения страны, напр., казахский язык – А.я. Казахста-
на, монгольский язык – А.я. Монголии (см. Коренной этнос, Коренной язык, 
Местный язык, Этнический язык, Язык, Язык диаспоры, Языки Казахстана). 
 
АДАПТАЦИЯ ЭТНИЧЕСКАЯ (лат. adaptare приспособливать, каз. бейім-
делу,  англ.  аdaptation) – процесс  активного  приспособления  человека  или
социальных,  этнических  групп  к  иной  социальной,  культурной,  языковой 
среде обитания. 
В  широком  смысле  адаптация  А.Э. – активный  и  непрерывный  процесс
и результат приспособления человека или группы к новым условиям общес-
твенной,  языковой,  культурной  среды  в  ее  социально-экономическом,  по-
литическом,  культурно-нравственном,  психологическом,  лингвистическом 
аспектах. 
 В широком смысле всякая социальная адаптация в любой сфере жизни,  
может проявляться: а) в виде полного подчинения и следования традициям 
и социальным нормам; б) в виде обновления среды, при котором для дости-
жения общепринятых и одобряемых целей личность или группа используют 
нешаблонные, неодобряемые или неизвестные ранее способы; в) в исполь-
зовании индивидом или группой одобряемых и общепринятых способов для 
достижения необщепринятых целей, при этом строго соблюдаются традиции 
и  ритуалы;  г)  в  отказе  от  общепринятых  целей  и  выступлении  не  с  тради-
ционных позиций, а с выдвижением новых целей и использованием новых 
способов их достижения (напр., восстание). Если цели индивида или группы 
не сочетаются с целями всего общества, успешная адаптация может быть за-
труднительна или невозможна, что может в целом отрицательно сказаться на 
политическом процессе.
В узком смысле А.Э. рассматривается как приспособление носителя или 
коллектива носителей этнической культуры и этнического языка к условиям 
иной социальной, этнической, культурной и языковой среды (языковая адап-
тация, культурная адаптация, социальная адаптация), связанное, как правило, 
с изменением места проживания. 
А.Э.  является принятие норм и ценностей новой социально-этнической 
среды (культурно-языковых, хозяйственно-культурных, политических, нрав-
ственных,  бытовых  и  др.),  сложившихся  форм  межэтнического  взаимодей-
ствия  (формальных  и  неформальных  связей,  стиля  поведения,  семейных  и 
соседских отношений и т.п.), а также форм предметной деятельности (напр.,
способов  профессионального  выполнения  работ  или  семейных  обязаннос-

208
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
тей). А.Э. имеет две формы: активную, когда этническая группа стремится 
воздействовать на среду с тем, чтобы изменить ее (в том числе те нормы, цен-
ности, формы взаимодействия и деятельности, которые она должна освоить),
и пассивную, когда она не стремится к такому воздействию и изменению. По-
казатели успешной А.Э. – высокий уровень приживаемости в данной этничес-
кой среде, а также психологическая удовлетворенность этой средой в целом 
и ее наиболее важными для данной этнической группы элементами (напр., 
отсутствие расовой и национальной дискриминации, равные возможности и 
условия устройства на работу, свобода выбора языка обучения и пользования 
и т.п.). Показателями низкой А.Э. является эмиграция, различные виды нару-
шений в ценностно-нормативной системе социально-этнической среды и др. 
Развитие  А.Э.  может  быть  сильно  осложнено  и  сдержано  проявлениями 
национализма и радикализма в виде дискриминации, сегрегации и т.п. А.Э.  
происходит быстрее у близких языково-культурных и хозяйственно-культур-
ных этносов. Обычно же это требует длительного времени, долго проживая 
в иной этнической среде, человек постепенно приспосабливается к обычаям,
нравам, традициям, образу жизни данного этноса. В той или иной мере усваи-
ваются язык, национальная культура. 
А.Э. следует отличать от этнической ассимиляции (см. Адаптация этни-
ческая, Аккультурация, Инкультурация, Этническая ассимиляция).
АККУЛЬТУРАЦИЯ (лат. ad – к и cultura – образование, развитие, каз. ак-
культурация, англ. Acculturation) – 1. Передача элементов культуры от одного 
поколения к другому в рамках одной культуры (см. Социализация). 2. Процесс 
изменения  материальной  культуры,  обычаев  и  верований,  происходящий 
при непосредственном контакте и взаимовлиянии различных социальных и 
культурных систем (см. Ассимиляция). В ходе А. контакты между различными 
этнокультурными группами приводят к приобретению новых образцов куль-
туры одной из них или обеими с полным или частичным восприятием другой 
культуры. Процесс А. связан с двумя основными проблемами: поддержание
собственной культуры и участие в межкультурных контак тах. В зависимос-
ти от комбинации ответов на эти два важнейших вопроса выделяют четыре 
основных стратегии А.: Ассимиляцию, сепарацию, маргинализацию и Инте-
грацию. Конечный результат А. – достигнутая долговременная адаптация эт-
нокультурной  группы,  которая  характеризуется  относительно  стабильными 
изменениями в индивидуальном или групповом сознании в ответ на требо-
вания среды. Адаптация может и не привес ти к взаимному соответствию ин-
дивидов и среды, она может включать в себя не толь ко приспособление, но 
и сопротивление и попытки изменить свою среду или изме ниться взаимно. 
В этом смысле адаптация – не обязательно позитивный результат; в совре-
менных подходах используется биполярный смысл понятия адаптации: она 
мо жет быть крайне разнообразна и представляет собой определенный конти-
нуум от позитивных значений к негативным: от ситуации, в которой индиви-
ды справляются со своей новой жизнью очень успешно, до той, в которой они 
не способны вписаться в новую культуру.

209
ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
АККУЛЬТУРАЦИЯ  НАЦИОНАЛЬНАЯ  (ЭТНИЧЕСКАЯ)  (лат.  aс + 
cultura – возделывание, каз. аккультурация, англ. аcculturation – культурная 
адаптация)  −  процесс  и  результат  приспособления  человека,  социальной
группы или этноса к инокультурной среде путём приобретения тех или иных 
особенностей (норм, ценностей традиций) ее культуры; процесс и результат 
взаимовлияния этнических культур и языков, заключающийся в восприятии 
одной из них (обычно менее развитой) элементов другой культуры; взаимо-
действие и взаимопроникновение (диффузия) контактирующих систем поли-
тических ценностей.
При  этом  первая  культура  сохраняет  свою  собственную  культурную  мо-
дель, но одновременно более или менее полно овладевает нормами другой 
культуры, как правило, шире распространенной и более развитой.
Термин впервые употреблен в конце XIX века У. Хоумзом, введен в науч-
ный обиход в 1936 г. Р. Редфилдом, М. Херсковицем и Р. Линтоном в проти-
вовес понятиям диффузия и ассимиляция для обозначения одного из типов 
контакта  между  различными  культурами.  Аккультурацией  стали  называть 
изменения в культуре как результат контакта одной культуры с другой (дру-
гими), напр., аккультурация эмигрантов к условиям новой страны. 
Аккультурация,  в  отличие  от  ассимиляции  не  приводит  к  полной  утрате 
традиционной культуры человека, социальной группы или этноса, но может 
привести к формированию двойного культурно-языкового сознания, способ-
ствовать развитию двуязычия, бикультурализма.
Аккультурация  трактуется  также  как  результат  направленной  государ-
ственной  политики,  согласно  которой  для  получения  гражданства  необхо-
димо освоить государственный язык или язык, на котором говорит большая 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   44




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет