Голоса Сибири: литературный альманах. – Вып. 6

276

ДУША НАРОДНАя в СЛОве ЗвУЧиТ

Фольклор  существовал  во  все  времена.  Мифы  и  предания, 

эпосы  и  сказки,  песни  и  легенды  составляют  основу  той  самой 

духовности,  которая  с  детства  закладывает  в  людях  нормы  и 

принципы  нравственности,  гражданственности,  служит  зало-

гом  гармоничного  бытия  человека.  в  рамках  Государственной 

программы  «Мәдени  мұра»  учеными  Института  литературы  и 

искусства  имени  М.о.  Ауэзова  активно  и  плодотворно  изучает-

ся духовное наследие казахского народа. Исследования ведутся 

в  разных  направлениях,  ведь  культура  казахов  насчитывает  не-

сколько тысячелетий

на  первом  этапе  реализации  программы  большой  обще-

ственный резонанс получил уни кальный проект – издание свода 

казахского фольклора «Бабалар сөзі» в 100 томах, десятки томов 

которого уже увидели свет.

народное  творчество  составляет  очень  важную  часть  куль-

туры  народа.  в  XІX  веке  российские  путешественники,  удив-

ленные красочностью и богатством казахского фольклора, стали 

предпринимать первые попытки его фиксации на бумаге. Позже 

появились  настоящие  ценители  и  среди  казахских  просветите-

лей,  а  уже  во  второй  половине  ХІХ  века  фольклорные  образцы 

не  только  публикуются,  но  и  разносторонне  изучаются.  Повсе-

местная широкая публикация фольклорных произведений нача-

лась в советский период. И все же немало текстов так и не издано 

до сих пор. другие при печати были сокращены или искажены, 

практиковалась  художественная  правка  текстов.  некоторые 

жанры фольклорных произведений, как, например, религиозные 

дастаны или истор

ические эпосы, вовсе не публиковались по иде-

ологическим причинам. долгое время к фоль клору относились с 

позиций ли тературоведения, и некоторые фольклорные образцы 

забрако вывались как художественно неполноценные.

основную задачу свода «Бабалар сөзі» мы видим в издании 

всех текстов, хранящихся в рукопи сях, а также выпущенных до 

1917 года в арабской графике. Ранее опубликованные тексты мы 

восстанавливаем  по  перво источникам.  также  мы  стараемся  к 

каждому произве дению дать максимально дос тупное количество 

вариантов, необходимых для дальнейшей исследовательской ра-

боты.

277

Многотомный свод «Бабалар сөзі» – это первое научное из-

дание такого масштаба на всем постсоветском пространстве и во 

всей тюркологии. на сегод няшний день институтом под готовлены 

и изданы 40 томов фольклорных текстов, в том числе: девять томов 

новеллис тических  дастанов,  шесть  томов  дастанов  религиозно-

нравст венного  содержания,  пять  томов  дастанов  любовных. 

Фолькло ру казахов, проживающих в Китае, отданы десять томов. 

Продолжается  публикация  бо гатырских  эпосов.  Материалы  в 

многотомнике располагаются по жанрам, то есть различные виды 

текстов одного жанра объединены в серии. Первый том каждой 

серии  снабжен  вступи тельной  статьей,  а  все  тома  –  научными 

приложениями. Соб раны сведения о текстах и их вариантах, пре-

доставляется  краткий  историко-фольклористический  и  тексто-

логический  анализ  текстов,  словарь  географических  названий, 

словарь древнетюркских, арабских и персидских слов, терминов 

и  понятий  религиозного  характе ра,  сведения  о  сказителях,  со-

бирателях и публикаторах, спи сок использованной литерату ры, 

резюме на русском и анг лийском языках.

Программа «Мәдени мұра» позволила познакомить науч ную 

общественность и читателей с серией «Қазақ әдебиеті тари хы» в 

десяти томах, где с новых концептуальных позиций иссле дована 

история  казахской  литературы  с  древнейших  времен  по  совре-

менный  период.  в  пяти томной  «Антологии  казахской  музыки» 

собраны  образцы  музы кальной  культуры  казахского  народа  с 

древности  до  середины  XІX  века,  проведена  их  класси фикация 

по  музыкально-стиле вому  и  жанровому  принципам,  системати-

зация  и  нотография  ярчайших  произведений  казах ского  фоль-

клора, традиционной музыкальной культуры и ком позиторского 

творчества.

не  менее  интересным,  напря женным  и  продуктивным  ста-

нет  для  нашего  института  второй  этап  отраслевой  программы 

«Мәдени мұра», рассчитанный на 2007–2009 годы. Продолжит-

ся работа по своду «Бабалар сөзі», начаты три новые проекта – 

«Әдеби жәдігерлер» («литератур ные памятники») в 20 томах, по-

священный общетюркским лите ратурным памятникам, «История 

казахского искусства» в трех то мах и серия «Мировая фолькло-

ристика» в трех томах.

в 2007 году увидели свет пять томов серии «Әдеби жәдігер-

лер». Главная ее особенность в том, что большинство литератур-

278

ных памятников, написанных на тюркском языке, впервые будут 

опубликованы в переводе на казахский язык. Первый том серии 

составили образцы лите ратуры прототюркского перио да, памят-

ники тюркского ка ганата, произведения ІX–X ве ков. во второй-

четвертый вош ли знаменитый труд «диван лугат-ит-турк» выда-

ющегося тюркского ученого средневеко вья Махмуда Кашгари, в 

пятый том – переводы произведения Юсуфа Баласагуни «Кутты 

би-лик». Следуя хронологии, 20-й том завершится XІX веком.

в книги серии «Мировая фоль клористика» будут включены 

фрагменты классических трудов выдающихся ученых дж. Фрэ-

зера, Э. тайлора, 3. Фрейда, К. Юнга, А. веселовского, в. Проппа, 

л. Стросса и других. вышедший первый том пред ставляет статьи 

А. лорда, М. Герхарда, А. дандиса, в. тернера и других ученых, 

чьи  труды  давно  стали  библиографической  ред костью.  однако 

их исследова ния весьма актуальны для раз вития современной ка-

захской фольклористики.

впервые  в  национальном  ис кусствознании  начата  работа 

по  фундаментальному  исследова нию  музыки,  театра,  изобрази-

тельного  искусства  Казахстана  с  древнейших  времен  по  сегод-

няшний  день.  недавно  в  Аста не  на  заседании  общественно го 

совета по реализации программы «Культурное наследие» мы пре-

зентовали первые два тома серии «История искусст ва Казахста-

на», где рассматри вается развитие искусств древ него Казахстана 

и культура казахов в эпоху средневековья. Хотелось бы отметить, 

что дан ный научный труд связывает воедино все звенья самобыт-

ной  художественной  культуры  Ка захстана.  основой  исследова-

ний, базирующихся на анализе обширного круга артефактов, ста-

ла  концепция  преемствен ности  развития  искусства  Ка захстана 

на протяжении длитель ного исторического периода.

Государственная  программа  «Культурное  наследие»,  ини-

циированная  Президентом  страны,  закономерно  стала  се годня 

одним  из  главных  при оритетов  национального  разви тия.  Имен-

но через культуру и искусство народы и страны мира знакомятся 

друг  с  другом.  Мы  имеем  возможность  запе чатлеть  в  печатном 

слове веко вую мудрость народа, его бес смертную душу. в Казах-

стане масштабы научной и издатель ской деятельности колоссаль-

ны.  они  заинтересовали  широкие  круги  общественности  как  в 

на шей стране, так и далеко за ее пределами. Могу судить об этом 

по деятельности нашего инсти тута – по спектру исследований, 

279

проводимым конференциям, де сяткам диссертаций и сотням ста-

тей, списку изданных и гото вящихся к печати книг.

наша  работа,  уверен,  будет  способствовать  более  полному 

освещению истории духовной культуры народа, целостному вос-

приятию прошлого и настоя щего казахов, а также процессу ин-

теграции казахской культу ры в мировой художественный и на-

учный процесс.

Газета «Казахстанская правда». 2008. 1 марта. С. 7. 

280

СОНЫ СиПАТ ДАРЫТҚАНДАй

Меніңше,  Шәкәрім  тойы  бұрынғы  тойлардан  өзгешелеу 

өтті. Ең алдымен айтатын нәрсе – тойға алдын-ала жасалған мол 

дайындықтың  арқасында  әдеттегі  азан-қазан,  ас  та  төк  болған 

жоқ.  Бұрындары  мұндай  тойларымызда  қызыл  сөз  көп  айты-

лып,  ел  есінде  қалатын,  ұрпаққа  үлгі  болатын  нақты  істер  бола 

бермейтін. Бұл жолы Жидебайға бармас бұрын Семей қаласында 

бірнеше ұлағатты іс-шаралар атқарылды. Атап айтқанда, Шәкәрім 

атындағы мемлекеттік университетте өте мазмұнды ғылыми кон-

ференция  болды.  Ең  бастысы,  Семейдің  орталық  саябағында 

Шәкәрім  Құдайбердіұлына  тамаша  ескерткіш  қойылып,  соның 

салтанатты ашылуы болды. Халық өте көп жиналыпты. Ескерткіш 

еңселі,  Шәкәрім  қажы  ой  үстінде  отыр.  тағы  бір  жағымды  ша-

руа – Абай театрында М. Ыбыраевтың «Шәкәрім» атты пьесасы 

қойылды.  тойдың  сәнін  келтірген  істің  бірі  –  «Шәкәрім»  атты 

тұлғалық  энциклопедияның  жарыққа  шығып,  тойға  жасалған 

«Шәкәрімтану  орталығының»  тартуы  болды.  Сонымен  қатар, 

ойшыл  ақынның  3  томдық  шығармалар  жинағының  баспадан 

шығуы және тағы да басқа кітаптар мен зерттеулердің ұсынылуын 

шәкәрімтанудағы келелі істердің қатарына жатқызар едік. 

Бұл  тойдың  тағы  бір  жаңалығы  деп  Жидебайда  салынған 

мәдени  кешенді  айтуға  болады.  Аталған  кешенде  20  бөлмелік 

мейманхана, кітапхана, сауда орындары т.б. бар. Кешен туристік 

қызмет атқаруды да көздеп салынған екен. Сол кешеннің алаңында 

мәдени қойылым болғаны да тойға соны сипат дарытқандай бол-

ды.  Ең  бір  бөлек  айтатын  нәрсе  –  Шәкәрім  қажыға  арналып 

ас  берілгені,  құран-хатым  түсірілді.  Аса  қуанарлық  жағдай  – 

бүкіл  той  барысында  ешқандай  ішімдік  болмағаны.  Жиналған 

дүйім жұрт осыған қатты риза болды. Әсіресе, мемлекеттік хат-

шы  Қанат  Саудабаевтың  тойға  келіп,  ескерткішті  ашып,  теат-

рда  баяндама  жасағаны  –  Шәкәрім  тұлғасына,  мұрасына  деген 

Мемлекетіміздің зор ілтипатын көрсетті.

Жалпы той биік деңгейде өтті. Әрине, бұл үлкен жауапкер-

шілік  пен  ұйымдастырушылық  істің  нәтижесі  екені  сөзсіз.  осы 

арада  облыс  әкімі  Әділғазы  Бергеневтің,  оның  орынбасары 

Амангелді  тәженовтің,  мәдениет  басқармасының  жетекшісі, 

белгілі  әнші  Кенжеғали  Мыржықбайдың,  сондай-ақ,  Семей 

281

қаласының  әкімі  Мейрамхат  Айнабековтің,  Абай  ауданының 

әкімі Бақыт Сүлейменовтің, Шәкәрім атындағы университет рек-

торы Ерлан Сыдықовтың еңбектерін атап өткен дұрыс деп ойлай-

мын.

«Әдебиет айдыны» газеті. 2008. 18 қыркүйек. 4-б.  

282

жұРТТА ҚАЛҒАН жұМБАҚТЫ КіМ ШеШеДі

НеМеСе МӘДеНи МұРА өЗ ДеҢгейіНДе ЗеРТТеЛіП 

жАТЫР МА?

Шексіз де шетсіз сайын далада, ашық табиғат аясында ғұмыр 

кешкен бабаларымыз қоршаған ортасына үйлесімді материалдық 

әрі  рухани  мәдениет  жасаған,  көпшілікпен  бірге  ша һарлар 

тұрғызып,  қалалық  та  өмір  салтын  орнықтырған,  неше  түрлі 

қауым ұйымдастырып, мемлекеттер құрған. осының бәрі бүгінде 

тарих көмбесінде жатыр, біразы ашық мұра түрінде, біразы жер 

астында жатқан жұмбақ болып бізге жетіп отыр.

Енді  міне,  тәуелсіздіктің  арқасында  сол  сансыз  мұрамызды 

анықтауға,  реттеуге,  зерттеуге  мүмкіндік  туып,  Президентіміз 

нұрсұлтан  назарбаевтың  бастамасымен  «Мәдени  мұра»  атты 

мемлекеттік  бағдарлама  жүзеге  асуда.  Президенттің:  «Қазір 

елдің  жағдайы  жақсарды,  енді  ұлы  мұраларымызға  қайрылып 

қарауымыз  керек,  бүкіл  әлемдік  рухани  байлықты  мемлекеттік 

тілімізде сөйлетуіміз керек, ол үшін орнықты бағдарлама керек, 

қаржы қарастыру керек. Бұл – біздің болашақ алдындағы пары-

зымыз. тарихи парызымыз», – деген сөздері баршамызға күш-

жігер қосады.

«Мәдени  мұра»  бағдарламасы  бойынша  16  секция  жұмыс 

істейді.  олар  қазақтың  тарихына,  фольклорына,  әдебиетіне, 

тіліне,  өнеріне,  философиясына,  педагогикасына,  тағы  басқа 

салаларға  бөлініп,  материалдық  әрі  рухани  мәдениетті  түгелге 

дерлік қамтиды.

Барлық секцияны түгел қамтуды мақсат етпей, рухани салада 

жүзеге асып жатқан басты-басты істерге ғана қысқаша тоқталып 

өткен дұрыс деп ойлаймыз.

Алдымен  айтарлық  нәрсе  –  тарихқа  қатысты.  Соңғы  2-3 

жылда  археологтар  Қазақстан  жерінде  бірнеше  ортағасырлық 

қалаларды  ашты.  Мәселен,  Жетісудағы  Қойлық,  Арқадағы  – 

Бозық қалалары Х–ХІІІ ғасырларға жататыны анықталды.

Сондай-ақ, археологтар тағы да 2 алтын адамды тапты. Бірі-

Шығыс  Қазақстанда,  екіншісі  –  Батыс  Қазақстанда.  Сармат-

тар  мен  сақтардың  өкілі  болып  табылатын  олар  біздің  жыл  са-

науымыздан  бұрынғы  1-ші  мыңжылдықта  ғұмыр  кешкен  деп 

есептеледі.

283

Археографиялық  экспедицияларда  да  өте  құнды  дүниелер 

табылып  жатыр.  Атап  айтқанда,  біздің  шығыстанушы 

ғалымдарымыз  Ресейге,  түркияға,  Қытайға  Моңғолияға, 

Қырғызстанға  сапар  шегіп,  олардың  архивтерінен  қазақ  тари-

хы  мен  мәдениетіне  қатысты  көптеген  жазба  ескерткіштерді 

анықтап,  біразының  көшірмесін  елге  алып  келді.  Мәселен, 

Ыстамбұлдағы  мұражайлар  мен  кітапханаларда  Шыңғыс  хан 

мен  баласы  Жошы  ханның  суреттері  бар  Алтын  орда  дәуірінің 

жәдігерлері  табылды.  Моңғолия  тарихи  мұрағатында  манжур, 

моңғол  тілдерінде  жазылған  ХVІІІ–ХІХ  ғғ.  Қазақ  хандығына 

қатысты  50  құжаттың  көшірмелері  алынды.  Ал,  Қытайда  300-

ден  астам  шағатай,  қытай  тілдерінде  жазылған  құжат  табылған. 

Және ойрат моңғол тілдерінде жазылған көптеген құжат зерттел-

ген.  Соның  нәтижесінде,  Абылай  ханның,  Әбілмәмбет  ханның, 

Әбілфайыздың,  Сәнияз  төренің,  Әділ  сұлтанның  т.б  Цинь 

империясының басшыларына жазған 115 хаты табылды.

осылай  табылып  жатқан  тарихи  маңызды  құжаттар  мұра 

ретінде  том-том  болып  жарыққа  шығып  та  жатыр.  Кейбірін 

атап  кетейін:  «Қазақстан  тарихы  туралы  түркі  деректемелері», 

«Қазақстан  тарихы  туралы  Қытай  деректемелері»,  «Қазақстан 

тарихы  туралы  моңғол  деректемелері»,  «История  Казахстана  в 

русских источниках» т.б.

«Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша тағы бір үлкен сала-

да жұмыс жасалып жатыр. ол қазақтың фольклорын, әдебиетін 

және өнерін қамтиды. Ұлттық фольклорымыз «Бабалар сөзі» де-

ген сериямен 100 том көлемінде жарық көрмек. 2004 жылдан бері 

26 том жарық көрді, оларға енген мәтіннің саны140-тай дастан.

Кеңес  өкіметі  кезінде  бұл  дастандардың  басым  көпшілігі 

«халыққа жат», «бай мен феодалдардың мұрасы», «кеңестік ин-

тернационализмге  зиянды»,  деп  танылып,  қоғамның,  халықтың 

рухани  өмірінен  аластатылған  болатын.  Мәселен,  «Сал-сал», 

«Зарқұм»,  «Мұхаммед»,  «Расулдың  миғражға  барғаны», 

«Сейітбаттал»,  «дариға»,  «Әзірет»,  «Әбу  шаһма»  т.б.  ондаған 

шығарма кітап болып шықты. Бұларды жұртшылық біле бермейді, 

себебі олар XX ғасырда жарық көрген емес, ал кейбір дастандар 

қолжазба  күйінде  жатқан.  осы  себептерге  байланысты  аталған 

шығармалар  бірінші  кезекте  басылды.  олар  алғашқы  25  томды 

құрайды.  Әрине,  олар  ғылыми  тұрғыдан  жүйеленді,  зерттелді, 

сөйтіп  дастандардың  өзі  іштей  хикаялық,  діни,  ғашықтық  деп 

284

бөлінді.  дастандардан  кейін  батырлар  жыры,  ғашықтық  жыр-

лар, тарихи жырлар, ертегілер, үйлену салтына, жерлеу рәсіміне 

қатысты  өлең-жырлар,  мақал-мәтелдер,  жұмбақтар,  тағы  да 

басқа  жанрларға  жататын  шығармалар  жарияланады.  Бұларға 

қоса Қытайда, Моңғолияда тұратын қазақ диаспорасының фоль-

клоры  да  қамтылмақшы.  Мәселен,  қазірдің  өзінде  Қытайдағы 

қазақтардың  фольклорына  арналған  10  том  дайындалды,  оның 

екеуі баспада жатыр.

Расын  айтқанда,  жиналған  қазақ  фольклоры  түгел,  егер 

эпостардың  варианттарымен  бірге  шығарсақ,  100  томнан  асып 

кетеді. Біз әзірше көркемдегі тәуір және көпшілікке онша мәлім 

емес шығармаларды алып отырмыз. Әрине, фольклорды жақсы-

жаман демей, түгел шығарған дұрыс болар еді. Бұл – келешектің 

ісі. Жалпы, «Бабалар сөзі» – ғылыми басылым.

Қазақ фольклоры мен өнерінің бай саласының бірі – ән мен 

күй. «Мәдени мұра» бағдарламасына сәйкес «Қазақ музыкасының 

антологиясы» деген атпен халық әндері мен күйлері 5 том болып 

шығады. Бүгінгі таңда 800 ән мен күйді қамтыған екі томы жарық 

көрді. Кезекті том баспада жатыр. Бұл «Антология» бұрынғы ба-

сылымдардан  өзгеше.  Кеңес  өкіметі  тұсында  халық  әндері  мен 

күйлері  бұлай  тұтас  жүйелі  түрде  жарияланған  жоқ-ты.  Жеке-

жеке жинақтар бір-бір жанрға ғана арналатын. Ал мына 5 томдық 

«Антология» таза ғылыми түрде, музыкалық фольклордың бұрын 

жарияланбаған,  тыйым  салынған  түрлерін  түгел  қамтып  отыр. 

Айталық,  арбау,  бақсы  сарыны,  жарапазан,  сыңсу,  беташар, 

жоқтау сияқты шығармалар нотасымен де, мәтінімен де берілді, 

оларға  толық  ғылыми  комментарийлер  жазылды.  Сондай-ақ 

«Антологияға» шетелдердегі қазақтардың да ән-күйлері енгізілді. 

Әсіресе,  Моңғолияға  барған  фольклорлық-музыкалық  экспеди-

ция көптеген құнды материал әкелді. Әрине, соншама бай халық 

музыкасы 5 томға сыйып жатқан жоқ. Мүмкін болса, бұл жұмысты 

ары қарай жалғастырамыз ба деп ойлаймыз.

«Мәдени  мұра»  бағдарламасында  қазақ  әдебиетінің  толық 

тарихын  жаңаша  зерттеу  жоспарланған.  Соған  сәйкес  он  том-

нан тұратын «Қазақ әдебиетінің тарихы» жазылуда. ол ең көне 

заманғы мифтен бастап, бүгінгі аса көркем әдебиетіміздің өткен 

ұзақ  тарихын  қамтып,  ежелгі  мифтік  қарапайым  ұғымдар  мен 

сюжеттердің  күрделі  де  эстетикалық  сөз  өнеріне  айналу  жол-

дарын  көрсетеді.  Бұл  томдарда  репрессияға  ұшырап,  аттарын 

285

атауға  тыйым  салынған  классик  ақын-жазушыларымызға  кең 

орын берілген. XIX ғасырда өмір сүрген дулат Бабатайұлы, Шор-

танбай  Қанайұлы,  Мұрат  Мөңкеұлы,  Шәңгерей  Бөкейұлы,  XX 

ғасырда ұмыттырылған Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр-Жүсіп 

Көпейұлы, Әлихан Бөкейханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек 

Аймауытұлы, Міржақып дулатұлы, Мағжан Жұмабаев, Бернияз 

Күлеев сынды көрнекті ақындарымыз бен жазушыларымыздың 

шығармашылығы  тұңғыш  рет  әдебиет  тарихынан  өздеріне 

лайықты бағасы мен орнын алды. Бүгінгі таңда он томдықтың 6 

томы жарыққа шықты.

Екінші  мәселе,  рухани  мұраны  қайта  тану,  жаңаша  игеру. 

тану дегеніміз – екі процесстен тұрады. Бірі – мұраны сақтап 

қана  қоймай,  халықтың  арасына  тарату,  яғни  халық  мүлкін 

халықтың  өзіне  қайтару.  оны  жүзеге  асырудың  жолдары  -жи-

налып,  сақталып  жатқан  мәтіндерді  кітап  етіп  жарыққа  шығару 

және ежелгі ән мен күйді, биді, қолөнерді жас буынға үйрету. Ру-

хани мұраны танудағы екінші процесс – оны ғылыми түрде зерт-

теу. Сөйтіп, халыққа мұра болып жеткен рухани мәдениетіміздің 

мағынасын, мәнін, маңызын ашып беру, рухани мұраның ел өмірі 

мен  тарихында  атқарған  рөлін,  бүгінгі  болмыстағы  қызметін 

көрсету  –  міндет.  Сондай-ақ,  біздің  мұратымыз-күллі  адам-

зат  мәдениетінің  ажырамас  бір  бөлігі  екенін  көрсету.  ол  үшін 

фольклор  мен  әдебиеттің  классикалық  шығармаларын  әлемдік 

тілдерге аудару қажет, сөйтіп, біздің рухани мұрамызды басқа ел-

дерге таныту керек.

Үшінші мәселе, мәдени мұрамызды бүгінгі рухани өміріміздің 

игілігіне жарату, яғни мұра – « қазіргі мәдениеттің қайнар көзі 

екенін ескере отырып, оны шығармашылық жолмен пайдалану». 

Бұл – бүгінгі жаһандану жағдайында ерекше маңызға ие болып 

тұрған проблема.

Біздің  ойымызша,  мәдени  мұрамыз  қазіргі  өмірге,  бүгінгі 

қоғамға  жұмыс  істеуі  қажет.  Рухани  саладағы  жаһандану  екі 

жақты жүріп жатқаны мәлім. Бір жағынан – әлем мәдениетінің 

классикалық  туындылары  тарап  жатса,  екінші  жағынан  «көше 

мәдениетінің»  азғын  үлгілері  де  насихатталуда.  Соңғысының 

әсерін азайту мақсатында рухани мұраны пайдаланып, мәдениет 

нарқына, яғни мәдени бәсекеге, таласқа түсу керек. Қазіргі заман-

да рухани мұрамызды музей экспонаты құсатып сақтап қана қою 

жеткіліксіз.  оны  бүгінгі  өмірдің  талабына,  ең  әуелі  жастардың 

286

талғамына  сай  етіп  жаңғырту,  жаңарту  қажет.  Ежелгі  ән  мен 

күйді,  биді,  зергерлік  бұйымдарын  т.б  мұрамызды  сол  дәстүрлі 

қалпында орындаумен ғана шектелуге әсте болмайды.

Әр  дәуір,  әр  ұрпақ  талап-талғамына  сәйкес  мәдениетті  жа-

сайды.  Ендеше,  біз  бүгінгі  жастарға  тек  бұрынғы  дүниені  ғана 

орнында  және  тек  сол  дәстүрде,  сол  қалпында  орында  деп  та-

лап  қоймауымыз  керек.  Жастарға  –  мәдени  мұраны  жақсы 

біл,  меңгер,  оны  өз  дәуіріңе  сай  етіп  пайдалана  біл,  жетілдір, 

алға дамыт деп талап қойған жөн сияқты. Егер жас буын мәдени 

мұрамызды жетік білсе, оны игерсе және мұраны сақтаумен бірге 

оны шығармашылықпен пайдаланып, жаңа ұлттық мәдениет жа-

саса, қазақ халқының рухы да, мәдениеті де зиянды жаһанданудың 

шылауында кетпесі анық.

«Дала мен қала» газеті. 2009. 22 қаңтар. 15-б.

287

ӘДеБиеТ ДегеНіМіЗ – АДАМНЫҢ іШКі ОйЫН 

БіЛДіРУ

Әр заманның өзінің шығармалары бар ғой. Мәселен, біз кеңес 

үкіметі кезінде батыстық әдебиеттерді, батыстық шығармаларды 

көп  оқыдық,  сол  сияқты  әр  адам  өзіне  қажетін,  керегін  оқиды. 

Сызып  тастау  мүмкін  емес,  тіпті  сызып  тастаудың  қажеті  де 

жоқ.  Себебі,  ол  біздің  тарихымыз.  Сондықтан  оны  білуіміз  ке-

рек. яғни бүгінгі әдебиетті, қазақ әдебиетін түсіну үшін әдебиетті 

білу керек, ал, бүгінгі әдебиетті білу үшін әдебиет тарихын терең 

меңгерген  абзал.  Өйткені,  ол  келешектегі  әдебиеттің  қандай 

болатынын  барлау  үшін  де  керек  болады.  негізінде,  өткен  мен 

келешекті анықтау қашан да қиынға соққан ғой. тағы да қайталап 

айтамын, әдебиетті білу үшін оны оқу керек. «Бәрін түгелдей жа-

уып  тастасақ  не  болады?  олай  болса,  біздің  қазіргі  әдебиетіміз 

қайдан  шықты?  Бұл  дүниеге  қайдан  келді?»  деген  сұрақтар  ту-

ындамай  ма?  Социалистік  реализмнің  атымен  жазылып,  бірақ 

әлемдік  деңгейде  танылған  шығармалар  бізде  көп,  ал  шындап 

келгенде көзге түрткі болатын социалистік реализм деген жалпы 

атауы ғана.

Баяғыда  Шолохов  нобель  сыйлығын  алғанда  оған,  «Со-

циалистік  реализм  деген  не?»  деген  сауал  қояды.  Сонда  ол: 

«Білмеймін»  деп  жауап  берген  екен.  оның  болашағы  бар-

жоғын,  болмаса  «Абай  жолын»  немесе  Алексей  толстойдың 

«Бірінші  Петр»  деген  шығармасын  қалай  социалистік  реа-

лизм  деп  қасаңға  салып  коямыз.  Сондықтан  ол  жалпы  атауы 

ғана,  әдіс  ретінде  ғана  айтылған  нәрсе.  Социалистік  реализм 

дедік,  ағартушылық  реализм  дедік,  айналып  келгенде  осының 

бәрі  әдеби  шығарма  арқылы  бір  дәуірлерді  анықтау  үшін,  жазу 

әдістерін  ерекшелендіру  үшін  айтылған  нәрсе  ғой  негізінде. 

Қазір  де  әркім  өзінше  жазып  жатыр.  Реалистік  өмірдің  өзі  шы-

найы түрде әдебиеттің пейілі, өнердің міндеті. оны қай тұрғыда 

суреттеу,  тек  қана  күнгейді  алу  ма,  тек  қана  көлеңкені  көрсету 

ме,  жоқ,  Аллатағаланың  тәпсірлерін  ішкі  дүниесімен  байланы-

стырып  барып  көрсете  ме,  оның  бәрі  жазушының  шеберлігіне 

байланысты нәрсе. Бір әдісті алып келетінін драматург те, роман-

шы да ойламайды, туынды қаламгердің ойындағысы, көкейіндегі 

дүниесі. Әдебиет дегеніміздің өзі адамның ішкі ойын білдіру ғой, 

әдебиеттің, поэзияның өзі адамға эмоциялық, эстетикалық ләззат 

288

беру, әсер ету, сөйтіп, барып оған ой салу. Міне, әдебиетке осы 

тұрғыдан қарау керек. Сондықтан біз Майлиннің шығармаларын, 

колхоздастырудың  қалай  жүргенін  оқымасақ  қайдан  білеміз?! 

Әдебиет қанша айтқанмен өмірдің бір жақтарын ғана сыр етпейді 

ғой, көркем дүниені суреттейді. Ең негізгі мәселе – шығарманың 

қаншалықты көркем шыққандығында, міне, әңгіме осында. Қалай, 

қаншалықты  биік  деңгейде,  көркем  эстетикалық  жағы  қалай? 

очерк  сияқты  болып  шықты  ма?  Жазылған  туынды  көркем 

әдебиет бола ма? осы жағына да мән беріп қарауымыз керек.

жүктеу/скачать 3,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: