Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
115 
5
 
Студентке арналған нұсқаулық. Педагогикалық шеберлік орталығы. – Астана, 2015. - 
Б. 35-36. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматриваются  основные  аспекты  использования  диалогового  обучения  в 
учебном  процессе.  Было  выявлено,  что  при  правильном  использовании  в  обучении  модуля 
"Диалоговое  обучение"  повышается  уровень  общения  учеников.  В  свою  очередь,  общение 
помогает ученикам пополнить запас знаний и опыта, а также развить навыки ведения диалога. 
 
RESUME 
 
The article considers and shows basic aspects of dialogue training usage in the educational process. 
It was identified that effective usage of the module "Dialogue training" leads to the increase of the level 
of communication between students. Communication helps students raise awareness and experience and it 
also helps them develop communication skills. 

 
116 
УДК 373.6.016.02:519.711 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Б.М. Утегенова  
Костанайский государственный 
педагогический институт,  
канд. пед. н., доцент 
 
Дифференциация 
обучения  
как стратегия 
личностно-
ориентированного 
образования  
в современной 
школе 
 
Аннотация 
Статья  посвящена  исследованию  сущности 
дифференциации  и  выявлению  ее  возможностей 
для  совершенствования  учебного  процесса  в 
современной  школе.  В  работе  автор  рассмат-
ривает 
дифференциацию 
обучения 
через 
личностно-ориентированный  подход.  В  основе 
дифференциации  лежит  требование  индивидуа-
лизации  процесса,  выявление  способностей  и 
склонностей  личности,  актуализация  функций 
личностного  выбора  обучающихся.  В  статье 
раскрываются  основные  характеристики  диффе-
ренцированного  обучения  –  виды,  формы, 
уровни  дифференциации.  Особо  отмечается 
актуальность разноуровневой дифференциации. 
Ключевые 
слова: 
дифференциация, 
личностно-ориентированное  обучение,  виды, 
формы, уровни дифференциации  
 
 
Сущность дифференциации можно рассмо-
треть с разных точек зрения (исследования Ю.Н. 
Бабанского,  А.А.  Бударного,  П.П.  Есипова, 
А.А.Кирсанова,  И.Я.Лернера,  Е.С.  Рабунского, 
И.Э. Унт, И.М. Шахмаева и др.). Так, психолого- 
педагогической  сущностью  современных  оте-
чественных 
подходов 
к 
дифференциации 
является  индивидуализация  обучения,  осно-
ванная  на  создании  оптимальных  условий  для 
выявления  задатков,  развития  способностей  и 
интересов  школьника.  Социальная  сущность 
дифференциации  заключается  в  целенаправ-
ленном 
воздействии 
на 
формирование 
творческого, интеллектуального, профессиональ-
ного  потенциала  общества  в  целях  рациона-
льного  использования  возможностей  каждого 
члена  общества  в  его  взаимоотношениях  с 
социумом.  Дидактическая  сущность  дифферен-
циации  проявляется  в  решении  назревших 
проблем  школы  путем  создания  методической 
системы  дифференцированного  обучения  уча-
щихся, основанной на инновационных методах и 
приемах  обучения,  усиления  мотивационной 
сферы  учения.  И.  Унт  понимает  дифферен-
циацию как «учет индивидуальных особенностей 
учеников  в  той  форме,  когда  они  группируются 
на  основании  каких-либо  особенностей  для 
отдельного  обучения»  [1, 152].  По  ее   мнению, 

 
117 
индивидуализация и дифференциация должна комплексно охватывать учет особенностей 
обучающихся,  их  личностные  и  индивидуально-типологические  характеристики  и 
предлагает  в  качестве  критериев  дифференцированного  обучения  уровни  обученности  и 
обучаемости,  умение  самостоятельно  работать,  умение  читать  текст  с  пониманием  и 
нужной скоростью, специальные навыки, познавательные интересы, отношение к труду у 
учащихся. 
Заметим,  что  в  педагогической  литературе  имеются  различные  трактовки 
дифференциации обучения. Так, Е.С. Рабунский [2, 31] в дифференцированном обучении 
предлагает  объединять  учащихся  в  группы  по  успеваемости,  устойчивости  интереса  и 
уровню  познавательной  самостоятельности,  А.А.Кирсанов  [3,  114]  исходит  из 
устойчивости  восприятия,  уровня  развития  памяти,  соотношения  наглядно-образного  и 
словесно-логического  компонентов  мышления,  уровня  выполнения  мыслительных 
операций.  Х.И.Лийметс  [4,  74]  называет  в  дифференциации  следующие  признаки: 
успеваемость  по  предмету,  темп  работы,  информированность  по  предмету,  способности, 
взаимоотношения  учащихся.  А.З.  Макоев  [5,  87]  делит  учащихся  на  группы  исходя  из 
фактического уровня знаний и умений по разделу, теме, курсу. Н.М. Шахмаев в качестве 
основных  параметров  деления  предлагает  уровень  знаний,  умений,  навыков;  уровень 
развития способностей; уровень работоспособности [6, 21]. 
В  практике  обучения  в  школе  дифференциация  реализуется,  в  основном, 
посредством специальных дифференцированных заданий.  
Личностно  –  ориентированное  обучение  невозможно  осуществить  без 
дифференциации и индивидуализации обучения. 
Дифференциация предполагает, что на  основе  учета индивидуальных особенностей 
личности, обеспечить усвоение всеми учениками содержания образования, которое может 
быть  различным  для  разных  учащихся,  но  обязательным  для  всех  через  выделение 
инвариантной  части  учебного  плана.  При  этом  каждая  группа  учеников,  имеющая  сход-
ные индивидуальные особенности, идет своим путем.  
Процесс  обучения  в  условиях  дифференциации  становится  максимально 
приближенным  к  познавательным  потребностям  учеников,  их  индивидуальным 
особенностям. 
Таким  образом,  цель  дифференциации  процесса  обучения  —  обеспечить  каждому 
ученику  условия  для  максимального  развития  его  способностей,  склонностей, 
удовлетворения  познавательных  потребностей  и  интересов  в  процессе  усвоения  им 
содержания общего образования. 
По мнению И.М. Осмоловской [7, 24] дифференцированное обучение способствует 
раскрытию  индивидуальности,  выявлению  способностей  и  склонностей  личности, 
предполагает  актуализацию  функций  личностного  выбора.  В  центр  образовательного 
процесса ставится личность, в цели образования включается необходимость обеспечения 
самоопределения, самораскрытия, самореализации личности.  
Современная  школе  направлена  на  личностно-ориентированное  обучение,  которое 
предполагает  построение  индивидуальных  образовательных  траекторий  с  учетом 
субъектного  опыта  личности  обучающего,  его  предпочтений и  ценностей,  актуализацию 
его личностных функций в процессе обучения.  
Поэтому в дифференциации можно выделить три основных аспекта: 
1. Учет индивидуальных особенностей учащихся. 
2. Группирование учеников на основании этих особенностей. 
3. Вариативность учебного процесса в группах.  
Анализ теории вопроса позволил определить в сути дифференцированного обучения 
следующие факторы: 
-  наличие  базового  обязательного  уровня  общеобразовательной  подготовки, 
которого должен достичь каждый учащийся; 

 
118 
-  систему  результатов  по  достижению  базового  уровня  знаний  учащихся,  которая 
должна быть открытой (ученик знает, что с него требуют); 
-  наряду  с  базовым  уровнем  учащемуся  предоставляется  возможность  повышенной 
(дополнительной) подготовки. 
Вне  сомнения,  что  принцип  дифференцированного  образовательного  процесса  как 
нельзя  лучше  способствует  осуществлению  личностного  развития  учащихся  и 
подтверждает  актуальность  личностно-ориентированной  сущности  и  целей  содержания 
общего среднего образования. 
Содержание обучения, в свою очередь, должно быть ориентировано на те тенденции 
развития  учащихся,  которые  являются  доминирующими  для  каждого  возраста,  иными 
словами,  быть  полезным  для  каждой  возрастной  группы  на  сегодня  или  на  ближайшее 
будущее.  Разработка  целей  и  содержания  обучения  должно  учитывать  специфические 
потребности развивающегося человека.  
Реализация  личностно-ориентированной  образовательной  парадигмы  означает 
обращение к объективному опыту познания каждого ученика. Любая научная информация 
превращается в знания, если она обретает личностный смысл, носит ценностный характер. 
Каждый учащийся, как носитель собственного (субъективного) опыта, уникален. Поэтому 
с  самого  начала  обучения  необходимо  создать  для  каждого  не  изолированную,  а  более 
разностороннюю  школьную  среду,  дающую  возможность проявить  себя.  И  только когда 
эта  возможность  будет  профессионально  выявлена  педагогом,  можно  рекомендовать 
наиболее  благоприятные  для  развития  учащихся  дифференцированные  виды  и  формы 
обучения.  
В  педагогике  личностно-ориентированного  образования  И.С.  Якиманская 
традиционно выделяет следующие виды дифференцированного обучения:  
- по общим и специальным способностям учащихся, 
- по интересам, склонностям учащихся,  
- по профессиональной ориентации и проектируемой профессии учащихся [8, 73]. 
Так,  в  дифференциации  по  общим,  специальным  способностям,  индивидуальным 
психофизиологическим  особенностям,  интересам  учеников  основанием  является 
личностный  фактор.  Важно  отметить,  что  деление  на  виды  дифференциации  является 
условным,  так  как  в  некоторых  формах  дифференциации  учитывается  не  одна  группа 
индивидуально-типологических особенностей, а несколько.  
Дифференциация общего образования представляет собой систему, в которой можно 
выделить  несколько  ее  уровней.  Так,  внешняя  дифференциация  связана  с  различным 
содержанием образования и заключается в направленной специализированной подготовке 
учащихся,  которые  объединяются  в  гомогенные  группы  по  интересам,  склонностям, 
способностям  и  профессиональным  предпочтениям.  На  межшкольном  уровне  внешняя 
дифференциация  реализуется  через  различные  типы  школ  (гимназии,  лицеи, 
математические,  лингвистические  школы,  для  одаренных  детей  и  др.);  на 
внутришкольном  уровне  -  через  профильные  классы  (группы),  факультативы,  курсы  по 
выбору  и  прикладные,  кружки  по  выбору;  на  внутриклассном  -  через  предоставление 
учащимся  индивидуальных  заданий  по  интересам  интеллектуального  и  творческого 
характера.  
Разноуровневая  дифференциация  педагогически  целесообразна  и  реальна  в 
осуществлении,  в  основе  которой  создание  благоприятных  условий  для  всех  и  гибкую 
адаптацию в образовательной среде. Тогда успех в учении становится действенным.  
Авторы идеи уровневой дифференциации (В.В.Фирсов, В.А. Орлов, В.М. Монахов, 
Ж.А.  Караев)  предложили  перейти  в  процессе  обучения  от  ориентации  на  максимум 
содержания к ориентации на минимум с учетом индивидуальных возможностей учащихся. 
Так,  Ж.А.  Караев  считает  необходимым  выделить  четкое  определение  того  минимума, 
которым  должен  овладеть  ученик,  без  которого  он  не  сможет  двигаться  дальше  в 

 
119 
изучении данного предмета. Минимальный уровень общих требований, который задается 
в виде перечня понятий, законов, закономерностей, которые ученик должен знать; в виде 
вопросов,  на  которые  ученик  должен  уметь  ответить;  в  виде  образцов  типовых  задач, 
которые  ученик  должен  уметь  решать.  Дифференциация  по  содержанию  определяет 
уровень повышенной сложности в обучении, которое необходимо усвоить ученику. Цели 
обучения  характеризуются  через  результаты  обучения,  выраженные  в  действиях 
учащихся,  которые  можно  точно  опознать  и  измерить.  Личностно-деятельностный 
подход,  развивающее  обучение,  формирование  критического  мышления  и  развитие 
функциональной грамотности  учащихся предполагают,  что  учащийся, выполняя систему 
уровневых  заданий,  будут  постепенно  подниматься  вверх  по  лестнице  развития 
дидактической  матрицы.  Здесь  ступеньками  лестницы  развития  являются  уровневые 
задания-упражнения.  Задача  по  формированию  навыков,  как  цель  обучения,  должна 
отразиться на структуре учебного процесса и системе упражнений в учебнике и учебном 
процессе,  на  их  числе  и  системе  их  включения  в  контексте  урока  и  способе  развития  в 
домашней работе [9]. 
Определим основные условия дифференциация в обучении:  
- последовательное и преемственное использование учебных заданий разного уровня 
сложности,  учитывающих  возможности  и  индивидуальные  особенности  учащихся, 
обеспечивающих  полноту  проверки  обязательного  уровня  подготовки  учащихся  по 
предметам (в первую очередь базовых понятий); задания представлены разными типами и 
включают задания на воспроизведение, понимание и применение усвоенной информации; 
анализ-синтез;  установление  и  обоснование  причинно-следственных  связей;  объяснение 
закономерностей  и  фактов  предметного  содержания;  моделирование  и  прогнозирование 
тенденций развития процессов и научных явлений;  
-  вариативное  сочетание  методов  и  форм  организации  учебной  деятельности  в 
специально  разрабатываемых  ситуациях  развития,  обеспечивающих  совершенствование 
способов  переработки  учебной  информации  ученика,  которые  типичны  для  его  уровня 
готовности, а также формирование и развитие тех способов, которые для него нетипичны.  
-  систематическое  использование  групповой  работы;  ведущий  критерий  их 
формирования  состоит  в  том,  чтобы  обеспечить  проявление  и  развитие  стилевых 
преимуществ  ученика  и  компенсировать  их  ограничения.  На  этапе  усвоения  нового 
учебного  материала,  когда  преобладают  процессы  восприятия  и  осмысления  учебного 
материала,  которые  у  учащихся  разных  учебных  способностей  происходят  по-разному, 
учащихся  целесообразно  объединять  в  гомогенные  группы;  на  этапе  закрепления, 
проверки  понимания,  переноса  знаний  и  умений,  их  систематизации  и  обобщении  – 
гетерогенные группы; 
- включение в структуру учебного занятия ситуации выбора, в которой ученик, зная 
объем  и  содержание  предстоящей  работы,  ориентируясь  на  свои  познавательные 
особенности,  определяет  цель  предстоящей  деятельности  и  планирует  способы  ее 
достижения. 
В  дифференциации  по  интересам  выделяются  классы  с  углубленным  изучением 
отдельных  предметов  и  профильные  классы,  которые  от  первых  отличаются  тем,  что 
углубленно  изучается  ряд  взаимосвязанных  предметов  (например,  в  математическом 
классе  математика,  информатика),  вводятся  спецпредметы,  спецкурсы,  соответствующие 
профилю. 
Дифференциация по частным способностям предусматривает различия учащихся по 
способностям,  к  тем  или  иным  предметам:  одни  учащиеся  имеют  склонности  к 
гуманитарным предметам, другие — к точным наукам; одни — к историческим, другие — 
к биологическим и т.д. 
Если  обратиться  к  практике  формирования  дифференцированных  классов  по 
интересам учеников, то можно заметить, что учитываются не только интересы и желания 

 
120 
учащихся, но и их способности к изучению данных дисциплин. Попытка ориентироваться 
только на интерес учащихся приводит к невозможности углубленного изучения профили-
рующих предметов в профильных классах. 
Итак,  дифференциация  как  сложное,  системное  явление  в  общем  образовании, 
которое  учитывает  индивидуальные  различия  школьников  на  уровне  содержания 
образования,  форм  организаций,  методики  и  условий  обучения,  обеспечивает  развитие 
творческого потенциала, самобытности и уникальности личности.  
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Унт  И.Э.  Индивидуализация  и  дифференциация  обучения.  -  М.:  Педагогика,  1990.  – 
192 с. 
2
 
Рабунский  Е.С.  Индивидуальный  подход  в  процессе  обучения  школьников.  -  М., 
Просвещение, 1975. - 257 с.  
3
 
Кирсанов  А.А.  Индивидуализация  учебной  деятельности  как  педагогическая 
проблема. - Казань: Изд-во Казанского госуниверситета, 1982. - 224 с. 
4
 
Лийметс Х.И. Групповая работа на уроке. - М.: Изд. "Знание", 1975. - 104 с.  
5
 
Макоев  А.З.  Первое  приближение  к  индивидуализации  процесса  обучения.  Научные 
основы  и  методика  дифференцированно-группового  обучения  школьников 
математике. - М.: Просвещение, 1984. - 220 с. 
6
 
Шахмаев  Н.М.  Учителю  о  дифференцированном  обучении:  Методические 
рекомендации. - М.: Просвещение, 1989. - 66 с. 
7
 
Осмоловская  И.М.  Дифференциация  процесса  обучения  в  современной  школе: 
Учебное пособие. - М.: Серия: библиотека педагога-практика, 2004. - 176 с. 
8
 
Якиманская  И.С.  Личностно-ориентированное  обучение  в  современной  школе.  -  М.: 
Изд-во «Сентябрь», 1996. – 96 с. 
9
 
Караев  Ж.А.  Технология  трехмерной  методической  системы  обучения.  Презентация 
авторской технологии. - Алматы, 2014 //Электронный ресурс 
www.myshared.ru/slide
 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада  автор  саралап  оқытудың  мәні  мен  мағынасын  зерттеп  қарастырған.  Саралап 
оқытудың  мүмкіндіктері  жалпы  орта  білім  беруді  жетілдіруде  пайдаланылады.  Мақалада  автор 
саралап  –  деңгейлеп  оқытуды  жеке  тұлғаға  бағыттау  тәсілмен  байланыстырып  зерттегенін 
көрсетеді. Саралап оқытудың талаптары сипатталған. Соның ішінде даралап оқыту, жеке тұлғаның 
қабілеттері  мен  қасиеттерін  ашу,  деңгейлеп  оқыту  міндеттері,  өз  бетімен  таңдау  мүмкіндігіне 
қарай оқу сияқты бағыт-бағдары айқындалған.  
 
RESUME 
 
The  article  is  devoted  to  the  essence  of  differentiation  and  identification  of  its  opportunities  to 
improve the educational process in modern school. In the work the author considers the differentiation of 
learning  through  the  student-centered  approach.  The  differentiation  is  based  on  the  requirement  of 
individualization of the process, eliciting personal possibilities and tendencies, actualization of functions 
of personal students’ choice. In the article there are revealed the main features of differentiated learning – 
types, forms, levels of differentiation. The relevance of the split-level differentiation is emphasized. 

 
121 
ӘОЖ 8.48 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Н.Қ. Тлебалдина 
Қазақ инновациялық 
гуманитарлық-заң университеті, 
пед. ғыл. канд., аға оқытушысы 
 
Мұхтар Әуезовтің 
«Көксерек» 
әңгімесін орта 
мектепте оқыту 
жолдары 
 
Аннотация 
Мақалада  Мұхтар  Әуезовтің  «Көксерек» 
әңгімесін  орта  мектепте  оқытудың  тиімді 
жолдары қарастырылып, оқытудың әдіс-тәсілдері: 
сұрақ-жауап, 
шығармашылық 
жұмыс, 
проблемалық сұрақтардың түрлері қамтылған. 
Модульдық  оқыту  технологиясының  ойын, 
сын  тұрғысынан  ойлау  элементтерін  шығарманы 
меңгертуде, 
көркем 
шығарманы 
талдау 
жұмысында 
қолданылған. 
Оқушылармен 
жүргізілетін 
жұмыстың 
әдісі 
көрсетілген. 
Жазушы өмірі мен шығармашылығын таныстыру 
барысында қосымша материалдар пайдаланылған. 
Түйін  сөздер: 
тұлға
, 
тағылым, 
тапсырма, 
оқу,  мазмұн,  түсіну, 
мұра,  жауапкершілік, 
ізденімпаздық,  терең  білім, 
шеберлік,  көркемдік, 
ел тұрмысы, шынайы болмыс, 
адамдар характері, 
идея. 
 
 
Бүгінгі  күннің  өзекті  мәселесі  –  білімді 
ұрпақ  тәрбиесі.  Бұл  –  әрбір  ұстаз  үшін  үлкен 
жауапкершілік, парыз. 
Әдебиетіміздегі  аса  ірі  тұлға  М.  Әуезов 
шығармашылық 
мұрасын 
мектепте 
оқыту, 
оқушыларға  меңгерту,таныту,  үлкен  дайындық, 
терең  білімпаздық,  жауапкершілік  пен  аса 
ізденімпаздықты талап етеді. 
Елбасымыз  Н.Ә.Назарбаев:  «...  Әуезов  –  әр 
шығармасы  кез  келген  оқушының  жүрегіне  жол 
тауып  қана  қоймай,  тұтас  алғанда  қоғамға  ықпал 
ететін,  ойды  оятып,  сананы  ұштаған,  әділеттілік 
туын  көтерген  қаламгер,  жалғандыққа  төзбейтін, 
сатқындық  пен  екі  жүзділікке  қаны  қас 
«Қорғансыздың  күнінен»  бастап,  «Қаралы  сұлу», 
«Кінәмшіл  бойжеткен»,  «Қараш  -  Қараш 
оқиғасы»,  «Көксерек»  сынды  хикаяттарында  ол 
осының 
бәрін 
астарлап, 
алайда 
бүкпесіз 
шыншылдықпен  шырайын  кіргізе  бейнелеген» 
[1], – деген құнды пікір білдірген. 
Бүгінгі  жас  ұрпақтың  алдына  әлемдік 
стандартқа  негізделген  білім  алу  жауапкершілігі 
тұрғаны  белгілі.  Осы  орайда  оқытудың  әртүрлі 
озық  технологиялары жасалып,  тәжірибе  жүзінде 
қолданылуда.  Қазіргі  білім  беру  саласында 
оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, 
оны  сабақ  барысында  қолданбайынша,  жас 
ұрпаққа   заман  талабына   сай   жан-жақты  білім 

 
122 
беру мүмкін емес. Озық технологияны меңгеру мұғалімнің өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие 
үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. 
А.Байтұрсынұлы:  «Бала  оқытатындар  бала  оқытуын  жақсы  білерге  керек.  Бала 
оқытуын жақсы білейін деген адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білерге 
керек.  
Екінші, баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын адам боларға керек», - деп 
білім мен тәрбие берудегі мұғалімнің рөлін ерекше атап көрсетті [2, 33]. 
Мектеп  бағдарламасында  М.Әуезов  шығармаларын  оқытуға  13  сағат  бөлінген.  5-
сыныптағы  «Әдебиет»  оқулығындағы  «Ақын  қонақтар»  тақырыбындағы  «Абай» 
романынан  үзіндісі,  6-сыныптағы  «Біржан  сал  Абай  ауылында»  әңгімесі,  7-сыныпта 
«Көксерек»  әңгімесіне  3  сағат,  8-сыныптың  «Қазақ  әдебиетіндегі»  «Қараш  -  Қараш 
оқиғасы»  3  сағат,  11-сыныпта  өмірі  мен  шығармашылығы,  «Абай  жолы»  роман  - 
эпопеясынан үзінді, «Еңлік - Кебек», «Қарагөз» драмаларына жиыны 5 сағат берілген. 
Жазушының  шығармашылығына  арналған  зерттеулер  негізінен  жекелеген  ғылыми 
тақырып  пен  жанрлық,  теориялық,  танымдық  тұрғыда  дара-дара  қарастырылған.  Алғаш 
М.Әуезовтің  «Абай  жолы»  роман-эпопеясын  оқытудың  жолдары  мен  талдаудың  түрлері 
белгілі әдіскер-ғалым Т.Ақшолақовтың, Қ.Тасболатұлының еңбектерінде ғана кездесетін.  
Қазақстанға  еңбек  сіңірген  әйгілі  әдіскер-ұстаз  Қ.Бітібаева  М.Әуезовтің 
шығармашылығын  тұтас  оқыту,  ұрпаққа  таныту,  дара  тұлғаның  рухани  жан  дүниесіне 
бойлату мәселесін қарастырып, талдап, оқытудың әдістемесін алғаш ұсынды. 
Осыған байланысты М.Әуезов шығармашылығын оқытуды алға тартқан Қ.Бітібаева: 
«Ұстаздар қауымы Әуезов тағылымын оқу мен тәрбие беруде тиімді пайдалануы, қажетке 
айналдырудың көзін тауып, қонымды жолын ізденуі  керек. М.Әуезов шығармашылығын 
оқытудың тиімді жолдарын іздеу бүгінгі оқыту үрдісінің талап деңгейінен туындайды», – 
дейді [3]. 
М. Әуезов туындыларының тақырыбы мәңгілік мәселені қозғайды. Қазақ халқының 
өткен  тарихын  баяндап,  толғағы  жеткен  мәселелерді  көтеріп,  ел  тұрмысының  шынайы 
болмысын көрсетіп, адамдар тағдырының шындығын суреттейді. 
Ұстаздар тарапынан М.Әуезов шығармаларын меңгертудің жолдары қарастырылып, 
оқытудың тиімді жолдары көптеп ұсынылуда. 
«Сабақ беру үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі жетілдіруді қажет ететін, үнемі 
жаңаны  табатын  өнер»,  [4]  –  деп  Ж.  Аймауытов  айтқандай,  сабақ  беру,оны  тиімді 
меңгертудің өзі өнер деп бағалайды. 
Бүгінгі таңда Әуезов әңгімелерін кейбір озық технология үлгілері арқылы оқытудың 
маңызы өте зор. Себебі, сабақты жаңашыл үрдіспен өткізу – оқушылардың білім сапасын 
арттырып, олардың шығармашылық және ойлау қабілеттерін дамытып отырады. 
Жаңа  технологияның  элементтерін  сабақ  үрдісінде  қолдану  ғалым-әдіскерлердің 
еңбектерінде  көрсеткендей  бұрынғы  оқу  талабы  «мұғалім  –  оқулық  -  оқушы»  негізінде 
болса, ал бүгінгі  білім беру жүйесі  «оқушы  –  оқулық  – мұғалім» бағытында жүргізіледі. 
Бұрынғы білім беру жүйесінде мұғалім басты тұлға болып, барлық материалдың көбін өзі 
оқушыға  жеткізсе,  ал  бүгінгі  талап  басқаша,  яғни  берілетін  білімді  оқушы  өзі  іздене 
отырып,  бұрынғы  алған  білімін  жинақтай  келе,  байқампаздықпен  шығармашылық 
тұрғыда  өзінің  игеруі  талап  етеді.Оқытудың  озық  технологиялық  әдістерін  пайдалана 
отырып,  өздіктерінен  ойлана  алатын,  ізденгіш,  шығармашылықпен  жұмыс  істейтін 
тұлғаны тәрбиелеу басты мақсат. 
М.  Әуезовтің  20-30  жылдарда  жазған  алғашқы  әңгімелерінің  бірі  мектеп 
бағдарламасының 7-сыныбында оқуға берілген«Көксерек» әңгімесі. 
«Көксерек» әңгімесі туралы былай делінген: «Әлем әдебиетінде хайуанатты мысалға 
алып  адами  өмірдің  тұтас  бір  дәуірлік  шындығын  жазған  шығармалар  ішінде 
Д.Лондонның  «Ақ  азуы»  мен  М.Әуезовтің  «Көксерегінен»  асқан  туынды  жоқ.  Қазақ 
прозасы  жаңа  қалыптасып  келе  жатқан  кезінде  автор  бұл  әңгімесін,  міне,  осындай 

 
123 
классикалық  үлгіге,  әлемдік  биік  деңгейге  көтере  білген»,  [5]  –  деген  ғалым  пікірін 
оқушыларға  жай  айтып  қана  қоймай  «Көксеректі»  жан-жақты  талдап,  бұл  пікірдің 
растығына көздерін жеткізген жөн.  
«Әңгіменің ерекше көркемдігі үш түрлі  жайдан танылады. Біріншіден, оқиғасы аса 
тартымды,  оқырманды  а  дегеннен  үйіріп  әкетеді  де,  соңына  жеткенше  бас  алдырмайды. 
Көркем  шығарма  үшін  бұл  ерекше  қасиет  екенін  айтамыз.  Екіншіден,  бала  Құрмаш  та, 
оның әкесі мен әжесі де, аңшы Қасен де өзіндік мінезі бар, тұлға-тұрпаты бар толыққанды 
бейнелер.Үшіншіден, жазушы сол дәуірдегі адамдардың характерін жан-жақты ашып қана 
қоймаған. Бүкіл бір дәуірдің шындығын ашқан. 
М.  Әуезовке  дейін  қазақ  әдебиетінде  адамдар  бейнесін  бұлайша  сомдаған  жазушы 
болған емес», – делінген [5]. 
ХХ  ғасырдың  бас  кезінде  қыр  сахарасында  қазақ  өміріносы  әңгімені  оқушыларға 
терең түсіндіру барысында таныта аламыз. 
«Көксерек»  әңгімесінің  көтеріп  отырған  тақырыбы  да,  оқырманға  ұсынған  идеясы 
аса  терең  де  мағыналы  екенін  СТО  элементтерін  сабақ  үрдісінде  қолдану  арқылы  ашып 
көрсетудің кейбір жолдарын ұсынамын. 
«Болжау» кестесі толтырылады. Мәтінді оқыған соң, оқушылар кестені толтырады. 
 
Не болады деп ойлайсың? 
Дәлелің 
Шын мәнінде не болды? 
Әңгіме не туралы 
болатының әрбір оқушы 
жазады. 
1. М. Әуезов өмірі, шығар-
машылығы туралы. 
2. Адамдар туралы т.б. 
3. Табиғат суреттеледі. 
4. Қасқыр туралы. 
1. М Әуезов ХХ ғасырдың 
аса ұлы жазушыларының 
бірі. 
2. Көксерек Қараадыр 
ауылында. 
4. Көксерек бейнесін 
суреттейді. 
3. Қасқырды қанша 
асырасаң да орманға қарап 
ұлиды. 
1. Қасқырлар мекенінің 
суреттелуі. 
2. Қасқырлар ұясын 
адамдардың бүлдіруі.  
3.Қасқырдың бөлтірігін 
ауылға әкелу. 
4. Ауыл адамдары және 
Көксерек. 
5. Ауыл иттерінен 
Көксеректің зәбір көруі.т.б. 
 
Әңгімені  бөліктерге  бөлу,  тапсырма  беру,  мазмұнын  түсіну.  Әңгімені  талдау 
барысында «Сиқырлы сандықша» оқыта үйрету ойынын пайдалана оқыту. 
Мұғалім  үлестірме  материалдарын  даярлайды.  5  балл,  4  балл,  3  балл  көрсетілген 
карточкалар. 
«Сиқырлы  сандықшада»  осы  модульдағы  тақырыптар  бойынша  жасалған  сұрақтар, 
сұрақтар  саны  оқушылардың  санынан  артық  болады.  (сұрақтарға  алдында  өтілген 
тақырыпқа құрылуы, бірнеше тақырыпты, әр түрлі талдау тақырыбын қамтуы мүмкін). 
Әрбір  оқушы  кезегімен  сұрақ  алып,  дауыстап  оқып,  жауап  береді  де,  1-5  балдық 
жүйе бойынша тиісті бағасын алады. (берілген жауабының мәнділігіне қарай) 
Ойынды  аяқтай  келе,  мұғалім-жүргізуші  оқушы  әрбір  оқушының  ойын  барысында 
алған жалпы ұпайын есептеп, соған сәйкес І, ІІ, ІІІ орындарды анықтайды. 
Ойын  барлық  оқушылардың  тақырып  бойынша  алған  білімін  айқындауға, 
оқушыларды  жандандыруға  мүмкіндік  береді,  алдағы  сөйлеген  балалардың  жауабын 
тыңдауға мәжбүр етеді. 
«4»,  «5»,  «3»  және  «2»  бағалары  қойылуы  үшін  қанша  балл  жиналуы  тиіс  екенін 
мұғалімнің алдын ала айтып қоюына болады. 
Ең  бастысы,  теориялық  материал  бойынша  «білгірлерді»  айқындау,  тек  сонда  ғана 
сандықша «сиқырлы» бола алады. 
Берілетін сұрақтар: 
1. М.Әуезов өмірі, шығармашылығы туралы не білесіз? 
2. Қасқырлар мекені (І бөлім бойынша)қалай суреттелген, әңгімелеңіз. 

 
124 
3.  Жазушы  әңгімені  неге  «Көксерек»  деп  атаған?  Жазушының  ойын  өз  сөзіңізбен 
қалай түсіндірер едің? 
4.  Қасқырлар  ұясын  адамдар  неге  талқандады?  Адамдардың  іс-  әрекеті  дұрыс  па? 
Өзің оны қолдайсың ба? (ІІ бөлім бойынша) 
5. «Ауыл адамдары және Көксерек» (ІІІ бөлім бойынша). 
- Ауыл иттерінен Көксерек қандай зәбір көрді? Оның себебі не? 
- Ауыл адамдары оны неге жек көрді, жазалады? Осы жазаға өзің қалай қарайсың? 
- Неге Көксерек адамдар арасына үйреніп кете алмады? 
6. «Ұяласымен табысу» (VI бөлім бойынша). 
- Көксеректі жауыздыққа итермелеген де, Құрмашқа ауыз салдырған қандай жағдай 
деп ойлайсың? 
- Көксерек Құрмаштан гөрі аққасқырмен неге тез бауырласты? 
- Көксерек неге ауылдан кетті деп ойлайсың? 
7. «Қараадыр» еліндегі мазасыздық (V бөлім бойынша). 
8. «Құрмаштың өлімі». 
- Көксеректің жауыздығын қай тұста байқадың, әңгімеле. 
- «Көксерек»әңгімесі қалай аяқталады? 
Мына  бір  сөздің  мағынасын  қалай  түсінесің?  «Көксеректе  қазірде  бұрын  ешқашан 
білінбеген  долылық  бар,  жойқындық  бар  еді.  Туғаннан  бері  барлық  көресі  осыдан.  Екі 
аяқтыдан дегендей, жығылып домалап жатқан балаға тап берді...» [6, 114]. 
9.  Ауыл  адамдары  ала  алмаған  Көксеректі  Аққасқадан  жеңілу  себебі  не?  Қалай 
ойлайсың, жазушы осы арқылы не айтпақ болған? 
10.  Өзін  сонша  бағалап,  мәпелеген  Құрмашты  танымай,  Көксеректің  жауыздық 
істеген себебін қалай түсіндірер едің? Жазушы ойы не? 
11.  М.Әуезов  «Көксерек»  әңгімесі  бойынша  бөлімдерге  ат  қойыңдар.  Оны 
түсіндіріңдер. 
12.  Бірінші  бөлімдегі  қасқырлар  іс  әрекетімен  2-  бөлімдегі  адамдар  іс-әрекетінде 
ұқсастық бар ма?  
«Пікірталас ойыны» 
Ойынның шарты: 
Сынып оқушылары 3 топқа бөлінеді. 1 оқушыны ойын жүргізушісі етіп аламыз. Әр 
топқа өзіне ат қояды. 3 топқа бірдей бірнеше сұрақ қойылады. Оқушыларға дайындалуға 
15  минут  уақыт  беріледі.  ортадағы  үстелге  жүргізуші  3  топтан  3  оқушыны  шақырады. 
Ортаға  шыққан  оқушылар  әуелі  1-  сұраққа  алма-кезек  жауап  береді.  Егер  жауап  бере 
алмаса немесе толық жауап бере алмаса, өзінің тобына барып, ақылдасып, қайтып келуіне 
болады.  Жүргізуші  әр  сұраққа  жауап  бергеннен  кейін  қорытындылап,  келесі  сұрақты 
қойып, бағалап отырады. Ойын соңында әр ойыншыға, әр топқа жинаған ұпайы бойынша 
баға қойылады. 
Сұрақтар: 
1. «Көксерек» сөзі сендерге қалай таныс? 
2. «Көксерек» кімнің шығармасы?  
3. Жазушы неліктен шығармасының тақырыбын «Көксерек» деп атады? 
4. «Көксерек» әңгімесінің шығу тарихына тоқталу. 
5. Құрмаштың өліміне не себеп болды?Көксерек кінәлі ме? 
6. Әлде оны қолға ұстаған азапқа салған әкесі ме? 
7. Аққасқаның Көксеректі жеңу себебі не? 
8. Көксерек Құрмаштан гөрі ақ қасқырмен неге тез бауырласты? 
9.  Автордың  қасқыр  бөлтірігін  адамның  асырап  Көксерекке  Құрмашты  жегізуінің  сыры 
неде деп ойлайсың? 
10. Құрмаштың өліміне кім кінәлі? 
11. Қасқырларды қолға үйретуге бола ма? 

 
125 
Шығарманы бекіту, қорытындылау барысында аннотациялық талдау жасауды және 
кубизм әдісін ұсынуға да болады. 
Аннотациялық талдау жасау. 
Әңгіменің негізгі оқиғасы 
Кейіпкерлер іс-әрекеті 
Жазушының іс-әрекеті 
 
Кубизм әдісі бойынша берілетін ықтимал сұрақтар: 
1. Суретте. Көксеректің портретін мәтіннен тауып оқып, суреттеңіз. 
2.  Салыстыр.  Дала  қасқыры  туралы  не  білесіз,  дала  қасқырымен  Көксеректі 
салыстырыңыз. 
3. Зертте. Қасқыр туралы қандай жазушылардың шығармасын білесіз? 
4. Қолдан. Көксерек туралы ел адамдары не дейді? 
5. Дәлелде. Көксеректі қатыгездікке итермелеген де, Құрмашқа ауыз салдырған да қандай 
жағдай? 
6.  Талда.  Көксеректің  қатыгездігін  әңгіменің  қай  үзіндісінен  көруге  болатындығын 
әңгімелеңіз. 
Екі жақты түсініктеме күнделігі 
Мәтіннен қатты әсер еткен тұстары 
1. Адамдар қолынан қасқыр күшіктерінің өлтірілуі. 
2. Құрмаштың күшікті бағып алуы мен Көксерек деп атауы. 
3. Көксеректің алғаш рет табиғатқа қарап ұлуы. 
4. Ауылға шабуы, Құрмашқа шабуыл жасауы. 
5. Әжесінің қайғыруы. Құрмаштың қайтыс болуы. 
Жалпы  білім  беретін  орта  мектептің  әдебиет  бағдарламасында  берілген  Мұхтар 
Әуезов  шығармаларының  құндылығын  таразылай  отырып,  өмір  оқиғаларын  қаhарман 
мінезімен  ұштастырып,  қайталанбас  сом  тұлғалар  жасау  дәстүрін,  заман  шындығын  да 
өзіне ғана тән өрнекпен жырлайтын талантты қаламгер екендігіне оқушы көзін жеткізетін 
шығармашылық жұмыстар жүргізу әрбір ұстаздың басты міндеті болуы керек.  
Мұхтар Әуезов әңгімелерін озық технология үлгілері арқылы оқыту - оқушылардың 
танымдық  қабілеттіліктерін  арттырып,  жан  -  жақты  шығармашылық  тұрғыда  білім  алып 
жеке тұлға тұрғысынан қалыптасуына жол ашары анық. 
 
 

жүктеу/скачать 3,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: