Жаратылыстануфилософиясы (латын тілінен – табиғат) – табиғат философиясын (шамамен XVIII ғасырға дейін) анықтаған, жаратылыстану ғылымының ең жалпы заңдарының интегралдық жүйесі ретінде түсінілген тарихи термин.
Жаратылыстану философиясы ежелгі дәуірде табиғат құбылыстарының «түпкі себептерін» және іргелі заңдарын табуға талпыныс ретінде пайда болды. Орта ғасырларда натурал философия негізінен кейінгі схоластика заманынан дамыды. Оның ең жарқын өкілдері Томас Аквинас және Ұлы Альберт сияқты ойшылдар болды.
Алғашқы ежелгі грек философы Талес (б.з.б. 625 – 547 ж.ж.), Милетс мектебінің негізін қалаушы болды. Талестің пікірінше, табиғаттың, заттардың, құбылыстардың барлық алуан түрлілігін біртұтас негізге (примордиальды немесе примордиальдық принципке) дейін азайтуға болады, өйткені ол «ылғалды табиғатты», немесе суды бағалаған. Талес бәрі судан пайда болып, оған қайта оралады деп есептеді. Ол примордиалды, ал кеңірек мағынада бүкіл әлемді анимациялық және құдайға табынушылықпен сыйлайды, бұл оның диктативінде расталады: «әлем анимациялық және құдайларға толы». Сонымен қатар, табыну Талес, шын мәнінде, примордиальдық принцип – су, яғни материалмен сәйкестендіріледі. Талес, Аристотельдің айтуынша, жердің тұрақтылығын оның су үстінде болуымен және ағаштың бір бөлшегі, сабырлылық пен жүзгіштік сияқты болуымен түсіндірген. Бұл ойшыл қызықты ойлар айтқан көптеген сөздерге иелік етеді. Олардың ішінде белгілілер: «өзіңізді біліңіздер».
Оның қалыптасуы мен дамуына елеулі үлес қосқан ежелгі грек философиясының көрнекті өкілі Эфестің Гераклиттері болды (б.з.б. 54 – 540 ж. – өлген жылы белгісіз). Фрагменттерде бізге түскен Гераклиттің басты, бәлкім, жалғыз шығармасы, кейбір зерттеушілердің пікірінше, «Табиғат туралы» деп, ал басқалары оны «Муз» деп атаған. Гераклиттің философиялық көзқарастарын талдай отырып, оның алдындағылар сияқты, жалпы, жаратылыстану философиясы позицияларында қалғанын байқауға болмайды, дегенмен кейбір проблемаларды, мысалы, диалектиканы, қарама-қайшылықтарды, дамуды ол философиялық деңгейде, яғни ұғымдар мен логикалық тұжырымдардың деңгейін талдайды. Шексіздік ұғымы, өзі және өзі үшін, дәлірек айтсақ, қарама-қарсылардың бірлігі ретінде гераклит философияның барлық жүйелерінде осы күнге дейін бұрынғысынша сақталып қалған құндылықты мәңгі сақтап қалған идеяны біріншіболып білдіріп отыр». Барлық өмір сүрудің негізінде оның алғашқы принципі Гераклит примордиальды жарықты – күлкілі, қозғалмалы және жарық элемент деп есептеді. Әлемді, университті құдайлардың ешқайсысы да, адамдардың да жасаған жоқ, бірақ ол әрдайым мәңгі тірі от болып, болады, оның заңы бойынша жанып, сөніп қалады. Диалектика, Гераклиттің пікірінше, ең алдымен барлық нәрсенің өзгеруі мен сөзсіз қарама-қарсылардың бірлігі. Гераклиттің пайымдауларының диалектикасы философиялық ой тарихына мәңгі енген көптеген мәлімдемелермен расталады. Гераклит диалектикасында белгілі бір дәрежеде қарама-қарсылықтың қалыптасуы мен бірлігі туралы ой тән. Демокрит Әлем туралы материалистік идеялардың даму нәтижесі Демокриттің атомистік доктринасы болды (б.з.б. 460 – 370 ж.). Ол объективті түрде атомдар мен бостық бар деп есептеді. Атомдардың шексіз саны шексіз кеңістікті — бостықты толтырады. Атомдары өзгеріссіз, тұрақты, мәңгілік болып келеді. Олар бостықта қозғалып, бір-бірімен байланысып, әлемдердің шексіз санын құрайды. Атомдар бір-бірінен пішіні, өлшемі, тәртібі, қалпы жағынан ерекшеленеді. Демокриттің пікірінше, дүниенің дамуы табиғи және себеп-салдарлық тұрғыдан негізделген. Алайда табиғи себеп-салдарлық және қажеттілік идеясын қорғай отырып, Демокрит бұл мүмкіндікті жоққа шығарды.
Демокрит білімнің материалистік теориясының негізін қалады. Ол таным тек түйсіктер арқылы ғана мүмкін деп есептеді. Мағыналық мүшелердің деректері, Демокриттің пікірі бойынша, ақыл-оймен өңделеді.
Философияның дамуында философияның ежелгі грек ұстаздары – софистер елеулі рөл атқарды, олардың арасында бастапқы ойшылдар: Абдера протагорлары, Леонтияның горгиялары, Элис хиппилері болды. Софистер философияға жаңа проблемаларды қарқынды енгізді. Олар адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынасты түсінуге ерекше мән берді.
Гректер натурфилософияда қандай ғылыми гипотезалар ұсынды?
Натурфилософия – ойша тұтастықта қарастырылатын табиғаттың философиясы. Көне грек натурфилософтары ғылым тарихында едәуір маңызды рөл атқарған бірқатар гипотезалар ұсынды, мысалы, атомистік гипотеза (Демокрит). Аристотель философиясында өзіне қозғалыс туралы ілімді, космология және биологияны қосқан натурфилософия (физика) аса маңызды орын алды. Қайта Өркендеу дәуірінің философиясында табиғатқа назар пантеизм, органицизм, микрокосмос және макрокосмос идеялары негізінде натурфилософиясының жаңа өрлеуінде көрініс тапты. Дж. Бруноның натурфилософиялық идеяларын және Н. Коперниктің гелиоцентристік жүйесін атауға болады.
XVII – XVIII ғғ. механистік жаратылыстанудың даму кезінде табиғатты зерттеудің аналитикалық (талдау) әдістері басымдық алғанда натурфилософия екінші кезеңге ығыстырылды. Бірақ XVIII ғ. аяғы - XIX ғ. басына қарай көп жаңа ғылыми теориялар – жылу, электричество, магнетизм туралы ілімдер пайда болды, органикалық емес және органикалық табиғат арасында байланыс орнатылды және с.с. Соларды қорытындылау негізінде ұлы неміс идеалисі Ф. Шеллинг осы дәуірдің бірқатар жаратылыстанушыларына (әсіресе неміс және орыс) ықпал тигізген тиянақты натурфилософияны дамытты (алғаш рет түрі өзгерген "naturphilosiphie" терминін қолданды). XIX ғ. аяғы - XX ғ. басында жаңа натурфилософиялық идеялар ұсынылды (В. Оствальд, Х. Дриш, Т. Липпс, А. Уайтхед).
