Ғылым министрлігі ҚазаҚстан респуБликасы
Аутизмі бар балалардың клиникалық-психологиялық мінездемелері
жүктеу/скачать 356,64 Kb.
|
Аутизмі бар балалардың клиникалық-психологиялық мінездемелерішы қайта қараудың халықаралық аурулар жіктемесіне (аХж-10) сәйкес балалар аутизмі F84 "жалпы даму бұзылымдары", "психологиялық даму бұзылымдары" диагностикалық тобына жатады және үш диагностикалық санатты қамтиды: балалар аутизмі, атипиялық аутизм және аспергер синдромы [31]. Қазіргі уақытта халықаралық қоғамдастықта екі диагностикалық санатты бөлу әдетке айналған: балалар аутизмі және ау- тизм спектрінің бұзылуы (аБс) [32]. соңғылары басқа аурулар аясында пайда болады немесе классикалық балалар аутизмінің толық белгілері бол- мауы мүмкін немесе олар жеңіл түрде көрінеді, алайда бұл балалардағы психикалық дамудың бұзылуының жалпы құрылымы, сондай-ақ олармен психологиялық-педагогикалық жұмыстың негізгі бағыттары жиі кездеседі [32]. аутизм спектрінің бұзылуында зияттық жеткіліксіздік (жеңілден бастап айқын ақыл-ойдың кемдігі), ақыл-ой дамуының тежелуі, сөйлеудің бұзылуы жиі кездеседі. сондай-ақ, қосарлас бұзылымдар байқалды: есту, көру, тірек- қимыл аппараты бұзылған аутизм көріністері, сондай-ақ эндокриндік, соматикалық аурулар. Бұл бұзылулар күрделі бұзылымның жеке құрамдас бөлігі болуы мүмкін (туа біткен генетикалық және басқа аурулар) және ASD патогенетикалық байланысы болуы мүмкін [33-35]. Қазақстанда қалыптасқан практикада аХж-10 диагностикалық санат- тарынан басқа аутистік спектрдің бұзылыстары "аутистік көріністермен психикалық дамудың тежелуі" медициналық диагнозы, сондай-ақ психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялар белгілейтін "эмоционалды – коммуникативтік дамудың тежелуі", "қарым-қатынас пен әлеуметтік өзара іс-қимылдың бұзылуы"психологиялық-педагогикалық диагноздары шеңберінде саралануы мүмкін. Балалар аутизмінің негізгі диагностикалық белгілері-бұл әлеуметтік өзара әрекеттесудің, қарым-қатынастың және шектеулі, стереотиптік және қайталанатын қызығушылықтың, мінез-құлықтың және іс-әрекеттің сапалық бұзылымдары [31]. Бұл бұзылымдар мен ерекшеліктер аутизмі бар баланың психикалық дамуындағы әртүрлі ауытқуларды анықтайды және оның әлеуметтік бейімделуін айтарлықтай қиындатады. Балалар аутизмі-бұл дизонтогенез, ол психикалық дамудың барлық аспектілерінің бұзылуында көрінеді: эмоционалды, коммуникативті, сенсорлық, моторлы, сөйлеу және ақыл-ой, сонымен қатар ерікті әлеуметтік мінез-құлық пен жеке тұлғаны қалыптастыруда [8,36,37]. Балалардағы аутизм бұрмаланған (асинхронды) даму ретінде сипаттала- ды, онда психикалық дамудың кейбір аспектілері уақтылы, басқалары - ал- дын - ала, үшіншісі – бөгеліспен дамиды. Олардың даму реттілігі қалыпты немесе кешіктірілген онтогенезге сәйкес келмейді. аутизмі бар балаларда интеллектуалды және аффективті дамудың сәйкессіздігі, кейбір салалардағы жетістіктердің басқаларында кешеуілдеуімен немесе дамымауымен үйлесуі байқалады [36, 37]. Балалардағы аутизмнің қалыптасуында келесі туа біткен (биологиялық) факторлар шешуші рөл атқарады: сенсорлық ақпаратты қабылдау мен өңдеудің бұзылуы. түрлі зерттеу- лер аутизмі бар адамдардың миының сенсорлық жүйелері басқа адамдардың миына қарағанда сыртқы әлем сигналдарын басқаша қабылдайтынын және өңдейтінін көрсетті [38]. аутизмі бар балалардың көпшілігінде сенсорлық ақпаратты қабылдау және өңдеу проблемалары бар, бұл әртүрлі ынталандыруларға (проприоцептивті, вестибулярлық, тактильді, есту және т.б.) өзгерген, атипті реакцияға әкеледі. ASD бар әр түрлі балалардағы сенсорлық өңдеудің ерекшеліктерін әртүрлі дәрежеде, бір немесе бірнеше сенсорлық жүйелерде анықтауға болады және бірқатар ерекшеліктермен көрінеді [38]. аффективті және сенсорлық ыңғайсыздық шегінің төмендеуі немесе жоғарылауы: сенсорлық және аффективті жүйенің жоғары сезімталдығы, бір немесе бірнеше ынталандыруға сезімталдық шегінің жоғарылауымен көрінеді. ау- тист баланың сезімдеріне қоршаған ортаның көптеген әсерін ол ыңғайсыз және ауыр сезім ретінде қабылдайды. әсіресе сезімталдық пен осалдық басқа адаммен эмоционалды байланыста болған кезде байқалады (көзқарасқа, дауысқа, жанасуға төзбеушілік) [8, 38]; сенсорлық әсерлерге сезімталдық шегін төмендету түріндегі гипосезімталдық. аутист балалардың көбінесе сезіне алуы қиынға соғады; олар өз денелерін қалыпты көре, ести немесе сезіне алмайды. Қажетті сезімдерді алу үшін олар авто-ынталандыру деп аталатын нәрселерге жүгінеді: бірдей қозғалыстар мен әрекеттерді тұрақты стереотиптік орын- дау. аутизмі бар кейбір балаларда белгілі бір модальділіктің қоздырғыштарына сезімталдықтың жоғарылауы немесе төмендеуі мүмкін (мысалы, тек тактильді немесе есту қабілетіне) байқалуы мүмкін. көбінесе бір сенсорлық әсерлерге жоғары сезімталдықтың және басқаларына төмен сезімталдықтың бір мезгілде үйлесуі байқалады. негізгі және жанама ақпаратты тану, ажырату мәселелері. аутизмі бар балалар сенсорлық ақпаратты бір уақытта толық және шексіз егжей-тегжейлі түрде қабылдайды, бұл маңызды ақпаратты қабылдауды және маңызды емес ақпаратты ескермеуді білдіреді. Баланың сезіне алу мүшелері алған ақпаратты сұрыптай алмауы, қоршаған ортаның әсерін іріктеп қабылдауы және назарын негізгі және маңызды емес деп бөлуі - назардың алшақтығына, сенсорлық шамадан тыс жүктемеге әкеледі және қоршаған ортаны дұрыс қабылдауға және өзара әрекеттесуге кедергі келтіреді. миға кіретін барлық сенсорлық әсерлерді оларды сүзгілеусіз мәжбүрлеп қабылдау AсБ бар балаларға жаңа ақпаратты қабылдау мен өңдеудегі қиындықтарды және оны өзгермейтін, таныс түрде алуға деген ұмтылысты түсіндіреді. Демек, күнделікті өмірдің тәртібі мен рәсімдеріне деген тұрақты міндеттеме және қоршаған ортадағы кез-келген өзгерістерге қарсы тұру: қоршаған ортадағы немесе өмір салтындағы шамалы өзгеріс тітіркенуді, қорқынышты, стрессті немесе озбырлықты тудыруы мүмкін. Қабылдаудың фрагменттігі. маңызды емес ынталандыруларға еріксіз ден қою қажетті ақпаратты өңдеуге кедергі келтіреді: тұтас көріністен жеке маңызды бірліктерді оқшаулау және, тиісінше, олардың жалпыланған түсінігі. сондықтан аутизмі бар балалар көбінесе жеке бөліктерді ғана қабылдайды, әсіресе олардың назарын аударған және тақырыптың әр бөлігін жеке толыққанды объект ретінде қарастыратын, бұл жалпыланған сөйлеу және танымдық дағдыларды үйренуді қиындатады. ақпаратты баяу өңдеу. нейрофизиологиялық зерттеулер аутизмі бар балалардың сенсорлық ақпаратты баяу өңдейтінін дәлелдеді; оларға және олардың айналасында не болып жатқанын білу үшін көп уақыт пен күш қажет [39]. Олар айтқанды тыңдайтындай немесе естімейтіндей, түсінбейтіндей, ауруды сезінбейтіндей және көмекті қабыдамайтындай көрінеді. алайда біраз уақыттан кейін - оқиға болған сәттен бастап бірнеше минут, сағат не- месе тіпті күн кетуі мүмкін - ақпаратты өңдеу және осы сезімдер туралы хабардар болу жүріп жатады. сенсорлық ақпаратты тұрақты қабылдамау (ауытқу). Баланың жағдайына байланысты (белсенділік немесе әлсіреу) қоршаған орта әсері жағымды немесе төзімді болып көрінуі мүмкін, бірақ бірнеше минуттан кейін сол әсерлер ыңғайсыз және тіпті ауыртатын бола түседі. сондықтан аутизмі бар балалар сенсорлық ақпаратты қабылдау процесін бақылауға және оның "көлемі" мен "көлемінің" ауытқуын реттеуге тырысады немесе мүлдем қабылдамайды ("саңырау" немесе "соқыр"болады). егер балалар, оның ішінде мәжбүрлі түрде оны өңдеуді жеңе алмағанына қарамастан, ақпаратты қабылдауды жалғастыра берсе, онда сенсорлық шамадан тыс жүктеме және шамадан тыс әлсіреу пайда болуы мүмкін, бұл алаңдаушылық, тітіркену, күйзеліс және қорғаныс мінез-құлық назарларын (айқайлау, жы- лау, озбырлық, өзіне-өзі озбырлық) тудырады. сенсорлық ақпаратты қабылдаудың өзге де немесе теңгеру тәсілдерінің болуы. сенсорлық ақпаратты қабылдау мен өңдеудің қиындықтарына, сондай-ақ бейтаныс, қорқынышты және ауыр сезімдермен күресуге тырысқандықтан, аутизмі бар көптеген балалар өздерінің қабылдау тәсілдерін теңгеруші түрде дамыта алады: басқа сенсорлық режимнің белгілерін елемей, қоршаған орта белгілерін қабылдау үшін тек бір сенсорлық арнаны пайдалану (мысалы, бала көрнекі белгілерді қабылдайды және есту белгілерін қабылдамайды). Бір сенсорлық арнаны басым пайдалану қабылдауды айтарлықтай шектейді, бірақ кем де- генде бір сезім мүшесімен ақпаратты барабар түсінуге мүмкіндік береді. кейінірек балалар басқа арнаға ауыса алады немесе оларды екі-үшке дейін кеңейте алады; периферийлік қабылдау: тікелей және мақсатты емес, жанама түрде ақпаратты жақсы қабылдау және түсіну, мысалы, тікелей емес, бүйірлік көру немесе перифериялық (Үстірт) тыңдау. периферийлік қабылдау сенсорлық шамадан тыс жүктемені болдырмау үшін қорғаныс шаралары болып табы- лады; жүйенің жұмысын тоқтату (өшіру). сезімдердің тым көп жүктелуі сенсорлық жүйенің жұмысын тоқтатуға әкелуі мүмкін-бала бірнеше не- месе тіпті барлық сенсорлық арналарға кіруді бұғаттай алады: саңырау, түсінбейтін, ештеңе сезбейтін, "өз-өзімен болатын" болып көрінеді. ауырған арналарды жабу үшін аутизмі бар балалар стереотиптік мінез- құлықты қолдана алады немесе оларды басқа арналар арқылы бағыттай ала- ды (мысалы, заттарды сезіну арқылы олар көру қабілеті мен есту қабілетін "өшіреді"). аутизмі бар балалардың осындай ерекшеліктерінде төмен жал- пы психикалық тон және ерікті және мақсатты белсенділіктің бұзылуы байқалады: психикалық қалжырау мен қанықтылықтың жоғарылауы. аутизмі бар балалар тіпті жағымды әсерлермен тез қаныққан. әсіресе, психикалық сарқылу, егер қажет болса, адамдармен қарым-қатынас пен өзара әрекеттесу және ерікті әрекеттерді орындау үшін өзін-өзі ұйымдастыру қажет. Шаршау кезінде летаргия, енжарлық, қоршаған ортаға немқұрайдылық пайда бола- ды. іс-әрекеттің қалыптан тыс таралуы тән: біресе жүгіреді, біресе жатады [8]; қоршаған ортаға белсенді зерттеу қызығушылығының төмендеуі не- месе болмауы, бұл өз бетінше назар аударуды, реттеуді жоспарлауды және өз қызметін бақылауды талап ететін әртүрлі дағдыларды (коммуникативті, сөйлеу, әлеуметтік, танымдық және т.б.) игеру мүмкіндіктерін шектейді. Белсенділіктің бұзылуы, сондай-ақ, ақпаратты белсенді және таңдаулы түрде қабылдау және өңдеу қабілетсіздігінде, оны өткен тәжірибемен бай- ланыстыруда, дағдыларды икемді пайдалану қабілетсіздігінде, сырттан берілген дайын нысанда үйренгендерін көбейтуге деген ұмтылыста көрінеді [8,36]. Эмоциялар мен әлеуметтік ақпараттың мағынасын түсінудегі қиындықтар. AсБ бар балаларда тиісті құралдарды (ишара, ым-ишара, сөйлеу) қолдана отырып, адамдармен қарым-қатынаста эмоцияларды түсіну және білдіру қабілеті бұзылған. Басқа адамдардың сезімдері мен ниеттерін түсінбеушілік, болып жатқан оқиғалардың аффективті мағынасын игерудегі қиындықтар тән, бұл адамдардың іс-әрекеттерінің, әрекеттерінің, мінез- құлқының себептерін дұрыс бағалауға мүмкіндік бермейді, мотивацияның қалыптасуын шектейді және бұрмалайды және әлеуметтік бейімделуді айтарлықтай қиындатады [8,33,36]. ақпараттың әлеуметтік мағынасын түсіну қабілетінің бұзылуы неме- се төмендеуі, оны түсінудің нақтылығы және нақтылығы басқа адамдар- мен қарым-қатынас пен өзара әрекеттесудің қиындықтарын ғана емес, со- нымен қатар әлеуметтік анықталған сөйлеу, зияткерлік және мінез-құлық дағдыларын игеру мен икемді пайдалануды анықтайды. сөйлеу және ин- теллектуалды дамудың белгілі бір салаларында жоғары жетістіктерге ие аутизмі бар жоғары функционалды балалар да өздігінен жүретін және қарым- қатынас жағдайында икемділікті қажет ететін қарапайым сөйлеу сұхбатын қолдай алмайды. Қарым-қатынас барысында олар нашар ерекшеленеді және серіктестің эмоциялары мен ниеттерін ескермейді, қарым-қатынас жағдайын өзгерту кезінде икемді және лайықты түрде қалпына келтіре ал- майды, мақсатты немесе стратегияны өзгерте алмайды. аутизмі бар бала- лар себеп-салдар байланысын орната алады, жалпылау жасай алады, бірақ тұрақты және таныс жағдайда; тұтастай алғанда, олардың қоршаған әлем туралы пікірлері мен идеялары нақты, сөзбе-сөз, фрагменттелген және өзгермейді [8,33,36]. мкБ-10 өмірдің алғашқы күндерінен бастап аутист баланың психикалық дамуымен бірге жүретін жоғарыда аталған қолайсыз факторлар (сенсорлық ақпаратты өңдеудің бұзылуы, психикалық тонустың төмендігі және эмоция- лар мен әлеуметтік ақпараттың мағынасын түсіну қиындықтары) аутизмнің келесі диагностикалық өлшемдерінде көрсетілген аутизмге тән көріністер мен ерекшеліктердің пайда болуына әкеледі: әлеуметтік өзара әрекеттестіктің сапалы бұзылуы: а) атауға, ауызша сұрауларға, индекстік және басқа ым-ишараларға, ишараға, интонацияға, көзқарасқа реакциялар жоқ немесе шектеулі. б) жоқ немесе шектеулі қолданылады (негізінен қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін): көздің байланысы, бет әлпеті, ымдау және басқа қимылдар, қозғалыстар, вокализация, сөздер, тіркестер. в) басқа адамдардың эмоцияларына назар аудару айтарлықтай төмендігі және/немесе әлеуметтік жағдайға сәйкес мінез-құлықтың икемді және бара- бар өзгерістері жоқ; г) құрдастарымен өзара әрекеттесу және ойын орнату мүмкіндігі жоқ не- месе шектеулі. сапалы байланыстың бұзылуы: а) эмоционалды және/немесе ойын, іскерлік (өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін), жақын адамдарымен, басқа ересектермен, құрдастарымен сөйлеу қарым-қатынасына қатыспайды немесе шектеулі түрде қолдау көрсетпейді; б) қарым-қатынаста көңіл мен ләззаттың болмауы немесе әлсіз бөлінуі, қарым-қатынаста синхрондылық пен өзара түсіністік жоқ; әлеуметтік ойын- дар ойнамайды; в) экспрессивті ишараны, вокализацияны, интонацияны, қимылдарды, қалыпты, қимылдарды (пантомималарды) қолдана отырып, сөйлеудің бол- мауын өтеуге тырыспайды, коммуникативті қолдану өте шектеулі); г) диалогты, сөйлесуді (сөйлеуді дамытудың кез-келген деңгейінде) бастау немесе қолдау мүмкіндігі шектеулі, сөйлеу сөздерінің икемділігі жеткіліксіз, қайталанатын және стереотиптік сөйлеу. мінез-құлықтың шектеулі, қайталанатын және стереотиптік нысанда- ры, қызығушылықтар мен белсенділік: а) күнделікті өмірдің көптеген аспектілерінде қатаң тәртіпті орнатуға деген ұмтылыс; белгілі бір заттарға, әрекеттерге (рәсімдерге), мүдделерге ерекше сүйіспеншілік; б) стереотиптік және шектеулі іс-әрекеттер мен мүдделердің сіңірілуі, басып алынуы; в) моторлы стереотиптер; г) заттардың бөліктеріне немесе ойыншықтардың функционалды емес элементтеріне (олардың иісіне, бетінің жанасуына, шу мен дірілге) көбірек көңіл бөлу [31]. стереотиптік мінез-құлық формалары әртүрлі формада көрінеді: моторлы (шеңбер бойынша жүгіру, айналаны айналдыру, тербелу, қол, білек қозғалыстарын қағу, қол саусақтарының ырғақты бүгілуі); сенсорлық (саусақтардың көз алдында бұралуы, машиналардың дөңгелектері, целлофан пакеттерін шытырлату; сол заттарды иіскеу; тіндерді қатпарлау, жармаларды себу, су құю; заттарды сору және жалау; аяқ-қолдардың ерікті кернеуі, құлақтарды қысу, басын ұру, дөңгелектеу, те- жеу, баланы ересектерге лақтыру); сөйлеу: эхолалия, дыбыстарды үнемі айту, сөздер мен сөз тіркестерін коммуникативті бағытсыз қайталау, фразалар-дәйексөздер, мөрлер, өлең оқу; заттармен стереотиптік іс-әрекеттер, стереотиптік ойын: заттарды қатарға салу, белгілі бір тәртіппен, өрнектер құру, пішіні, өлшемі, түсі бой- ынша топтастыру; бірдей ойын әрекеттерін ойнау және т. б.; мінез-құлық стереотиптері: күн тәртібін сақтау, тамақ, киім таңдау, се- руендеу және т. б.; стереотип қызығушылықтары, ойын, қиял, (аса қамту және оларды иге- ру) аутистік бұзылымдарының клиникалық белгісі бола отырып, стереотиптік мінез-құлық психологиялық тұрғыдан аутизмі бар баланың қоршаған ортаға әсерін жеңуге тырысатын қорғаныс шаралары немесе тәсілдері ретінде қарастырылады [8,33,36]. аутизмі бар баланың стереоти- пиясы психологиялық тұрғыдан дәлелді, яғни пайда болу және дамуда өз логикасы бар және мынадай функцияларды атқарады: қорғаныс: жоғары сезімталдықтан, сенсорлық жүктемеден неме- се өзгертуге қабілетсіздіктен туындайтын ыңғайсыздық пен ауырсынуды азайтыңыз, жағымсыз немесе қорқынышты нәрсені тоқтатыңыз. стереотип- терге ынтасын салу және игеру ыңғайсыздықты, тәжірибе мен қорқынышты жоюға мүмкіндік береді, ыңғайсыздық сезімін азайтады. сергітетін және ынталандыратын: сезімталдықтың төмендеуі жағдайында түсетін ақпаратты қабылдауды жақсарту, тонды көтеру үшін жағымды сезімдер алу; өтемдік: бейтаныс, түсініксіз ақпарат алған жағдайда, оның фрагмент- телген немесе бұрмаланған қабылдауымен қоршаған ортаны түсіну; бақылау: әлеммен байланысты бақылауға алу және өзін ыңғайсыз әсерлерден, түсініксіз және қорқыныштан қорғау үшін бірдей болжамды әрекеттер алгоритмін немесе мінез-құлық рәсімін орындау [8, 36]. Осылайша эмоционалды байланыс пен әлеуметтік өзара әрекеттесуді орнатудың биологиялық тұрғыдан анықталған қиындықтары аутизмі бар балада қоршаған әлемді қорғаудың және бейімделудің әдістерінің мәжбүрлі қалыптасуына әкеледі: сыртқы әлеммен байланыстардан аулақ болу және мінез-құлық пен өзара әрекеттесудің шектеулі, стереотиптік формалары. Бұл көптеген зерттеушілерге балалардағы аутизмді науқастың қарым-қатынас жасағысы келмейтін немесе басқалармен өзара әрекеттесуден саналы түрде бас тартатын психикалық ауру ретінде емес, әлеуметтік қарым-қатынас пен өзара әрекеттесудің туа біткен қиындықтарынан туындайтын ерекше бұзылған даму ретінде қарастыруға мүмкіндік береді [8, 31, 33,36]. көптеген психологиялық зерттеулер, аутизмі бар балалардың ата- аналарының байқаулары және оларға көмек көрсету мен жәрдемдесудің көп жылдық халықаралық тәжірибесі аутизмі бар балалардың басым көпшілігі айналасындағы адамдардың назары мен сүйіспеншілігіне деген қажеттілікті сезінетінін, шынайы көңіл, қызығушылық пен оларға деген сүйіспеншілікті, адамдармен бірге болуға деген ұмтылысты көрсетті [8, 33,37]. аутизмі бар бала қалайды, бірақ басқа балалар күнделікті өмірде еш күш жұмсамай- ақ игеретін адамдармен қарым-қатынас пен өзара әрекеттесудің жалпы қабылданған әдістерін өз бетінше игере алмайды немесе икемді қолдана ал- майды. тиісінше асБ бар балалардың қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларын- да сәтті болуына мүмкіндік жасау үшін аутизмі бар баламен психологиялық жұмыс, ең алдымен, оның коммуникативтік қабілеттері мен әлеуметтік құзыреттілігін дамытуға бағытталуы керек. жүктеу/скачать 356,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|